DREWNIANE CERKWIE W KARPATACH

Transkrypt

1 DREWNIANE CERKWIE W KARPATACH Opracowanie: Magdalena Michniewska Podstawowa literatura: 1. Ryszard Brykowski, Z problematyki badań nad drewnianą architekturą cerkiewną w Karpatach podstawowe typy architektoniczne i ich występowanie, V Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, str , Kraków 1974 r. 2. Ryszard Brykowski, Łemkowska drewniana architektura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakarpackiej, Wrocław 1986 r. 3. Ryszard Brykowski, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej, Warszawa 1995 r. 4. Stanisław Kryciński, Drewniane cerkwie w Karpatach, Warszawa 1984 r. CERKIEW to świątynia chrześcijan obrządku wschodniego, a więc prawosławna lub greckokatolicka. I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA 1. Plan cerkwi. Podstawową cechą wewnętrznego podziału cerkwi jest trójdzielność, wynikająca z założeń wschodniej liturgii. Cerkiew dzieli się na: prezbiterium (sanktuarium) najświętsze miejsce cerkwi, będące ucieleśnieniem raju. Odgrodzone jest od pozostałych pomieszczeń ścianą ikonostasu. Do prezbiterium mogą wchodzić jedynie duchowni i służba cerkiewna. Tu odprawiana jest ofiara eucharystyczna. nawę największe pomieszczenie cerkwi, przeznaczone dla wiernych, tradycyjnie dla mężczyzn. Nawa ma symbolizować ziemię nad nią w starszych cerkwiach niemal zawsze umieszczona była brogowa kopuła, symbolizująca niebo. babiniec (przednawie) pomieszczenie przeznaczone tradycyjnie dla kobiet, neokatechumenów i grzeszników. W niektórych cerkwiach wnętrze może być jednak podzielone tylko na prezbiterium i nawę. Budynek cerkwi może być: trójdzielny na planie podłużnym prezbiterium, nawa i babiniec to trzy oddzielne pomieszczenia, postawione zazwyczaj na rzucie kwadratów lub prostokątów, ustawione kolejno przy sobie. Najszerszym pomieszczeniem jest nawa. Ten układ charakterystyczny jest dla tradycyjnych, ruskich cerkwi oraz dla cerkwi łemkowskich po polskiej stronie Karpat i cerkwi bojkowskich. trójdzielny na planie krzyża plan utworzony z czterech kwadratów bądź prostokątów, zgrupowanych wokół piątego, centralnego kwadratu. Ten układ jest charakterystyczny dla cerkwi huculskich i wzorowanych na nich cerkwi w tzw. stylu narodowym. prezbiterium nawa babiniec prezbiterium nawa babiniec

2 - 2 - pozornie dwudzielny utworzony z oddzielnego prezbiterium oraz wydłużonego pomieszczenia, wewnętrznie podzielonego na nawę i babiniec. Ten układ charakterystyczny jest dla cerkwi w Rumunii, a także dla niektórych cerkwi na Słowacji i Rusi Zakarpackiej. prezbiterium nawa babiniec dwudzielny utworzony tylko z prezbiterium i nawy. Układ ten występuje sporadycznie, głównie w młodszych cerkwiach, usytuowanych na terenach granicznych dla ludności wyznania grekokatolickiego lub prawosławnego. prezbiterium nawa pozornie jednoprzestrzenny utworzony z jednego pomieszczenia, wewnętrznie podzielonego na prezbiterium, nawę i babiniec. Skromne cerkwie o tym układzie są obecnie rzadko spotykane, ale występowały na całym obszarze Karpat. prezbiterium nawa babiniec jednoprzestrzenna brak podziału na poszczególne części świątyni. Układ ten występuje sporadycznie, głównie w przypadku niewielkich, skromnych cerkiewek. 