POLITECHNIKA WARSZAWSKA Wydział Geodezji i Kartografii

Transkrypt

1 POLITECHNIKA WARSZAWSKA Wydział Geodezji i Kartografii Praca dyplomowa magisterska Miasto-ogród jako wzorzec kształtowania ładu przestrzennego Ewelina Maria Szczęśniak Praca napisana w Katedrze Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Środowisku Przyrodniczym pod kierunkiem dr inż. Adrianny Kupidury Warszawa, rok 2012

2 Streszczenie pracy: Niniejsza praca dotyczy dwóch miejscowości leżących w Obszarze Metropolitarnym Warszawy. Podkowa Leśna i Zalesie Dolne to osiedla, które wyrosły z koncepcji miasta-ogrodu. Idea ta zrodziła się pod koniec XIX wieku w odpowiedzi na pogarszające się warunki mieszkania i życia. Sformułowane przez Ebenezera Howarda miasto-ogród było niezależną jednostką miejską, zatopioną w zieleni, z dużymi terenami przestrzeni publicznej, dogodnie połączoną z miastem centralnym. Spełniające różne funkcje miasta-ogrody tworzyły przestrzeń jako uporządkowaną i harmonijną całość. Praca zawiera część teoretyczną opisującą genezę idei miasta-ogrodu. Przedstawiono tu także pierwsze realizacje tej koncepcji na świecie oraz w Polsce. Obszerny dział pracy poświęcony został historii i charakterystyce Podkowy Leśnej oraz Zalesia Dolnego. Zwrócono uwagę na realizację idei miastaogrodu w tych dwóch miejscowościach. Ujęte zostały uwarunkowania przyrodnicze oraz antropogeniczne. W szczególny sposób opisano zróżnicowaną interpretację howardowskiej koncepcji w warunkach polskiej rzeczywistości. Część analityczna pracy obejmuje analizę dokumentów planistycznych Podkowy Leśnej oraz Zalesia Dolnego. Opracowanie to określa czy i jak te dwa miasta realizują koncepcję miasta-ogrodu. Dowiodło ono, że tereny odznaczające się wysoki walorami przyrodniczymi i kulturalnymi mają zabezpieczenie w przepisach lokalnej polityki przestrzennej. Przeprowadzona analiza polityki przestrzennej wykazała, że Podkowa Leśna oraz Zalesie Dolne wciąż kontynuują ideę miasta-ogrodu. Przepisy miejscowe uwzględniają wyjątkowy charakter miejscowości i go chronią. Jednocześnie można stwierdzić, że Podkowa Leśna i Zalesie Dolne są polską interpretacją utopijnej wizji Ebenezera Howarda. Słowa kluczowe: miasto-ogród, ład przestrzenny, Podkowa Leśna, Zalesie Dolne 2

3 Spis treści 1. Cel i zakres pracy Zasady kształtowania ładu przestrzennego Idea miasta-ogrodu Geneza i historia miasta-ogrodu Idea miasta-ogrodu według Ebenezera Howarda Pierwsze realizacje i przykłady kontynuacji idei miasta-ogrodu Letchworth Garden City Welwyn Garden City Pierwsze realizacje w Europie i Stanach Zjednoczonych Realizacja idei miasta-ogrodu z Polsce Podkowa Leśna jako przykład miasta-ogrodu Historia Plan urbanistyczny Architektura Mieszkańcy Uwarunkowania przestrzenne, społeczne, gospodarcze i środowiskowe Podkowy Leśnej Położenie administracyjne i geograficzne Ludność Środowisko przyrodnicze Zabytki urbanistyczne i architektoniczne Kultura Turystyka i rekreacja Komunikacja Infrastruktura techniczna Infrastruktura społeczna Działalność gospodarcza Zalesie Dolne jako przykład miasta-ogrodu Historia Układ urbanistyczny

