Agencja Wydawnicza RUNA

Transkrypt

1

2

3

4 Anna Brzezińska Anna Kańtoch Magda Parus Izabela Szolc Eugeniusz Dębski Mariusz Kaszyński Krzyszof Kochański Jacek Komuda Kazimierz Kyrcz jr, Łukasz Śmigiel Wojciech Orliński Michał Studniarek Wit Szostak Agencja Wydawnicza RUNA

5 KSIĘGA STRACHU 2 Copyright 2007 by Agencja Wydawnicza RUNA, Warszawa 2007 Ulica copyright 2007 by Anna Brzezińska A szczyt, normalnie, rozpieprzony! copyright 2007 by Eugeniusz Dębski Cmentarzysko potworów copyright 2007 by Anna Kańtoch Przebudzenie copyright 2007 by Mariusz Kaszyński Sto dziewięćdziesiąt zapałek copyright 2007 by Krzyszof Kochański Nie trać waszmość głowy! copyright 2007 by Jacek Komuda Bagaż doświadczeń copyright 2007 by Kazimierz Kyrcz jr, Łukasz Śmigiel Diabeł warszawski copyright 2007 by Wojciech Orliński Bestie copyright 2007 by Author Całkiem inny świat copyright 2007 by Michał Studniarek Cudzoziemki copyright 2007 by Izabela Szolc Miasto grobów. Uwertura copyright 2007 by Author Copyright for the cover and interior illustrations by Jakub Jabłoński Wszelkie prawa zastrzeżone All rights reserved Przedruk lub kopiowanie całości albo fragmentu książki możliwe są tylko na podstawie pisemnej zgody wydawcy. Projekt okładki: Jakub Jabłoński Opracowanie grafi czne okładki: Studio Libro Redakcja: Urszula Okrzeja Korekta: Maria Radzimińska, Renata Lewandowska Skład: Studio Libro Druk: Drukarnia GS Sp. z o.o. ul. Zabłocie 43, Kraków Wydanie I Warszawa 2007 ISBN: Wydawca: Agencja Wydawnicza RUNA A. Brzezińska, E. Szulc sp. j. Informacje dotyczące sprzedaży hurtowej, detalicznej i wysyłkowej: Agencja Wydawnicza RUNA Warszawa, ul. Grzybowska 77 lok. 408 tel./fax: (0 22) runa@runa.pl Zapraszamy na naszą stronę internetową:

6

7

8 Myślę, że w każdym mieście jest ulica, przed którą matki ostrzegają dzieci. Nie waż mi się tam wchodzić, mówią. Ani jednego kroku, powiadam. Pies pana Gergely ego poszarpie ci nogę. Szalony syn pana Bálinta potrąci cię skuterem. Zsuniesz się do wykopu i złamiesz rękę. Spadniesz z kładki nad trasą szybkiego ruchu i skręcisz sobie kark. Porwiesz świąteczne spodnie na drutach sterczących z żelbetu. Idź bokiem, idź skrótem. Nie zaglądaj do studni przy cmentarnej bramie. Nie przełaź przez przejazd kolejowy. Omiń plac budowy. Trzymaj się z daleka od rzeki. Tyle że naszej ulicy nie dało się obejść. Wszyscy o tym wiedzieli, nawet my, dzieci bawiące się na ciasnych podwórkach kamienic. Niektórzy jednak próbowali. Po dzielnicy chodziły słuchy o matkach, które, kiedy nadchodził czas, zamykały córki w przepastnych mieszkaniach o wysokich, nieskazitelnie białych sufi tach, tak jakby girlandy wapiennych stiuków mogły je odgrodzić od niebezpieczeństwa. Ojcowie wywozili synów daleko, na drugą stronę rzeki, do jednej z willowych dzielnic, przycupniętych na zboczach pagórków, czy jeszcze dalej, za wzgórze zamkowe i ogromny posąg Macierzy Narodu z rozerwanymi kajdanami na rękach, górujący nad miastem jak kamienna wieża z dawnych opowieści. Oczywiście na darmo. Uliczka 7