2. Orientowanie cerkwi. Cerkwie są zazwyczaj orientowane, tzn. mają prezbiterium skierowane na wschód. Orientowanie świątyń ma bardzo starą tradycję, sięga bowiem czasów starożytnych i nawiązuje do kultu słońca. W chrześcijaństwie orientowanie świątyń miało także symbolizować rolę Chrystusa, który podobnie jak wschodzące słońce rozświetlił mroki ziemi i umożliwił ludziom zbawienie. Zwyczaj orientowania cerkwi trwał do XIX w. 3. Konstrukcja ścian. Drewniane cerkwie zbudowane są na zrąb, tzn. poszczególne człony świątyni utworzone są z długich, poziomo ułożonych bali, powiązanych ze sobą na węgłach. W celu zabezpieczenia dolnych części zrębu przed opadami atmosferycznymi w wielu cerkwiach karpackich stosowano daszki okapowe, otaczające całą cerkiew na wysokości ok. 1,5 m. (daszki te można było opierać na rysiach-ostatkach, na zastrzałach lub na słupach). Część budynku powyżej daszku obijano gontem lub szalowano. W cerkwiach pozbawionych daszku okapowego (np. w cerkwiach łemkowskich) obijano gontem bądź szalowano całość zrębu ścian, a pierwszą belkę zrębu (podwalinę, przycieś) dodatkowo chroniono fartuszkiem gontowym. Wiele cerkwi karpackich posiada wieże, które zbudowane są w konstrukcji słupowo-ramowej. Cerkiewne wieże mogą być: posadowione na zrębie babińca. Taki układ charakterystyczny jest dla cerkwi rumuńskich, zakarpackich, niektórych cerkwi łemkowskich na południowej i wschodniej Łemkowszczyźnie, może występować także w cerkwiach bojkowskich.

3 - 3 - posadowione na ziemi. Zazwyczaj słupy wieży obejmują zrąb babińca lub chociaż jego zachodnią część. Sporadycznie zdarza się, że słupy umieszczone są we wnętrzu babińca (może to być także wynikiem przebudowy cerkwi). Wieże posadowione na ziemi charakterystyczne są dla cerkwi łemkowskich pn.-zach. 4. Otwory okienne i drzwiowe. W najstarszych cerkwiach okna umieszczano jedynie po stronie południowej i wschodniej. Wiązało się to ze względami klimatycznymi, a także z dawnymi wierzeniami po północnej stronie świątyni miało się bowiem czaić wszelkie zło. Drzwi występują najczęściej od zachodu. 5. Dachy i nakrycia pomieszczeń. a) W wielu cerkwiach karpackich zwieńczenia poszczególnych pomieszczeń cerkwi utworzone są przez stopniowe skracanie się belek zrębu danego pomieszczenia. W wyniku tego powstaje zwężające się ku górze nakrycie o kształcie zrębowej piramidy, zazwyczaj podzielone na odcinki fragmentami o pionowych ściankach. Taka piramida najczęściej jest czworoboczna, ale może być także ośmioboczna (wymaga to dodania skośnych belek, opierających się o zrąb pomieszczenia jedynie końcami). Piramida czworoboczna zazwyczaj bezpośrednio pokryta jest dachem czteropołaciowym (dach namiotowy, inaczej brogowy, często łamany; określany także mianem kopuły namiotowej). Dachy o takiej konstrukcji charakterystyczne są dla najstarszych ruskich cerkwi, oraz dla wielu cerkwi łemkowskich i bojkowskich. Piramida ośmioboczna może być pokryta dachem ośmiopołaciowym lub (często) pozorną kopułą sferyczną (półkolistą), umocowaną za pomocą odpowiednich wiązań. Dachy o takiej konstrukcji charakterystyczne są dla wielu dawnych, ruskich cerkwi, a także dla cerkwi huculskich i bojkowskich. We wnętrzu cerkwi widoczna jest brogowa piramida (kopuła namiotowa). W niektórych cerkwiach zwieńczonych kopułami namiotowymi czy sferycznymi wprowadzono wtórnie (w czasie przebudowy) stropy płaskie, namiotowa kopuła nie jest wiec widoczna. b) Szereg cerkwi karpackich pokrytych jest dachami dwuspadowymi, jedno-, dwu- lub trójkalenicowymi, o konstrukcji krokwiowej.