4 8.3. Architektura Uwarunkowania przestrzenne, społeczne, gospodarcze i środowiskowe Zalesia Dolnego Położenie administracyjne i gospodarcze Ludność Środowisko przyrodnicze Zabytki urbanistyczne i architektoniczne Kultura Turystyka i rekreacja Komunikacja Infrastruktura techniczna Infrastruktura społeczna Działalność gospodarcza Analiza polityki przestrzennej Czy Podkowa Leśna jest jeszcze miastem-ogrodem? Analiza polityki przestrzennej Podkowy Leśnej pod kątem kontynuacji idei miasta-ogrodu Czy Zalesie Dolne jest jeszcze miastem-ogrodem? Analiza polityki przestrzennej Zalesia Dolnego pod kątem kontynuacji idei miasta-ogrodu Podsumowanie i wnioski Bibliografia Spis rysunków, tabel, wykresów Załączniki

5 1. Cel i zakres pracy Podkowa Leśna i Zalesie Dolne są miejscowościami nietypowymi, jednostkami wyróżniającymi się nie tylko w skali lokalnej czy regionalnej, ale także krajowej, a nawet można by powiedzieć, że są unikalne w skali całego świata. Wyrosły z idei miasta-ogrodu wykreowanej pod koniec XIX przez Anglika Ebenezera Howarda. Budowa połączeń kolejowych ze stolicą przyspieszyła urbanizację podwarszawskich miejscowości. Niska zabudowa oraz przyjazne otoczenie terenów leśnych zachęcały do osiedlania się na tym obszarze. Osiedla te wyróżniają się wysokimi wartościami urbanistycznymi i architektonicznymi, a także posiadają piękną tradycję. Jednak obecnie w wyniku postępu cywilizacyjnego mogą być narażone na utratę ich niepowtarzalnego i harmonijnego charakteru. Celem ochrony tożsamości Podkowy Leśnej oraz Zalesia Dolnego niezbędne są konkretne ustalenia i wskazania konserwatorskie. Konieczne jest uznanie walorów środowiska naturalnego i kulturowego, uwzględnienie w dokumentach planistycznych przy współczesnych standardach cywilizacyjnych konieczności kontynuacji idei miasta-ogrodu oraz podporządkowanie mu pozostałych elementów miasta. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego są podstawowymi dokumentami określającymi politykę przestrzenną oraz chroniącymi i kształtującymi ład przestrzenny. Warunkują ochronę wartości przyrodniczych i kulturowych. Kształtują przestrzeń miasta oraz warunki społeczne. Celem pracy jest dokonanie analizy dokumentów planistycznych Podkowy Leśnej oraz Zalesia Dolnego. Określenie jak obecnie lokalna polityka przestrzenna wpływa na zachowanie charakteru miasta-ogrodu. Analiza dokumentów planistycznych pod kątem kontynuacji idei miasta-ogrodu pozwoli stwierdzić czy Podkowa Leśna oraz Zalesie Dolne nadal są kontynuatorami howardowskiej koncepcji. Praca obejmuje swym zakresem genezę idei miasta-ogrodu. Opisane zostały pierwsze realizacje na świecie, przy czym zwrócono uwagę na osiągnięcia w tej dziedzinie w Polsce. Szczegółowo została przedstawiona historia oraz charakterystyka Podkowy Leśnej i Zalesia Dolnego. Obszerny rozdział poświęcony został analizie polityki przestrzennej pod kątem kontynuacji idei miasta-ogrodu w tych dwóch miejscowościach. Końcowym wynikiem oceny Podkowy Leśnej oraz Zalesia Dolnego jest stwierdzenie, że pomimo rozbieżności z modelem przedstawionym przez Howarda, miejscowości te są wciąż żywym przykładem idei miastaogrodu, a im bardziej restrykcyjne przepisy tym bardziej ten model jest zachowany i chroniony. 5