9 Anna Brzezińska bowiem otwierała się niespodziewanie przed ich dziećmi pomiędzy kuchnią i jadalnią, za rogiem starego dębowego kredensu, który tkwił tu od niepamiętnych czasów i na boku, dokładnie na wysokości oczu, miał dziwne, zatarte od pasty do polerowania i zabliźnione świeżą warstwą lakieru ślady po kulach. Albo odnajdowała ich w dolinie, w grocie pełnej sezonujących beczek, tuż po winobraniu, kiedy w rozgrzanym powietrzu wisi ciężki, słodkawy kurz, a smak moszczu przytępia czujność. Mówiliśmy o niej po prostu bezimienna, bo nikt w istocie nie pamiętał ani nie potrafi ł odgadnąć jej nazwy. Czasami zaś zwano ją zagubiona, ponieważ w przeciwieństwie do krewniaczek, czcigodnych arterii, po których mknęły tramwaje i rozjazgotane ciężarówki, bądź podupadłych zaułków, dożywających swoich dni w cieniu wyliniałych barów i salonów masażu o szczelnie przesłoniętych oknach, ona pojawiała się i znikała wedle własnego uznania, nieprzypisana do jednego miejsca i nieoznaczona na żadnej mapie. Wprawdzie pan Bák, właściciel antykwariatu, utrzymywał niegdyś, że potrafi ją odnaleźć na starych planach miejskich, ale kiedy je rozkładał, pożółkłe i kruche ze starości, okazywało się, że sam nic nie potrafi odczytać, opisano je bowiem w obcym języku, w mowie tamtych, którzy stąd odeszli. Nasi rodzice przez chwilę wpatrywali się z niepokojem w rzędy znaków, lecz potrafi li odgadnąć z nich tyle samo, ile ze śladów wronich łap na śniegu czy wzorów sadzy nad kominem. Potrząsali głowami, pochyleni nad plątaniną wyblakłych linii, które, jak im się wydawało, zostały nakreślone wedle zasad zupełnie innej geometrii, i na darmo usiłowali je dopasować do znanych ulic czy bulwarów. W końcu odchodzili zagniewani, nie żegnając się z panem Bákiem, a potem długo odwracali wzrok, kiedy w drodze do piekarni albo rzeźnika mijali witrynę jego sklepu. 8

10 Ulica Szyby antykwariatu powoli zasnuł kurz, w narożnikach okien pojawiły się pajęczyny i, zrazu nieśmiałe, powoli rozwijały się coraz szerzej jak egzotyczne kwiaty, aż wreszcie do wnętrza mogła się przebić jedynie odrobina światła. Właściciel tkwił gdzieś w tej mrocznej głębi, z braku klientów skazany na towarzystwo swych ksiąg, bezużyteczny jak one. Jedynym znakiem jego istnienia stała się kłódka. Za dnia otwarta, zwisała smętnie ze skobla, wieczorem zaś nieodmiennie spinała ramiona żelaznej sztaby, którą pan Bák zainstalował na drzwiach w obawie wzruszająco naiwnej przed hordami złodziei dybiącymi na jego skarby. Jednakże złodziei od dawna bardziej interesowały dyskoteki i kawiarnie, pełne podpitych cudzoziemców, nie zwracali więc najmniejszej uwagi na maleńki sklepik. Większość najpewniej w ogóle nie pamiętała o jego istnieniu, zresztą urodzili się w wiele lat po tamtej pierwszej zimie, zimie cudów, kiedy nasi dziadkowie i rodzice powoli wprowadzali się do wyludnionych domów, rąbali na opał krzesła czy stoły o dziwnie wygiętych, ozdobionych roślinnymi motywami nogach, wyciągali z masywnych, mieszczańskich szaf cudze pelisy i bekiesze i w wyziębłych kuchniach spijali z butelek resztki skwaśniałego wina. Żaden nie oglądał w tamtych czasach pana Báka. W przeciwieństwie do wielu innych bynajmniej nie uszczęśliwił go cały ten dostatek, który mógł teraz zebrać bez wysiłku i bez żadnej własnej zasługi. Moja matka powiedziała kiedyś, że jego jedyny syn zginął tuż przed wyzwoleniem jak reszta uliczników, którzy gnieździli się w budach przy nabrzeżnym bulwarze, bawił się, przebiegając przez ulicę tuż przed ofi cerami w czarnych mundurach. Wśród dzieci uchodziło to za nie byle jaką odwagę i dostarczało im mnóstwo uciechy, zwłaszcza jeśli żołnierz zmylił krok albo musiał się zatrzymać, klnąc głośno w swoim 9