4 - 4 - Dachy o takiej konstrukcji charakterystyczne są dla cerkwi w Rumunii, niektórych cerkwi na Rusi Zakarpackiej i we wschodniej Słowacji, a także dla niektórych cerkwi łemkowskich. Występują także w wielu cerkwiach powstałych w XIX i XX w. We wnętrzu cerkwi nakrytych dachem dwuspadowym mogą występować stropy płaskie lub pozorne sklepienia. 6. Dodatkowe pomieszczenia w cerkwi. zakrystie występują one przy wielu cerkwiach, zazwyczaj przy pn. ścianie prezbiterium lub w jego przedłużeniu. W architekturze cerkiewnej zaczęły powstawać prawdopodobnie od końca XVI w. (po Unii Brzeskiej), ale rozpowszechniły się dopiero w XVIII i XIX w. W niektórych najstarszych cerkwiach występują natomiast pastoforia, czyli dwa niewielkie pomieszczenia po obu stronach prezbiterium (od północy prothesis, w którym przygotowywano ofiarę, od południa diakonikon, w którym przechowywano szaty liturgiczne); kryłosy niewielkie, symetryczne dobudówki przy pn. i pd. ścianie nawy, w części bliższej prezbiterium, dawniej przeznaczone dla duchownych i chóru kapłańskiego. Występują m.in. przy cerkwiach w Hawłowicach i Lesznie (na pn. od Przemyśla); kaplice boczne wyodrębnione z bryły świątyni pomieszczenia, usytuowane po pn. lub pd. stronie nawy, mieszczące zazwyczaj boczny ołtarz. Stanowią one reminiscencję dawnych kryłosów. W kościele prawosławnym kaplice nie występują, pojawiają się jedynie w niektórych cerkwiach greckokatolickich, pod wpływem kościoła rzymskokatolickiego. Występują np. w Tyliczu, Miliku, Królowej Górnej (dawniej Ruskiej); pomieszczenie nad babińcem występuje w niektórych cerkwiach, m.in. w cerkwi z Grąziowej (obecnie MBL w Sanoku). Dostępne po schodach lub po drabinie od wewnątrz lub z zewnątrz, często otoczone pomostem z arkadową galeryjką. Przeznaczenie tego rodzaju pomieszczeń nie jest w pełni wyjaśnione. Być może były one dodatkowym babińcem, czyli miejscem dla kobiet. Mogły też pełnić rolę kaplicy i być jakby drugą świątynią, w której można było odprawić dodatkowe nabożeństwo (wedle przepisów cerkiewnych w cerkwi można było odprawić tylko jedną mszę w ciągu doby); przedsionek - nieduże pomieszczenie, poprzedzające wejście do babińca, ukryte często w przyziemiu wieży. 7. Położenie cerkwi. Zazwyczaj cerkwie usytuowane są na wyniosłym, widocznym miejscu (dawniej kierowano się zasadą, iż dom Boga powinien stać wyżej od domów ludzi). Budynek cerkwi otoczony jest tzw. cmentarzem przycerkiewnym, na którym często mieszczą się stare nagrobki. Zwyczaj grzebania wiernych przy świątyni trwał do XIX w.; został zaniechany ze względów sanitarnych. Wokół świątyni rośnie starodrzew. Teren przycerkiewny zazwyczaj jest ogrodzony. pastoforia kryłosy