6 2. Zasady kształtowania ładu przestrzennego Ważnym pojęciem wchodzącym w zakres tej pracy jest ład przestrzenny. Pojęcie to jest często używane w języku potocznym, a również jest obszernie opracowane w literaturze przedmiotu. Pojęcie to ma charakter prawny, używany w ustawodawstwie, a co za tym idzie też w dokumentach planistycznych. Zgodnie z art.2, ust.1 Ustawy z 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ładem przestrzennym czytamy, że jest to:,,takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społecznogospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne 1. W ustawie stwierdza się, że ład przestrzenny (i zrównoważony rozwój) jest podstawą działań związanych z kształtowaniem polityki przestrzennej i z przeznaczaniem terenów na określone cele oraz ustalaniem zasad ich zagospodarowania i zabudowy. 2 Ważnym aspektem jest także to, że w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza wymagania ładu przestrzennego, w tym urbanistyki i architektury. 3 Zgodnie z ustawodawcą ład przestrzenny: 1. jest terminem ujmującym wiele aspektów: środowiskowych, gospodarczych, społecznych, kulturalnych oraz estetycznych; 2. jest podstawą przy podejmowaniu decyzji w oparciu o Ustawę o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym; 3. jest pojęciem uwzględnianym na wszystkich poziomach planowania przestrzennego Ład przestrzenny uwarunkowany jest zmianami środowiskowymi, rozwojem społecznym i gospodarczym. W zagospodarowaniu przestrzennym wyraża się w dążeniu do równoważenia, harmonijności i uporządkowania środowiska człowieka. W Polsce podstawą prawną kształtowania ładu przestrzennego jest Ustawa z 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Reguluje ona aktualne formy planowania przestrzennego, w tym prowadzenie polityki przestrzennej oraz podejście odnośnie przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania. 1 Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 2 Art.1, ust.1 Ustaw z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 3 Art.1, ust.2 Ustaw z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 6

7 Prowadzenie polityki przestrzennej leży w gestii samorządu gminy, samorządu województwa oraz rządu. Jednostki te uchwalają dokumenty, odpowiednio są to: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (SUiKZP), plan zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW) i koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju. W celu określenia przeznaczenia terenów i warunków ich zagospodarowania uchwala się miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP) oraz wydaje decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowaniu terenu (WZiZT). 4 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego jest podstawowym dokumentem planistycznym kreującym politykę przestrzenną gminy oraz zasady zagospodarowania przestrzennego na jej terenie. Nie jest jednak aktem prawa miejscowego, toteż nie obejmuje powszechnie obowiązujących przepisów. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jest aktem prawa miejscowego, uchwalanym przez radę gminy. Określa przeznaczenie terenu, sposoby zagospodarowania terenu oraz rozmieszczenie inwestycji celu publicznego. Kształtuje także sposób wykonywania prawa własności nieruchomości. Te dwa opracowania w największym stopniu wpływają na kształtowanie i ochronę ładu przestrzennego. Zadaniem urbanistów jest określenie w planach miejscowych takich warunków, aby wszystkie elementy przestrzeni współgrały ze sobą, pod względem wkomponowania w krajobraz, wielkości, funkcji, wystroju architektonicznego. A więc, aby zapobiec poczuciu nieładu. Ład przestrzenny musi być zachowany na wszystkich poziomach, w mieście jak i przy pojedynczych elementach przestrzeni. Powinno się dążyć do tego, by wszystkie elementy współgrały ze sobą i tworzyły jeden przejrzysty krajobraz. Ważne jest aby przez dążenie do zrównoważonego rozwoju miasto (gmina) miało tzw. genius loci ducha miejsca. 4 Małysa-Sulińska, K.,

