Rzeczownik - to odmienna część mowy odpowiadająca na pytania: kto? co? np. mama, uczeń, ławka, pies. Rzeczowniki są nazwami:

Transkrypt

1 Opis części mowy. Zacznijmy od tego, co to w ogóle jest część mowy. A mianowicie, jest to specyficzna dla danego języka, wyróżniona głównie na podstawie kryteriów składniowych i fleksyjnych klasa wyrazów. Części mowy możemy podzielić na: 1. Odmienne: - rzeczownik - przymiotnik - czasownik - liczebnik - zaimek rzeczowny - zaimek przymiotny - zaimek liczebny 2. Nieodmienne - przysłówek - zaimek przysłowny - przyimek - spójnik - wykrzyknik - partykuła Poniżej opis każdej części mowy. Rzeczownik - to odmienna część mowy odpowiadająca na pytania: kto? co? np. mama, uczeń, ławka, pies. Rzeczowniki są nazwami: - rzeczy (tablica, krzesło, lampa) - roślin (kaktus, tulipan, słonecznik) - zwierząt (kot, żyrafa, lew) - ludzi (kierowca, pielęgniarka, rolnik) - państw (Polska, Hiszpania, Francja) - miast (Kielce, Warszawa, Moskwa) - kontynentów (Europa, Australia, Antarktyda) - planet (Jowisz, Ziemia, Wenus) - gór (Tatry, Alpy, Himalaje) - rzek (Wisła, Wołga, Nil) - jezior (Śniardwy, Mamry, Bajkał) - wsi (Lasków, Mniszek, Prząsław) - mórz (Bałtyckie, Kaspijskie, Czarne) - zjawisk przyrody (deszcz, grad, tornado) - czynności (pranie, gotowanie, prasowanie) - uczuć (miłość, nienawiść, ból) - pojęć (sprawiedliwość, szacunek, poważanie) Rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki. Wyróżniamy liczbę pojedynczą i mnogą, np. uczeń - uczniowie

2 Przypadki rzeczownika Mianownik - kto? co? Dopełniacz - kogo? czego? Celownik - komu? czemu? Biernik - kogo? co? Narzędnik - z kim? z czym? Miejscownik - o kim? o czym? Wołacz - o! Rzeczowniki posiadają swój rodzaj gramatyczny. W liczbie pojedynczej: męski (ten pies), żeński (ta torebka) i nijaki (to dziecko). W liczbie mnogiej: męskoosobowy (dotyczy wszystkich meżczyzn; np. ci chłopcy) oraz niemęskoosobowy (dotyczy zwierząt, roślin, kobiet, rzeczy, np. te ławki, te dziewczyny). Podział rzeczowników: 1. Osobowe i nieosobowe - np. tata, ławka 2. Żywotne i nieżywotne - np. chłopiec, pies 3. Własne (piszemy wielką literą) i pospolite (piszemy małą literą) - np. Kraków, miasto. 4. Zmysłowe (postrzegane przez zmysły) i abstrakcyjne (niewidoczne, np. nazwy uczuć, pojęć) - np. książka, złość. Odmiana rzeczowników przez przypadki Rzeczownik: tablica Mianownik: kto? co? - tablica Dopełniacz: kogo? czego? - tablicy Celownik: : komu? czemu? - tablicy Biernik: kogo? co? - tablicę Narzędnik: z kim? z czym? - tablicą Miejscownik: o kim? o czym? - tablicy Wołacz: tablico! W odmieniającym się przez przypadki rzeczowniku wyróżniamy temat i końcówkę. Temat to ta część wyrazu, która podczas odmiany nie zmienia się. Końcówka to część wyrazu dodawana do tematu - jest ona zmienna. W tematach niektórych wyrazów następuje wymiana głosek. Taki temat nazywamy obocznym. Rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej: a) nazwy zbiorowości - szlachta, mieszczaństwo, inteligencja, młodzież itd. b) nazwy pierwiastków, metali, rzeczowniki niepoliczalne - potas, złoto, żelazo, mąka itd. Rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej: a) nazwy narzędzi - kleszcze, widły, grabie, szczypce itd. b) nazwy ubrań - spodnie, skarpety, bokserki, kalesony itd. c) instrumenty - skrzypce, organy itd. d) nazwy geograficzne - góry: Beskidy, Alpy, Himalaje itd.; nazwy państw: Włochy, Niemcy, Chiny itd. Rzeczowniki nieodmienne w liczbie pojedynczej ale odmienne w liczbie mnoegiej: - należą tu rzeczowniki obcego pochodzenia zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na -um (liceum, gimnazjum, muzeum, akwarium, tabernakulum itd.) Rzeczowniki nieodmienne:

3 - są to rzeczowniki obcego pochodzenia, np. taxi, graffiti, kiwi, boa, jury itd. Czasownik - to odmienna część mowy odpowiadająca na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Czasowniki to nazwy czynności i stanów, np. rysuje, uczą się, śpi. Czasownik występuje: - w liczbie pojedynczej i mnogiej, np. czytam - czytamy - w trybie przypuszczającym, oznajmującym i rozkazującym, np. czytałbym, czytają, czytaj. - w czasie przeszłym, teraźniejszym i przyszłym, np. czytali, czytasz, przyczytamy. - w stronie czynnej, biernej i zwrotnej, np. czytam, jest czytany, myję się. Wyróżniamy trzy tryby czasownika: 1. Oznajmujący (orzekający) - za pomocą tego trybu orzekamy o czynnościach lub stanach, które odbywały się w przeszłości, odbywają się obecnie lub będą odbywać się w przyszłości. Tryb ten ma formy trzech czasów: przeszłego, teraźniejszego i przyszłego, np.: Wczoraj byliśmy na wycieczce w Krakowie. Uczniowie uczą się pilnie. Jutro odwiedzę chorą babcię. 2. Przypuszczający - za pomocą tego trybu wypowiadamy się o czynnościach, które mogłyby się dziać lub których sobie zażyczymy. Często przy tym wymieniamy warunek, od którego zależy spełnienie czynności, np.: Kupiłbym sobie rower, gdybym miał pieniądze. Poszłabym do kina. Czy mógłbyś mi podać parasol? W czasownikach występujących w trybie przypuszczającym pojawia się charakterystyczna cząstka - by. 3. Rozkazujący - za pomocą tego trybu wyrażamy rozkazy, prośby, polecenia, życzenia, np.: Przeczytaj głośno tekst! Proszę, posprzątajcie mieszkanie i wymyjcie naczynia. Wynieś śmieci. Strony czasownika

4 W stronie czynnej podmiot jest wykonawcą czynności. W stronie biernej podmiot jest obiektem czynności. W stronie zwrotnej podmiot jest jednocześnie obiektem i wykonawcą czynności. Czynność jest wykonywana na sobie. Czasowniki: - przechodnie potrafią zmienić stronę czynną na bierną, np.: Krzyś czyta książkę. - strona czynna Książka jest czytana przez Krzysia. - strona bierna - nieprzechodnie nie posiadają form strony biernej, np.: Krzyś wie dużo o Indianach. - strona czynna Przymiotnik - to odmienna część mowy odpowiadająca na pytania: jaki? jaka? jakie? np. grzeczny, młody, ładna, niesprawiedliwy. Przymiotniki są nazwami cech. Mówiąc cecha mamy na myśli: wielkość (duży), kształt (okrągły), barwę (zielony), szerokość (szeroki), materiał, z którego coś jest wykonane (drewniany), przynależność do kogoś lub czegoś (szkolny). W opisie ludzi podajemy również cechy

5 charakteru, np. dobry, miły, uczciwy. Przymiotniki odmieniają się przez: - liczby, np. mała dziewczynka, małe dziewczynki - przypadki, np. dużemu, dużego - rodzaje, np. duży, duża, duże Opisy: a) ławka - duża, prostokątna, drewniana, szkolna, szeroka, brudna, popsuta. b) jajko - małe, owalne, kremowe, wapienne, kurze, czyste, smaczne. c) ogon - długi, zakręcony, brązowy, puszysty, psi, czysty. d) uczeń - wysoki, szczupły, wątły, miły, spokojny, obraźliwy, pogodny, czysty, pilny, koleżeński. Stopniowanie przymiotników

6 Liczebnik - to odmienna część mowy oznaczająca liczbę kogoś lub czegoś, lub kolejność. Odpowiada na pytania: ilu? ile? który z kolei? np. dwie dziewczyny, pięciu chłopców, pierwszy zawodnik, setny uczeń. Rodzaje liczebników: 1. Główne - ilu? ile? służą określaniu liczby osób, przedmiotów, np. dziesięć ławek, cztery psy. Odmieniają się przez przypadki. 2. Porządkowe - który z kolei? oznaczają miejsce kogoś lub czegoś w szeregu, np. pierwszy, drugi, trzeci. 3. Ułamkowe - ilu? ile? wyrażane są ułamkiem, np. 1/2, 3/8, 2/3, pół, półtora. 4. Zbiorowe - ilu? ile? używamy ich dla oznaczenia osób różniej płci (dwoje rodziców, troje ludzi), liczby istot niedorosłych (czworo dzieci, pięcioro źrebiąt, siedmioro szczeniąt), dla określenia liczby rzeczowników występujących tylko w liczbie mnogiej (dwoje sań, troje drzwi, czworo skrzypiec), liczby przedmiotów, które są z natury parzyste (dwoje oczu, dwoje rąk, dwoje uszu, dwoje nóg). Liczebniki odmieniają się przez przypadki, niektóre z nich odmieniają się przez rodzaje i liczby (porządkowe). Zaimek - to część mowy, która zastępuje inne części mowy (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki). Rodzaje zaimków: 1. Rzeczowne - zastępują rzeczowniki i odpowiadają na pytania: kto? co? ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one, kto, co, ktoś, coś, ktokolwiek, cokolwiek, nikt, nic, każdy, wszyscy 2. Przymiotne - zastępują przymiotniki i odpowiadają na pytania: jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które? ten, tamten, czyjś, któryś, taki, siaki, owaki, jakikolwiek, którykolwiek, czyjkolwiek, mój, twój, swój, nasz, wasz, jakiś, jaki, który, czyj 3. Liczebne - zastępują liczebniki i odpowiadają na pytania: ilu? ile? tylu, tyle, tyle samo, ilu, ile 4. Przysłowne - zastępują przysłówki i odpowiadają na pytania: jak? gdzie? kiedy? są nieodmienne: jakoś, tak, siak, owak, tu, tam, gdzieś, gdziekolwiek, nigdzie, kiedyś, kiedykolwiek, nigdy, jakkolwiek, wtedy Przysłówek - to nieodmienna część mowy odpowiadająca na pytania: jak? gdzie? kiedy? Większość przysłówków tworzymy od przymiotników: jaki - jak ładny - ładnie miły - miło grzeczny - grzecznie