5 II. TYPY CERKWI W KARPATACH Najstarsze zabytki Najstarsze zachowane lub znane z przekazów ikonograficznych drewniane cerkwie pochodzą z początku XVI w. Niektóre budowle z Rosji, Ukrainy czy Siedmiogrodu datowane są na XV, a nawet XIV w., ale datowanie to nie jest pewne. Za najstarszą drewnianą cerkiew w polskich Karpatach, a zarazem najstarszą cerkiew w Polsce przez lata uchodziła cerkiew w Uluczu (Pogórze Przemyskie). Tradycja łączyła jej budowę z latami Przeprowadzone w ostatnim czasie badania dendrochronologiczne ujawniły jednak, że cerkiew ta zbudowana została w 1659 r. Najstarsze cerkwie drewniane w Polsce to budowle w Radrużu (4 ćw. XVI w.), Gorajcu (1594 r.) i w Chotyńcu (przed 1600 r.), znajdujące się poza terenem Karpat. Budowle te, podobnie jak cerkiew w Uluczu, są przykładem najstarszych, archaicznych cerkwi ruskich, czyli budowli trójdzielnych, z najszerszą i najwyższą nawą zwieńczoną dachem namiotowym (rozwiązanie najdawniejsze) lub kopułą sferyczną (rozwiązanie późniejsze, stosowane od końca XVI w.), z prezbiterium i babińcem zwieńczonymi dachami dwuspadowymi, dachem namiotowym lub kopułą sferyczną. Za najstarszą cerkiew w polskich Karpatach można uznać cerkiew w Powroźniku z 1600 r. (datowanie potwierdzone ostatnimi badaniami). Jest to zarazem najstarsza cerkiew łemkowska. 1. Cerkwie ŁEMKOWSKIE a) typ północno-zachodni Cerkwie tego typu występują na terenie Polski, na zachodnim i środkowym obszarze łemkowskiego osadnictwa oraz na Słowacji, w sąsiedztwie granicy polskiej. Wariant starszy (tzw. klasyczna cerkiew łemkowska): najczęściej układ trójdzielny; prezbiterium, nawa i babiniec na planie kwadratu, nawa szersza i wyższa od pozostałych części; wieża izbicowa (lub z izbicą pozorną) o pochyłych ścianach, postawiona na ziemi i ujmująca część lub cały babiniec; wokół wieży często występuje obejście (tzw. zachata); dachy prezbiterium i nawy namiotowe, uskokowo łamane, o jednakowych odstępach pomiędzy poszczególnymi uskokami; dachy zwieńczone baniastymi hełmami z latarniami. Czas budowania: XVII, XVIII w. Przykłady: W Polsce m.in. Powroźnik, Owczary, Kwiatoń, Świątkowa Mała, Świątkowa Wielka, Krempna; na Słowacji m.in. Bodružal, Potoký, Miroľa. Wariant młodszy: nawa i babiniec zazwyczaj wydłużone, łamane dachy namiotowe o nieregularnych odstępach lub dachy namiotowe bez załamań, prezbiterium zazwyczaj zakończone trójbocznie, zakrystia budowana współcześnie z cerkwią. Czas budowania: koniec XVIII do połowy XIX w. Przykłady: m.in. Hańczowa, Skwirtne, Kotań, Jastrzębik.

6 - 6 - b) typ południowy Cerkwie tego typu występują na terenie Słowacji. układ pozornie dwudzielny (kwadratowe prezbiterium i prostokątna, wydłużona nawa z wewnętrznie wyodrębnionym babińcem); wieża bezizbicowa lub z pozorną izbicą, o prostych ścianach, postawiona na zrębie babińca; nad prezbiterium i nawą łamane dachy namiotowe, zwieńczone cebulastymi makowicami. Czas budowania: do XVIII w., ale istniejące cerkwie pochodzą tylko z XVIII w. Przykłady: zachowało się tylko kilka cerkwi tego typu w miejscowościach Krajné Čierno, Šemetkovce, Korejovce; na terenie Polski jedyna cerkiew tego typu stała w Lipowcu (rozebrana po 1936 r.). c) typ południowo-wschodni Cerkwie tego typu występują w zachodniej części Rusi Zakarpackiej. Obecność Łemków na tych terenach nie jest jednak potwierdzona. W XVIII w. na Zakarpaciu mogła występować enklawa ludności łemkowskiej