8 3. Idea miasta-ogrodu 3.1. Geneza i historia miasta-ogrodu Druga połowa XIX w. to okres licznych zmian we wszystkich sferach życia. Nastąpił dynamiczny rozwój przemysłu związany z upowszechnieniem nowych technologii i zastosowaniem nowych narzędzi. Proces ten został zapoczątkowany w Anglii, ale szybko rozszerzył się na inne kraje. W momencie ewolucji przemysłu zwiększyło się zapotrzebowanie na siłę roboczą. Ludność migrowała z terenów wiejskich do miast lub osiedlała się w pobliżu zakładów przemysłowych. Wszystkie te zjawiska spowodowały pod koniec XIX w. nagły i niekontrolowany rozwój miast. Nasiliło się zjawisko przeludnienia miast. Nowa chaotyczna zabudowa nie zapewniała właściwych standardów. Rodziło to wiele problemów mieszkaniowych: bezdomność, pogorszenie warunków życia, epidemie. 5 Wielu mieszkańców miast się bogaciło jednak mimo to jakość życia była coraz niższa. Zaczął się również niekontrolowany rozwój strefy podmiejskiej, niewydolne stały się szlaki komunikacyjne i zaopatrzenie w wodę. 6 Kryzysowa sytuacja w mieście stała się impulsem do opracowania nowych koncepcji urbanistycznych i rozwiązania problemów społecznych. 7 Zaczęły się pojawiać nowe akta prawne z zakresu ustawodawstwa urbanistycznego i architektonicznego oraz poprawiające warunki mieszkaniowe. Budowano nowe osiedla -dzielnice mieszkaniowe, jednak nie spełniały one potrzeb społeczeństwa. Istniała konieczność stworzenia miejsca, które zapewniałoby dostęp do pracy, mieszkania, ale także funkcji socjalno-kulturalnych i kontaktu z przyrodą. Szukano rozwiązania problemu przeludnienia miast i migracji do nich. Stąd koncepcja miasta-ogrodu Ebenezera Howarda ( ), którą przedstawił w książce To tomorrow, a peaceful path reform (1898), a następnie w poprawionym wydaniu jako Garden Cities of To-Morrow (1902). Ebenezer Howard to brytyjski planista i urbanista. W 1872r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych gdzie pracował jako robotnik. W 1877 r. wrócił do Londynu i rozpoczął pracę 5 Dobrzyński, W., Holewiński, J., Majdecki, L.,

9 stenografa w parlamencie, co dało mu możliwość poznania problemów politycznych, gospodarczych i społecznych, omawianych na zebraniach poselskich. W 1898 r. opublikował swoją koncepcję miasta-ogrodu. 8 Był to nie tylko teoretyczny wykład o miastach-ogrodach, ale także praktyczne wskazania, jak je budować, administrować oraz finansować. W 1899 roku Howard utworzył Garden Cities Association - Stowarzyszenie Miast Ogrodów, obecnie znane jako Town and Country Planning Association -Stowarzyszenie planowania miast i wsi. Jest to najstarsza przyrodnicza dobroczynna organizacja w Anglii. 9 Według Howarda miasto-ogród miało stworzyć korzystne warunki życia w zdrowiu i harmonii dla całej społeczności. Istotą miasta-ogrodu miało być połączenie zalet miasta z zaletami wsi tak, aby stworzyć miasto idealne Idea miasta-ogrodu według Ebenezera Howarda Zgodnie z najczęściej przytaczaną definicja, ustaloną w 1919r. przez Garden Cities and Town Planning Association i zaaprobowaną przez Howarda, a spolszczoną przez A. Czyżewskiego w swojej pracy Trzewia Lewiatana, Antropologiczna interpretacja utopii miasta-ogrodu (2001), garden-city 10 miało być miastem zaprojektowanym z myślą o zdrowych warunkach mieszkaniowych i prowadzeniu działalności przemysłowej; o rozmiarach nie większych niż te, które czynią możliwym życiem społeczne we wszystkich jego przejawach, otoczone wiejską strefą otwartej przestrzeni; o gruntach w całości będących własnością publiczną lub oddanych w pieczę miejscowej społeczności 11. Koncepcja miasta-ogrodu najpełniej przedstawiona jest za pomocą diagramów. 8 Szczepańska, M., Pierwsza polska definicja miasta-ogrodu pochodzi z 1909 r. i została sformułowana przez Warszawskie Towarzystwo Higieniczne (Dobrzyński, 1912) jako: ( ) planowe skupisko ludzkie na terenie tanim, stale pod kontrolą wspólnoty pozostające, tak, by raz na zawsze uniemożliwić spekulację. Jest to nowy typ miast, umożliwiający radykalną reformę mieszkaniową, dostarczający przemysłowi i rękodzielnictwu korzystnych warunków produkcji i zapewniający znaczną część terenu rolnictwu i ogrodnictwu". E. Howard tak określa miastoogród (Dobrzyński, 1912): Miasto-ogród jest to miasto samodzielne, przemysłowe, planowane jako całość i obejmujące dosyć przestrzeni, by w nim było domów z ogrodami dla mieszkańców, z szerokim pasem pól otwartych naokoło. Ono łączy dodatnie strony miasta i wsi, torując drogę ruchowi narodowemu, mającemu hamować wyludnienie wsi oraz przepełnienie i tak już przepełnionych miast." 11 Czyżewski, A.,