11 Anna Brzezińska gardłowym języku. Ale tamtego dnia synek pana Báka potknął się na wystającym kamieniu i przewrócił tuż przed skórzanymi, wypolerowanymi jak lustro butami, a ofi cer uniósł go bez wysiłku i roztrzaskał jego głowę o murek nabrzeża. Dlatego pan Bák krążył ze spopielałą twarzą wśród ruin, wygrzebywał spod zwałów cegieł książki, wygładzał ich kartki, otrzepywał je ze śniegu i ceglanego pyłu, po czym pracowicie układał w stertach pod ścianami opustoszałego antykwariatu. Zadymka nawiewała śnieg przez dziurę w dachu, wyrwaną przez pocisk podczas ostatniego bombardowania, a on kulił się pomiędzy coraz wyższymi zwałami ksiąg, lecz nie potrafi ł ich odczytać, ponieważ spisano je w języku, którego niechętnie uczono niewiernych. I tak też umarł, długo, długo później. Minęło kilka dni, zanim sąsiedzi spostrzegli, że nie zamyka już kłódki: nocą wiatr klekotał nią głucho o kamienną ścianę. Stary pan Bák nikt nie potrafi ł zliczyć, ile przeżył lat tkwił przy ladzie, skulony pod połataną, wygryzioną przez mole bekieszą, zapewne pamiętającą jeszcze czasy cesarsko -królewskich balów. Twarz jednak miał pogodną i szczęśliwą, zupełnie jakby udało mu się nareszcie rozszyfrować jedną z tych obcych, niepojętych opowieści, wśród których spędził większość życia. Po nim nikt więcej nie próbował tej sztuki. Skoro minął stosowny czas i nie zgłosił się żaden spadkobierca, władze postanowiły przekazać księgi do czytelni. Jednakże ani pospolite miejskie biblioteki, ani niezliczone fi lie uniwersyteckiej, ani nawet najbardziej arystokratyczna z nich, biblioteka akademii, gdzie wciąż ci sami profesorowie przesiadywali, póki tweed ich marynarek nie zlał się wreszcie z wytartym aksamitem, którym obito pozapadane fotele, nie wyraziła najmniejszego zainteresowania darowizną. Ostatecznie pod antykwariat podjechała zwykła ciężarówka, a robotnicy wrzucili bez ceremonii książki na pakę i zawieźli na przemiał. Nie 10

12 Ulica zauważyliśmy wcale ich zniknięcia, wszystko bowiem wydarzyło się bladym świtem, kiedy ulice nadal drzemały, z rzadka tylko niepokojone dzwonkiem tramwaju. Padał śnieg i płatki spadały na księgi, co nie przydarza się codziennie ich rodzajowi i co niektórym zapewne przypomniało tamtą odległą zimę, kiedy budynki waliły się nagle wokół nich, a omszałe, wygładzone palcami pokoleń ściany domowych bibliotek rozpadały się jak budowle z zapałek. Tak czy inaczej, pan Bák zniknął i odtąd nikt więcej nie spekulował nad tajemnicą ulicy. W każdym razie nikt z dorosłych: zbyt dobrze wyuczyli się porzekadła, że nie należy mówić o sznurze w domu wisielca. Bo przecież mieszkaliśmy pod dachami zmarłych, przechadzaliśmy się po ich korytarzach i galeriach, okalających na piętrach nasze podwórza, wieszaliśmy koszule na wieszakach ozdobionych dziwacznymi napisami i zamykaliśmy je w starych szafach, choć nie obstalował ich pradziadek żadnego z nas, jedliśmy z ich porcelanowych talerzy i czerpaliśmy zupę srebrnymi łyżkami, na których widniały wciąż na wpół zatarte monogramy, a wieczorami, jeśli nastrój był odpowiedni, zapalaliśmy świece w świecznikach pamiętających jeszcze rytualne śpiewy. Już jako dziecko rozumiałam instynktownie, że nie powinnam pytać o ich dawnych właścicieli, nie powinnam się zastanawiać, skąd przywędrowały te wszystkie rzeczy, kto sypiał kiedyś na naszej empirowej kanapie i pisywał listy przy eklektycznym biurku w gabinecie taty. Te przedmioty po prostu istniały wśród nas, pojawiły się w równie oczywisty i nieuchronny sposób, jak korale na jarzębinie lub kasztany na kasztanowcach, i jeśli była z nimi związana jakaś tajemnica, należała do zakazanego świata dorosłych. Jednakże szybko pojęłam, że wszystko to łączyło się jakoś z bezimienną ulicą. W naszej kamienicy rodziło się wówczas 11