lub też mieszkająca tu ludność niełemkowska budowała cerkwie wzorowane na świątyniach łemkowskich. układ pozornie dwudzielny; wieże o ścianach prostych, postawione na zrębie babińca; nad prezbiterium i nawą łamane dachy namiotowe z baniastymi hełmami; podcienia wsparte na słupach w części zachodniej. Czas budowania: do końca XVIII w. Przykłady: na Zakarpaciu zachowało się kilka cerkwi tego typu, ale przebudowanych (dachy kalenicowe zamiast brogowych): Czarnoholowa, Swajawa, Ruśka Kuczawa; wszystkie reprezentacyjne obiekty zostały przeniesione do skansenów na Ukrainie: Kijów (pierwotnie Ploske, później Kanora), Użhorod (pierwotnie Szelestowo, od Mukaczewo) oraz do Czech: Kunčice (B. Śląsko-Morawski, pierwotnie Hlinaneć), Praga (pierwotnie Welyki Luczki, potem Medwediwci), Nová Paka (pierwotnie Obawa). Na teren Czech cerkwie zostały przeniesione w okresie międzywojennym, kiedy to Zakarpacie wchodziło w skład Czechosłowacji. d) typ północno-wschodni Cerkwie tego typu występują na terenie Polski, we wschodniej części osadnictwa łemkowskiego, głównie w rejonie Osławy (stąd potoczna nazwa grupa osławska ). Budowane były od końca XVIII do końca XX w. układ trójdzielny, ale często od zachodu do babińca przylega przedsionek, a do prezbiterium od wschodu zakrystia; równa wysokość zrębu wszystkich części cerkwi; dach dwuspadowy, zazwyczaj jednokalenicowy; poszczególne części cerkwi wieńczą okazałe baniaste hełmy. Cerkwie tego typu mogą posiadać wieżę lub mogą być jej pozbawione. Dlatego też wyróżnia się dwa warianty:

7 - 7 - wariant wieżowy (zwany czasem typem przejściowym) - nad zachodnią częścią babińca postawiona niska wieża o prostych ścianach Przykłady: Radoszyce, Wisłok Dolny, Zawadka Rymanowska. wariant bezwieżowy - nie ma tutaj wieży, występuje natomiast wolnostojąca dzwonnica, zlokalizowana na osi podłużnej cerkwi Przykłady: Komańcza, Rzepedź, Turzańsk e) typ powszechny, schyłkowy Cerkwie tego typu występują po polskiej stronie Karpat (niekiedy wyróżnia się dodatkowo warianty tego typu na Słowacji i Rusi Zakarpackiej). zazwyczaj układ trójdzielny; poszczególne części wydłużone; wieża izbicowa lub z izbicą pozorną, najczęściej stojąca na ziemi; dachy dwuspadowe, zazwyczaj dwukalenicowe, czasem jednokalenicowe, z baniastymi hełmami nad prezbiterium i nawą; wnętrza nakryte stropami płaskimi. Czas budowania: od końca XVIII w., głw. XIX w. Przykłady: w Polsce m.in. Nowica, Zdynia, Polany, Bogusza. 2. Cerkwie BOJKOWSKIE Budowane były na terenach bojkowskich, a więc między Solinką a Łomnicą oraz na terenach przejściowych: między Osławą a Solinką i między Łomnicą a Prutem. Powstawały również po południowej stronie grzbietu Karpat, na Rusi Zakarpackiej (tzw. cerkwie bojkowskie zakarpackie). układ trójdzielny; największą częścią jest nawa; każda część pokryta oddzielnym dachem namiotowym, stopniowo łamanym; brak wielkiej i masywnej wieży (cerkwie bojkowskie zakarpackie mają niewielką wieżę posadowioną na zrębie babińca); wokół budynku wydatne zadaszenie, wsparte na wysuniętych belkach zrębu.