10 Rys. 1. Trzy magnesy (źródło Bohm A., 2006) Koncepcja miasta-ogrodu nawiązuje to teorii Trzech magnesów (Rys.1). Miasto i wieś to magnesy, które przyciągają swoimi zaletami, ale też odpychają wadami. 12 Miasto zachęca wysokimi zarobkami, miejscami pracy, życiem towarzyskim, ale ich przeciwwagą są wysokie czynsze, złe warunki życia, długi czas pracy, izolacja społeczeństwa. Wieś ze świeżym powietrzem, piękną naturą, niskim czynszem zniechęca brakiem rozrywki i niskimi zarobkami. Poza obecną alternatywą życia na wsi lub w mieście Howard wskazał trzecią możliwość. Trzeci magnes to Town-Country, miasto-wieś, które jest połączeniem wszystkich dobrych stron i miasta, i wsi, eliminujących ich wady. Nowa opcja Town-Country miała dawać szanse zatrudnienia, budować więzi społeczne, zaś cechy wsi miały zapewnić tu bliski kontakt z naturą i dobre warunki zdrowotne. Realizacja takiej idei przyczynić się miała do rozwiązania problemu migracji ludności do miast Bohm, A., Czyżewski, A.,

11 Rys. 2. Plan miasta-ogrodu z terenami otaczającymi (źródło:czyżewski. A., 2009) Miasto-ogród wraz z innymi podobnymi miastami-ogrodami miało tworzyć system miast satelitarnych, w środku którego miało znajdować się zamieszkane przez ludzi miasto centralne (Rys.2). Ośrodek centralny był największym miastem (4800 ha akrów) oddalonym o ok. 50 km od miast-ogrodów. Takie usytuowanie miast-ogrodów wokół miasta centralnego umożliwiłoby korzystanie ich mieszkańcom z zalet dużego miasta, a jednocześnie z uroków wsi. Miasta miały być połączone są ze sobą systemem kolei. Każde miasto systemu połączone by było linią kolejową z miastem centralnym. Dzięki temu możliwy by był szybki dojazd do ośrodka centralnego i pozostałych miast-ogrodów. Dojazd do miasta centralnego zajmowałby 5 minut. Odległości między miastami-ogrodami były nieco większe niż połączenie z miastem centralnym, jednak i ten dystans można było pokonać w krótkim czasie, ok. 12 minut. Dodatkowo system komunikacyjny tworzyły jeszcze elektryczne tramwaje. Howard zakładał, że szybka komunikacja przyczyni się do powstania przyjaznych stosunków między ludźmi. W ten sposób miasta te stanowić mają jedną społeczność. Idea układu miast satelitarnych gwarantowała sprawne funkcjonowanie takiego tworu, ale także zapewniała odpoczynek mieszkańcom dużych miast na łonie natury. Miasto-ogród miało 11