13 Anna Brzezińska dużo dzieci i co jakiś czas nad głowami kobiet, wieszających pranie na sznurach przeciągniętych w poprzek podwórza, zapadało głuche milczenie. Matka w takie dni głośniej trzaskała drzwiami, wciągając na nasze trzecie piętro ciężkie wiadra z węglem, i niecierpliwie szarpała moje włosy grzebieniem, jeśli sama nie umiałam ich rozczesać i spleść w schludne warkocze. Wiedziałam wówczas nieomylnie, że któreś z dzieci odnalazło ulicę, czy też raczej ulica je odnalazła. Niektóre nie pojawiały się więcej i wówczas okna jednego z mieszkań przyoblekał kir, a nad galeriami niosło się zwierzęce zawodzenie żałobniczek. Większość jednak powracała, choć odmieniona. My, maluchy, oczywiście mieliśmy zwyczaj straszyć się ulicą. Przekonywaliśmy się nawzajem, że jest to miejsce, gdzie ożywają potwory z nocnych koszmarów i gdzie mieszkają te bardziej swojskie, codzienne straszydła, takie jak beznogi pijaczyna Gergely, w którego rzucaliśmy ulęgałkami, łysa Ersebet, która żyła w szałasie nad rzeką i podobno parała się nierządem jeszcze podczas wojny, ale teraz nawet milicjanci tylko odganiali ją ze śmiechem, kiedy opowiadała, jakie przyjemności wyczarują jej bezzębne usta; albo stuknięta żebraczka Fruzsina jej baliśmy się najbardziej, potrafiła bowiem przyczaić się nieruchomo w bramie, podobna do sterty śmierdzących, burych szmat, po czym znienacka wbijała w nogę przechodzącego dziecka zimne, starcze paluchy. Z nieodgadnionego powodu bawił ją nasz strach, zanosiła się chrapliwym śmiechem, podczas gdy jej ofi ara szarpała się i wrzaskliwie wzywała pomocy. Trwało to, aż matki się wreszcie zbuntowały, znużone praniem zasikanych ze strachu rajstop czy spodenek oraz tłumieniem naszych nocnych wrzasków, i wyruszyły na skargę do komitetu. Panowie sprawujący pieczę nad dzielnicą wysłuchali ich, pokiwali z troską głowami, po czym oddalili się do spraw znacznie bardziej istotnych. 12

14 Ulica Ale Fruzsina nie pojawiła się w naszej kamienicy ani tego dnia, ani następnego, ani tydzień później, aż stało się oczywiste, że nie będzie nas więcej prześladować i nie znajdziemy jej nawet na śmietniku przy najbliższej stacji metra, gdzie miała budę, skleconą z papy i tekturowych pudeł. Bezimiennej ulicy nie umieliśmy jednak pozbyć się równie łatwo jak szalonej żebraczki. Była sprytniejsza niż bezpański pies i jak on gryzła znienacka. Czasami przez długie tygodnie nie dawała znaku życia, kryła się pomiędzy kasztanowymi bulwarami i zaułkami brukowanymi kocimi łbami albo drzemała wzdłuż ścian zrujnowanych fabryk. Mogliśmy wtedy bezpiecznie biegać do szkoły, włazić przez wybite okna do opuszczonych magazynów na bocznicy kolejowej, ścigać się na ruchomych schodach do metra, wyprawiać do lunaparku na wyspie, włóczyć po placach budowy i rozbiórkach, zakradać do zakazanych łaźni i jeździć na gapę tramwajami aż na drugą stronę rzeki słowem, napawać się tymi absolutnie zakazanymi rzeczami, które robi się w tajemnicy przed rodzicami i które przynoszą najwięcej uciechy. I kiedy nabieraliśmy już poczucia bezpieczeństwa, ulica uderzała raz za razem, w ciągu zaledwie tygodnia wciągając w trzewia troje czy czworo z nas. Zatrzymali tu tylko jedną ulicę powiedziała pewnego dnia moja matka a jednak zdołali odebrać nam całe miasto. Mimo to wierzyłam, że uda mi się tę bezimienną grozę oszukać. Zresztą każde z nas wymyślało sposoby, aby się jej wymknąć, na wszelki wypadek nie wyjawiając ich nikomu, choćby i najlepszym przyjaciołom. Ulica była bowiem dla nas sprawą osobistą, i to bardziej niż nowe buty starszego brata (które jeszcze wczoraj rozpierały się dumnie za witryną jednego z tych sklepów dla obcokrajowców, tam gdzie teraz ziała wybita szyba) albo podsiniaczone oko matki, pokryte grubą warstwą 13