8 Cerkwie te dzielone są na dwa typy: typ prosty - poszczególne części cerkwi pokryte zazwyczaj jedno-, dwu- lub trzykrotnie łamanymi dachami namiotowymi. Budowle tego typu reprezentują najstarsze znane formy cerkwi ruskich i budowane były od XVI do XIX w. Przykłady: w Polsce zachowane tylko Smolnik, Grąziowa (obecnie w MBL w Sanoku), Liskowate. Niektóre źródła do grupy cerkwi bojkowskich wliczają m.in. cerkiew w Czerteżu czy też w Równi. Są to budowle wzorowane na tradycyjnych cerkwiach ruskich, zwieńczone sferyczną kopułą lub kopułami. Na Ukrainie więcej zachowanych cerkwi, m.in. Turka, Hnyla. W rejonie Zakarpacia: Użok, Kostryno, Wyszka. typ złożony (tzw. pagodowy, zwany czasem klasyczną cerkwią bojkowską) - poszczególne części cerkwi pokryte wielokrotnie (nawet ośmiokrotnie) łamanymi dachami, o przekroju czworobocznym lub ośmiobocznym. Pierwsza cerkiew tego typu powstała w Krywce w 1763 r. (od 1930 r. w Skansenie we Lwowie), ale typ ten rozpowszechnił się dopiero w XIX w. Przykłady: na Ukrainie Matkiw, Wysoćko Niżne, Jabłoniw; w Polsce nie występują. 3. Cerkwie HUCULSKIE Cerkwie tego typu występują na Ukrainie, na terenie Huculszczyzny (miedzy Prutem a Czeremoszem), przenikają także na tereny sąsiednie. cerkwie trójdzielne, wzniesione na planie krzyża greckiego lub do niego zbliżonym; środkowa część kwadratowa, boczne ramiona kwadratowe lub prostokątne; najstarsze pokryte jedną kopuła nad częścią środkową, i dachami dwusapadowymi nad pozostałymi częściami; najmłodsze z trzema lub nawet pięcioma kopułami. Cerkwie na planie krzyża greckiego nie są typowe dla rejonu Karpat. Ich występowanie na Huculszczyźnie wiąże się prawdopodobnie z historią Skitu Maniawskiego - monastyru, który został założony w XVII w. dla słynnego pustelnika Joba, który przez kilkanaście lat przebywał w klasztorze na Górze Athos (w Grecji). Pod wpływem greckich wzorców zbudowano w Skicie cerkiew o założeniu krzyżowym, która być może stała się pierwowzorem cerkwi huculskich. Czas powstawania: XVII XIX w. Przykłady: Worochta, Jasina.

9 - 9 - Styl NARODOWY Na przełomie XIX i XX w. cerkiew huculska została uznana za narodową cerkiew ukraińską. Odpowiednio powiększona i zmodernizowana stawiana była m.im. w Bieszczadach i Beskidzie Niskim. Cerkwie te posiadają zazwyczaj jedną kopułę na skrzyżowaniu ramion (Gładyszów, Daliowa, Hoszów) lub trzy kopuły na osi podłużnej (Bystre). 4. Cerkwie OKOLIC SNINY Grupa bardzo ciekawych cerkwi, znajdujących się w pd.- wsch. Słowacji, w pobliżu Sniny. układ trójdzielny; wieża niska, posadowiona na zrębie babińca; nad wsch. częścią prezbiterium niewielka wieżyczka; dach jednokalenicowy, tworzący wokół budowli szeroki okap, niekiedy podparty na słupach. Czas powstawania: głw. XVIII w. Przykłady: Ruská Bystrá, Hrabová Roztoka, Topoľa, Inovce. 5. Cerkwie ZAKARPACKIE Cerkwie na Zakarpaciu, znajdujące się zarówno w jego wschodniej, jak i zachodniej części. Zaliczane niekiedy do typu powszechnego. zazwyczaj układ pozornie dwudzielny; niska wieża posadowiona na zrębie zachodniej części cerkwi; nad prezbiterium niekiedy niewielka wieżyczka (głw. w zach. rejonie Zakarpacia); dachy jednokalenicowe (zach. rejon Zakarpacia) lub dwukalenicowe (wsch. rejon Zakarpacia); szeroki okap w połowie wysokości zrębu. Czas powstawania: najwięcej cerkwi pochodzi z XVIII w. Przykłady: Ukraina, zach. rejon Zakarpacia: Bukowcowo, Huklywyj, Likicary; wsch. rejon Zakarpacia: Pylypec, Bukowec, Roztoka. 6. Cerkwie SIEDMIOGRODU i MARAMURESZ Cerkwie o zbliżonym wyglądzie występują na terenie Siedmiogrodu w Rumuni oraz w Maramuresz w Rumunii i na Ukrainie (pd.-wsch. część Rusi Zakarpackiej). Cerkwie siedmiodrodzkie są mniej okazałe niż marmaroskie. układ pozornie dwudzielny lub pozornie jednoprzestrzenny; od zachodu zazwyczaj występuje podcieniowy przedsionek; dachy dwuspadowe, dwukalenicowe, rzadziej jednokalenicowe; budynek zazwyczaj otoczony daszkiem okapowym, łączącym się z dachem prezbiterium; wieża o pionowych ścianach, postawiona na zrębie babińca, zwieńczona izbicą i wysokim, iglicowym hełmem, niekiedy z małymi wieżyczkami po bokach.