7 sprawiedliwy - sprawiedliwie zły - źle dobry - dobrze biały - biało nieuczciwy - nieuczciwie - jak? - ciemno, wesoło, smutno, fajnie, ciekawie, interesująco - gdzie? - blisko, daleko, niedaleko - kiedy? - dzisiaj, jutro, wczoraj, wieczorem Połączenie przyimka z rzeczownikiem nazywamy wyrażeniem przyimkowym, choć niektórzy językoznawcy zaliczają takie połączenia wyrazów do przysłówków, np.: w domu, w szkole, przed sklepem, za lasem, obok auta. Przysłówki są nieodmienne ale można je stopniować.

8 Przyimek - to nieodmienna część mowy, która w zdaniu występuje zazwyczaj w połączeniu z rzeczownikami lub zaimkami rzeczownymi, np.: pod stołem, obok sklepu, nad domem, w szkole, za budynkiem. Funkcje przyimka w zdaniu: a) oznaczają stosunki przestrzenne, np. na stole, przed domem b) stosunki czasowe, np. za godzinę, o trzeciej c) stosunki celowe, np. po zeszyt, po chleb Przyimek jest częścią mowy niesamodzielną, sam nic nie znaczy. Dopiero w połączeniu z rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym. Połączenie przyimka z tymi częściami mowy nazywamy wyrażeniem przyimkowym. Rodzaje przyimków: proste - na, za, przy, o, w itd. złożone - ponad, zza, spośród, spod itd. Partykuła - to nieodmienna część mowy, której funkcja polega na wzmacnianiu lub modyfikowaniu (zmianie) znaczenia danego wyrazu lub zdania. 1. Partykuły o funkcji wzmacniającej: - no, np. Chodź no. - że, np. Chodźże. - ż, np. Idźcież. 2. Partykuły o funkcji zmieniającej znaczenie: - nie (tworzy przeczenie), np. Nie przyjdę. - czy (tworzy pytanie), np. Czy przyjdę do Ciebie? - niech (tworzy tryb rozkazujący), np. Niech czytają. - by (tworzy tryb przypuszczający), np. Kupiłabym chleb. - na pewno, naprawdę, oczywiście, zapewne - upewnia odbiorcę w jakiejś czynności, np. Na pewno się

9 nauczę. - chyba, może, prawdopodobnie, raczej, podobno, pewnie - wyraża nie pewność co do wykonania jakiejś czynności, np. Chyba się nauczę. - oby - wyraża życzenie, np. Oby ci się powiodło. Spójnik - to nieodmienna część mowy. Spójnikami są wyrazy łączące słowa, dwie jednorodne części zdania lub wyrażenia. Rodzaje spójników: 1. Współrzędne (parataktyczne): - łączne (i, też, także, albo, czyli, tudzież, jak oto, mianowicie) - rozłączne (albo, lub) - przeciwstawne (lecz, a, ale, jednak, wszakże) - wynikowe (więc, toteż, zatem, dlatego, przeto) 2. Podrzędne (hipotaktyczne): - choć, żeby, że, jeżeli Związek, który zachodzi pomiedzy jednorodnymi częsciami zdania może być następujący: albo tworzy między nimi pewną łączność, albo wzajemnie je sobie przeciwstawia. Przykład związku łącznego: Chłopcy i dziewczęta wzięli się za ręce. Przykład związku przeciwstawnego: Ona jest zdolna, ale nie chce jej się uczyć. Wykrzyknik - to nieodmienna część mowy, której funkcja polega na: 1. Wyrażaniu stanu uczuciowego osoby mówiącej. 2. Wezwaniu i zawołaniu kogoś. 3. Naśladowaniu dźwięków (są to wyrazy dźwiękonaśladowcze). Przykładowe zdania: Ach, jaki to piękny widok. - U (uczucie - zachwyt, podziw) Na dworze pada i pada: kap, kap, kap. - Dź (dźwiękonaśladowcze) Hej, Beata, zaczekaj na mnie! - Z (zawołanie)