15 Anna Brzezińska pudru i wymalone dla niepoznaki niebieskim cieniem. Maluchy potrafi ły jeszcze o niej rozmawiać, nieświadome, że pewnych sekretów nie powinno się tykać, że usta pękają od nich i krwawią jak od lodowych sopli, które odrywaliśmy z rynien i ssaliśmy w drodze do szkoły, że lepiej wyrzucić ją nawet z pamięci, bo kiedy przyjdzie czas, i tak upomni się o nas, nieprzejednana i niepojęta w swojej zaciekłości. Ale w miarę dorastania coraz rzadziej o niej rozmawialiśmy zupełnie jak dzikie zwierzęta, kiedy odwracają się od pożaru i biegną na oślep przed siebie w rozpaczliwej próbie ucieczki. Odwracaliśmy zatem wzrok, kiedy na twarzach i ramionach przyjaciół dostrzegaliśmy znamiona znak, że ulica zdołała ich dopaść i odmienić na swoją modłę. Zresztą oni też nie palili się do wyznań. Ulica sprawiała, że już do nas nie należeli, nie śmiali się koło śmietnika ani nie łapali młodych kotów przy piwnicznych okienkach. To był nasz rytuał przejścia, najokrutniejszy, jaki umiałam sobie wyobrazić, własna cienista ścieżka prowadząca w dorosłość. Z całą dziecięcą prostodusznością postanowiłam, że nigdy na nią nie wejdę. Ulica mnie nie doścignie, przecież biegałam szybciej niż jakakolwiek dziewczynka na naszej ulicy i wyprzedzałam też większość chłopców. Byłam sprytna i zwinna, potrafiłam wskakiwać do rozpędzonego tramwaju i przejeżdżać przez most, wczepiona w nagrzany słońcem blaszany zderzak, kiedy srebrne szyny błyskały tuż pod moimi butami a także wymknąć się konduktorowi i milicji, jeśli któryś z przerażonych pasażerów pociągnął za hamulec bezpieczeństwa. Żadna ulica mnie nie pokona, myślałam sobie. Po prostu mnie nie znajdzie. Każdego dnia wybierałam więc inną drogę do szkoły. Najchętniej w ogóle siedziałabym w domu chociaż wiedziałam, że w takiej kryjówce na pewno mnie wypatrzy ale matka nie zgadzała się na podobne zaniedbanie. 14

16 Ulica Nie masz żadnych innych obowiązków, prócz nauki mówiła oschłym tonem, który zapewne miał przytłumić moje dziecięce lęki, ale tylko napełniał mnie złością. Więc nie próbuj się od nich wykręcać. O poranku wręczała mi zapakowane w woskowany papier śniadanie jabłko i kanapkę z jajkiem albo serem sprawdzała, czy skóra czarnych bucików jest wypolerowana do połysku, a warkocze starannie zaplecione, wygładzała wykrochmalony na sztywno biały kołnierzyk, po czym stanowczo wypychała za próg. Do tej pory pamiętam kojący dotyk jej ręki na łopatce, mimo że trwał zaledwie chwilę. Zaraz później byłam już na schodach i ciepło powoli ulatniało się z mojej skóry, a kiedy zeszłam na dół i zeskoczyłam z ostatniego stopnia, wyszczerbionego, pokrytego łuszczącym się wzorem z zielonych i niebieskich kamyczków, witał mnie chłodny wicher z ulicy i rozdmuchiwał resztki matczynej obecności. Na naszej ulicy zawsze wiało, nawet w największe upały długa pierzeja wysokich secesyjnych kamienic tworzyła naturalny ciąg, zasysający powietrze w głąb miasta. Gdy szłam do szkoły, podmuchy układały się za moimi plecami w sprężystą poduchę, popychając mnie naprzód, a gdy wracałam, oczy łzawiły mi od wichru i pyłu. I czasami wydawało mi się, że wiatr próbuje mnie ostrzec i odepchnąć od tego miejsca zupełnie jak wiewiórka, która miota szyszkami w Czerwonego Kapturka, zanim ten wejdzie do chatki babuni, lub końska głowa przemawiająca znad bramy zamku do księżniczki choć przecież dom i tak był najbezpieczniejszym miejscem, jakie znałam. W każdym razie codziennie szłam do szkoły inną drogą i wracałam też najdziwniejszą trasą, jaka przyszła mi do głowy. Potrafiłam przejść na drugą stronę rzeki pod mostem, wspinając się jak małpa po metalowej siatce przypór. Przemykałam 15