10 Czas powstawania: najstarsze budowle datowane są nawet na XIV (tzw. stara cerkiew w Ieud) czy XV w. (Kołodne), co jest jednak datowaniem niepewnym; większość pochodzi z XVIII w. Przykłady: Maramuresz Ukraina: Oleksandriwka, Danyłowo, Krajnykowo; Maramuresz Rumunia 8 cerkwi z tego rejonu zostało wpisanych na listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO: Şurdeşti (wieża z iglicą ma wysokość 54 m jest to jedna z najwyższych konstrukcji drewnianych na świecie), Plopiş, Rogoz, Ieud, Birsana, Deseşti, Budeşti, Poienile Izei. 7. Cerkwie BUKOWINY I MOŁDAWII Cerkwie tego typu występują głównie na terenie historycznej Mołdawii (obecnie północno-wschodnia Rumunia, północna Mołdawia i graniczące z nimi ziemie Ukrainy), a także na terenach ościennych. układ zazwyczaj pozornie dwudzielny, dach jednokalenicowy, cztero- lub wielospadowy, niekiedy zwieńczony od zachodu niską, czworoboczną wieżyczką; we wnętrzu zazwyczaj pozorne sklepienia. Czas powstawania: od XVI do XIX w.; większość obiektów pochodzi z XVIII i XIX w. Przykłady: Ukraina: Czerniowce, Łukawica; Rumunia: Daniła, Brosteni. 8. Cerkwie WOŁOSZCZYZNY Cerkwie tego typu występują na południu Rumunii, głównie na terenie historycznej Wołoszczyzny, a także Multenii, Oltenii i częściowo w południowej części Siedmiogrodu. rozmaite układy: pozornie jednoprzestrzenne, pozornie dwudzielne, trójdzielne; podcieniowy przedsionek od zachodu; dachy zazwyczaj jednokalenicowe, czterospadowe, niekiedy z niewielką wieżyczką nad częścią zachodnią. Czas powstawania: głównie XVIII-XIX w.; nieliczne najstarsze cerkwie datowane są na XVII w. Przykłady: Forinceşti, Piscul Calului.

11 SCHEMATYCZNY ZASIĘG ROZMIESZCZENIA CERKWI W KARPATACH Nowy Sącz Dunajec Łemkow. pn.-zach. Osława Przemyśl San Sanok Stryj Lwów Łemk. pn.-wsch. Gerlach Łemk. pd. Humenne Preszów Pikuj Dniestr Łomnica Stanisławów Koszyce Rejonu Sniny Laborec Użhorod Uż Zakarpackie Sywula Prut Kołomyja Czerniowce Cisa Łemk. pd.-wsch Cisa Bojkowskie Huculskie Howerla Czeremosz Marmaroskie Szygiet Marmaroski Bukowińskie Suczawa Pietros Samosz Rodna