12 być niezależną jednostką osadniczą, pełniącą samoistnie funkcję gospodarczą i społeczną. Miało być miejscem zamieszkania, pracy, ale także i rekreacji z dużym areałem terenów zielonych. Zgodnie z założeniami Howarda miasto-ogród miało zajmować powierzchnię nie większą niż 400 ha (1000 akrów), a tereny otaczające równą 2000 ha (5000 akrów). Teren ten miał być zamieszkany przez nie więcej niż mieszkańców. Ograniczenia te miały zapobiec nadmiernemu rozwojowi miasta, a przyczynić się miały do poprawy relacji z otoczeniem. Jednak autor przewidywał też możliwość rozrostu miasta. Widział ją w idei układu satelitarnego miastogrodów. Miasto po osiągnięciu odpowiedniej liczby mieszkańców urosnąć miało nie kosztem otaczających je terenów rolniczych, ale poprzez założenie kolejnego miasta-ogrodu tworząc układ miast satelitarnych. 14 W ten sposób zachowane zostało jego piękno. Układ miasta opierał się na planie koła, z nawodnionym ogrodem w centrum. Od niego powinny rozchodzić się promieniście drogi. Wokół placu usytuowane były obiekty użyteczności publicznej: ratusz, teatr, muzeum, biblioteka, szpital. Obiekty te otaczał park (o powierzchni 145 akrów) z łatwo dostępnymi terenami rekreacyjnymi. Było to miejsce sprzyjające relacjom społecznym, dające poczucie wspólnoty, ale też miejsce kontaktu z przyrodą. Wokół parku centralnego znajdowały się duże arkady Cristal Palace stanowiące rodzaj wejścia do parku. Cristal Palace byłby wykorzystany do celów handlowych, ale nie w postaci dużych centrów handlowych, tylko niewielkich sklepów i tylko jeden dla poszczególnych rodzajów dóbr. Cristal Palace ze względu na swoją wielką powierzchnię pełniłby również rolę ogrodu zimowego. Bezpośrednio za Central Palace ciągnęła się obsadzona drzewami Piąta Aleja. Następny pierścień wyznaczała zabudowa jednorodzinna. Każdy dom z ogrodem usytuowany miał być na dużej, niezależnej działce o powierzchni 240 m 2. Zgodnie z zasadą domy lokowane powinny być wzdłuż jednej linii - frontem do alei lub drogi, czy bulwaru. Strefa zabudowy była podzielona szerokim na 130 m (420 stóp) pasem Grand Avenue. Pas ten to park o wielkości 150 akrów, w którym miały znajdować się szkoły z biblioteką, place zabaw, kościół. Zewnętrzny pierścień pełnił funkcję przemysłową z licznymi fabrykami, zakładami, warsztatami itp. Miasto otaczały tory kolejowe, które powiązane były z główną linią kolejową. 15 Rolnicze otoczenie 14 Sokołowska-Moskwiak, J., Czyżewski, A.,

13 Green Belt izolowałoby miasto-ogród od terenów sąsiednich. Opisaną wyżej strukturę miastaogrodu przedstawia Rys.3. Rys.3 Struktura funkcjonalna miasta-ogrodu (źródło: codpub.wordpress.com) Model miasta-ogrodu opierał się pogrupowaniu obszaru na część miejską -1/6 ogólnej powierzchni i część rolną stanowiącą 5/6 powierzchni. Obszary rolnicze były dzierżawione przez mieszkańców miasta i przeznaczone na produkcję rolną, sadowniczą i ogrodniczą. Uzyskane z produkcji płody ziemi zaspokajają potrzeby mieszkańców bez ponoszenia dużych nakładów finansowych. W ten sposób miasto-ogród pełniło funkcję jednostki samowystarczalnej gospodarczo. Przedstawiony wyżej schemat miasta-ogrodu to według Howarda model idealny, do którego powinno się dążyć, ale nigdy nie realizować w sposób sztywny. Plan urbanistyczny miasta powinien być dostosowany do warunków terenu i warunków ekonomicznych oraz społecznych. Przedstawiona koncepcja miała poprawić warunki życia w XIX-wiecznych miastach i zatrzymać 13