17 Anna Brzezińska po wiaduktach skrajem huczących, wielopasmowych szos, które zbierały ruch samochodowy u stóp zamkowego wzgórza i pospiesznie przepychały go na północ, poza centrum. Znałam też kanały wentylacyjne, prowadzące do tunelu pod górą zwieńczoną statuą Macierzy Narodu, i zamknięte chodniki najstarszej linii metra, gdzie każdego roku wilgoć podchodziła wyżej, powoli zacierając ślady cesarsko -królewskiej świetności. Przerzucałam przez szyję związane sznurówki bucików i boso, żeby wyczuć najdrobniejsze nierówności muru, wdrapywałam się na przypory katedry Świętego Króla, gdzie zastygałam pomiędzy gargulcami, obserwując przepływające w dole statki i promy. Albo dla odmiany szłam po starym torowisku, uderzając patykiem o podkłady i pozwalając, żeby szyny prowadziły mnie pomiędzy opustoszałe magazyny, warsztaty i zdezelowane wagony, które niepostrzeżenie niszczały na zarośniętych badylami bocznych torach. Wszystkie te miejsca zawierały jakąś tajemnicę i ulotną woń zniszczenia, która unosiła się nad całym miastem, choć inni najwyraźniej jej nie wyczuwali. Matka oczywiście nie wykazywała zrozumienia dla mojej wędrowniczej pasji. Przeciwnie, biadoliła nad każdą parą porwanych rajstop. Jej głos falował, wznosił się na teatralną wysokość, bo ostatecznie cała kamienica musiała wiedzieć, jakim niewdzięcznym dzieckiem została obarczona, żeby zaraz potem przejść w piskliwy falset, kiedy wymierzała mi sprawiedliwą karę, głosząc wszem wobec, że za swoje wybryki niebawem będę chodzić goła i bosa. Kłótnia niewiele zmieniała, bo następnego ranka znowu wyruszałam na wyprawę, jednakże każda z nas miała poczucie, że należycie wypełnia swoje obowiązki, a ostatecznie przecież o to chodzi w każdej kochającej się rodzinie. Oczywiście w lamentach o grożącej nam nędzy było sporo przesady. Matka pracowała w tamtych czasach w jednej z hal 16

18 Ulica targowych, nieco już podupadłej, ale pamiętającej czasy sułtanów budowli, którą po wojnie zamieniono w wielki dom handlowy. Kiedy odwiedzałam matkę, najchętniej stawałam na parterze, przy fontannie, i zadzierałam głowę, by podziwiać tę zaprojektowaną z niewiarygodną precyzją, ażurową plątaninę kamienia, metalu i barwionego szkła. Jej cztery piętra wypełniała obfitość niedostępnego gdzie indziej dobra, od karakułowych futer po kaszkę humana dla niemowląt i chińskie piórniki. Moja matka miała dostęp do tych wszystkich wspaniałości, co zapewniało nam z kolei korzyści u zaprzyjaźnionego rzeźnika czy w warsztacie samochodowym. Samochodem jednak nie cieszyliśmy się długo. Mój ojciec, czarujący niegodziwiec, pracował jako skrzypek na statkach wożących cudzoziemców po rzece. Zaledwie kilka miesięcy po tym, jak pierwszy raz zajechał pod kamienicę tym niesamowitym cudem techniki, który krztusił się i warczał niczym turbina samolotu, kiedy wjeżdżaliśmy stromymi uliczkami starego miasta na wzgórze zamkowe, rozbił go o przydrożną latarnię, wycelowawszy w nią tak starannie, że z jajecznie żółtej tekturowej karoserii pozostała kupka nieszczęścia. Ale nawet kiedy nie było już samochodu, dzieci w kamienicy zazdrościły mi ojca. Chudy, przygarbiony, w wymiętym, za dużym płaszczu, który upodabniał go do stracha na wróble, niósł jednak ze sobą powiew niedostępnego świata, który podglądaliśmy na pokładach statków i przez ogromne przeszklone okna hoteli nieopodal pomnika Poety, gdzie z cudzoziemska ubrani kobiety i mężczyźni pili nasze wino i jedli tokajową roladę albo naleśniki z orzechowym nadzieniem. Zapytałam kiedyś matkę, czy wśród przybyszów są też potomkowie tych, którzy mieszkali tu wcześniej. Uderzyła mnie wtedy dłonią na płask w tył głowy i kazała zamilknąć. Nie biła 17

19 Anna Brzezińska mnie często, więc rozryczałam się okropnie, bardziej ze zdziwienia niż poczucia krzywdy. Stałyśmy na szczycie schodów do metra, ludzie przyglądali się nam, jedni z przyganą, inni ze skrywaną satysfakcją, jaka często towarzyszy nam w obliczu nieszczęścia bliźnich. Matka, blada i z zaciśniętymi wargami, usiłowała mnie uspokoić, a ja darłam się, darłam się przeraźliwie, póki nagle nie zwymiotowałam na jej odświętne czarne lakierki. I chyba ten wstyd, którego mimowolnie stałam się przyczyną, zatarł w pamięci matki pytanie, które stało się początkiem całej tej katastrofy, bo potem wspominała ją raczej z rozbawieniem, aż stała się wreszcie jedną z tych żenujących anegdot, które powtarza się na rodzinnych uroczystościach. Mój ojciec uczestniczył w nich z rzadka, zaprzątały go zupełnie inne sprawy, związane z życiem na pokładzie statku, w teatralnym foyer albo w holu jednego z tych dekadenckich hoteli, gdzie dzieci dygnitarzy bawiły się z fordanserkami. Jeśli jednak się pojawiał, usadawiał się przy końcu stołu, najlepiej w kącie i w pewnym oddaleniu od innych, jak gdyby chciał w ten sposób zaznaczyć, że nie pasuje do reszty towarzystwa i znalazł się tutaj jedynie z racji przykrego obowiązku. Nabijał fajkę wonnym zagranicznym tytoniem, podczas gdy inni mężczyźni ćmili miejscowe cuchnące papierosy, i bez słowa wpatrywał się w przestrzeń. W wyborze trunków nie był jednak równie wybredny. Pił wszystko palinkę, gruszkówkę, tokaj, wino i beherovkę, która z rzadka gościła na naszym stole, bo matka dostawała mdłości od samego jej zapachu. Napełniał kieliszek za kieliszkiem, nie oglądając się na sąsiadów, w równym rytmie, jak człowiek, który ma do wykonania pewien obowiązek i zamierza go wypełnić bez względu na to, jaką mu to sprawia przykrość. Czasami matce udawało się zaciągnąć go do domu, zanim się upił na dobre, ale nieczęsto. Choć z wyglądu cherlawy i słabowity, 18

20 Ulica z każdą kroplą alkoholu spływającą w dół przełyku nabierał sił, a po kilku godzinach biesiady dwóch tęgich mężczyzn nie potrafi ło go ruszyć z miejsca. Szarpał się z żoną, wygrażał jej, oskarżał o jakieś urojone i prawdziwe, choć zamierzchłe winy, spluwał w jej kierunku i zamierzał się pięścią. Najgorsze jednak działo się wtedy, kiedy sięgał po skrzypce. Nosił je ze sobą zawsze, ukryte w czarnym pokrowcu z gumowanego sukna, naciągniętym na błyszczący politurą futerał, ale na trzeźwo nigdy nie grał, nawet jeśli ze łzami prosiłam o moją ulubioną piosenkę. Bolą mnie palce, kochanie wykręcał się niezręcznie. Spójrz, wiatr wszedł mi w kości i stawy. I wyciągał ku mnie ręce, rozczapierzając paluchy pod tak nieprawdopodobnym kątem, że uciekałam z płaczem, przekonana, że naprawdę umiera na jakąś straszliwą chorobę. Nie odziedziczyłam po nim słuchu, więc nie umiem tego ocenić, ale mówiono, że był wyśmienitym muzykiem. Stanowiło to nie byle jaki komplement, bo tutaj, nawet w tej dzielnicy ponurych, wiekowych kamienic, każdy grał. Na basach, dudach, drumlach, bębnach, fl etach, cymbałach i nawet na pogardzanej harmonii, symbolu naszych braterskich okupantów muzykowali wszyscy, od nieopierzonych wyrostków po starych dziadów o orlich nosach i zapadłych policzkach. Ale największe emocje budzili oczywiście skrzypkowie, szczególnie zaś najznamienitsi z nich. Ojciec, przynajmniej w moich oczach, niewątpliwie do nich należał, gdy usadowiony niedbale na balustradzie galeryjki, wygrywał marsze i walczyki z dziecięcych piosenek, a one niosły się ponad studnią podwórka, karłowatymi murkami okalającymi śmietnik i nad zdziczałym bzem. Panował nad melodią w taki sposób, że wydawał mi się jedną z tych tajemniczych postaci, które pojedynczą śpiewką potrafi ły skłonić chłopca z baśni, aby boso poszedł do piekła i z powrotem. 19

21 Anna Brzezińska Jednakże czasami zmieniał się w zupełnie inną istotę, złośliwą i skłonną do psot. Najpaskudniejszą z nich były te piosenki, wygrywane z pijacką zaciekłością i z taką mocą, jaką tylko umiał wydobyć z baranich strun. Piosenki tamtych. Dziwne, zwichrowane dźwięki toczyły się wtedy kaskadami, to znów falowały w powietrzu jak kołysanka. Dorosłych napełniały złością, ale mnie, siedmioletnią i z zachwytem wpatrzoną w ojca, fascynowały tak bardzo, że nie spostrzegałam strużki śliny, która powoli spływała spomiędzy jego warg, ani palców kurczowo zaciśniętych na smyczku. Dzisiaj myślę, że zadawał sobie tymi melodiami ból, a jego zagorzałe, publiczne samobiczowanie zmuszało resztę, by chociaż przez chwilę stawili czoło temu, o czym zwykle udawało im się nie pamiętać. Teraz wiecie już mniej więcej, kim jestem, a raczej kim byłam, zanim weszłam w bezimienną ulicę. Bo mimo moich wszystkich wybiegów i podstępów naturalnie nie udało mi się jej wyprowadzić w pole: zresztą w całym naszym kraju, tej ogromnej, płaskiej pustocie, nie istniało pole, na którym nie umiałaby wytropić ofiary. Z pulchnej, gapowatej kluchy, która wypuszczała się z domu tylko na taką odległość, z jakiej mogła zobaczyć bezpieczną, bladożółtą plamę drzwi, ozdobionych metalową tabliczką z nazwiskiem rodziców, wyrosłam na sprytną, zwinną dziewczynkę o chudych, poobijanych nogach i długich warkoczach, z których wyłaniały się splątane czarne kosmyki. Miałam też śniadą skórę, upodabniającą mnie do włóczęgów właśnie w tamtych czasach władze uporczywie zaganiały ich do miast i zmuszały, żeby osiedlali się w wielopiętrowych budynkach z betonowych płyt. Wędrowni ulegali, rozumiejąc, że pewne rzeczy są nieuchronne i nie sposób z nimi walczyć, ale wraz z garścią szmat i cynowymi garnkami zabierali z krytych płótnem wozów swoje tradycje i obyczaje, które z wolna, lecz 20

22 Ulica nieustępliwie korodowały nowoczesne mieszkania, tak samo jak rdza przeżera metal. Po kilku miesiącach z okien znikały szyby, zastąpione kawałami dykty i płatami kartonu. W miejscu gazowych kuchenek, spieniężonych w punktach skupu złomu, czerniły się paleniska, a bosonogie kobiety we wzorzystych sukniach i z wielkimi złotymi kołami w uszach warzyły na nich strawę w cynowych kociołkach. Z sufi tów zwieszały się kiście gumowanych kabli; wcześniej skrupulatnie wyłuskano z nich miedź, zbyt cenną, by miała przewodzić prąd do niesprawnych lodówek czy pralek. Te zresztą opuściły mieszkania jeszcze wcześniej i powędrowały na jedno z nielegalnych targowisk, gdzie można było kupić prawie wszystko, albo na śmietnik, jeśli ich właściciel w przypływie paniki porąbał siekierą te niewątpliwie szatańskie wynalazki. Po klatkach schodowych spływały cuchnące strumienie odchodów i rozlicznych kuchennych nieczystości, starając się wyrzeźbić koleinę rynsztoka w wylanym zaledwie kilka miesięcy temu lastryku. Nim minął rok, cała okolica zamieniała się w ponure śmietnisko, a nasi rodacy wyprowadzali się stamtąd w popłochu, zostawiając włóczęgów sam na sam z dobroczynną polityką rządu. Rozumiecie teraz, dlaczego matka tak ubolewała nad moim podobieństwem do włóczęgów. Gdybyś tylko nie sterczała tyle na słońcu mruczała, wcierając mi w policzki maść wybielającą. Wyglądasz jak jedna z nich. Jeszcze cię złapią i odeślą do zakładu poprawczego. Obie jednak wiedziałyśmy, że to niemożliwe. Nie miałam rozkołysanego chodu tamtych dziewczyn ani ich skłonności do błyskotek, ani bezczelnej śmiałości, która sprawiała, że zaczepiały na ulicy obcych mężczyzn, oferując im wróżby i jeszcze inne przyjemności, o których w naszym domu nie należało nawet wspominać. W moich żyłach płynęła uczciwa, nierozcieńczona 21