14 ich rozwój. Ale żeby to osiągnąć należy w pierwszej kolejności zbudować miasto, które byłoby wzorem dla kolejnych realizacji. 16 Założycielem miasta-ogrodu miało być towarzystwo. W imieniu wszystkich mieszkańców ziemia zarządzana by była przez administratorów. Kluczową zasadą w mieście jest kwestia dochodów, w przypadku miasta-ogrodu dochód pochodził z dzierżawy. I nie byłby on wykorzystany przez osoby prywatne, ale przyczyniłby się do zmniejszenia płaconego przez mieszkańców podatku lokalnego. Opłaty dzierżawne zasilające kasę miasta-ogrodu miały pozwolić na: a),,spłacenie odsetek od sumy, za którą nabyto ziemię, b) Stworzenie funduszu amortyzacyjnego, którego celem będzie spłacenie kapitału, c) Wykonanie prac, jakie zwykle prowadzą władze miasta, finansując je z podatku lokalnego, d) Zapewnienie, po wykupieniu obligacji, znacznej nadwyżki na inne cele, takie jak emerytury lub ubezpieczenia od wypadków i zdrowotne. 17 Pieniądze zainwestowane w miasto-ogród miały przynosić szybko zyski, które można było wyrazić nie tylko za pomocą liczb. Jedną z takich korzyści miałaby być niska renta gruntowa właścicieli parceli. Miasto miało budować drogi, budynki użyteczności publicznej, parki itd. Wszystkie te przedsięwzięcia miały być wykonywane w pierwszej kolejności i nie obciążać mieszkańców. Koszty realizacji zostałyby pokryte wcześniej poprzez uiszczone opłaty renty gruntowej. Dochód w mieście-ogrodzie miał przynosić więcej korzyści niż w zwykłych okolicznościach. 1),,Oprócz małej kwoty, którą już uwzględniono w kalkulacji dochodu netto, nie będą już płacone renty gruntowa właścicielom ziemskim ani kredytu na zakup ziemi posiadanej na własność.-brak sensu zdania 2) Teren przeznaczony na nowe miasto byłby wolny od budynków i innych obiektów, gdyby jednak konieczny był zakup istniejących budynków, oznaczałoby to ponoszenie 16 Sokołowska-Moskwiak, J., Czyżewski, A.,

15 stosunkowo niskich kosztów, związanych także z zakłóceniem handlu oraz wydatkami prawnymi. 3) Sprecyzowany plan, zgodny ze współczesnymi wymogami i potrzebami, pozwoli na zaoszczędzenie na tych wydatkach, które w starych miastach są ponoszone na wdrożenie i dostosowanie nowoczesnych pomysłów do istniejącej sytuacji. 4) Możliwa będzie budowa dróg i wykonywanie innych prac inżynierskich za pomocą najlepszych i najnowszych maszyn, jako że teren będzie pusty. 18 Zgodnie z założeniami Howarda można wyodrębnić podstawowe reguły miasta-ogrodu: 1) komunalna własność ziemi, 2) nadzorowany rozwój terytorialny i ograniczona liczba mieszkańców 3) powiązania funkcjonalne między miastem a terenami przyległymi. Jednak już przy pierwszych realizacjach miast-ogrodów zasady te nie były wdrażane. Tylko dwie pierwsze cechy, i to częściowo były wprowadzane przy budowie Letchworth czy Welwyn Czyżewski, A., Wojtyszyn, B.,

16 4. Pierwsze realizacje i przykłady kontynuacji idei miasta-ogrodu 4.1. Letchworth Garden City Pierwszym i zarazem najlepszym przykładem miasta-ogrodu jest Letchworth Garden City, położone kilkadziesiąt kilometrów na północ od Londynu. Projekt miasta powstał już w 1903 (rys.4), a jego twórcami był Barry Parker i Raymond Unwin. Rys.4. Letchworth Garden City (źródło: scodpub.wordpress.com) 16

17 Letchworth skupia w sobie dodatnie strony zarówno wsi jak i miasta zapobiegając przepełnieniu miast i wyludnieniu wsi. 20 Parker i Unwin twierdzili, że społeczeństwo i ziemia, którą ono posiada, stanowi biologiczną i duchową jednostkę. Dlatego obszar, który został wybrany pod przyszłe Letchworth przeanalizowali bardzo dokładnie, nie tylko pod kątem finansowym. Master Plan to przykład wnikliwej analizy warunków krajobrazowych, geomorfologicznych oraz hydrologicznych. Miejsce to wybrano ze wszech miar korzystnie; jest ono suche, malownicze, posiada obfitość dobrej wody i znaczną ilość materiałów budowlanych; dogodną zaś komunikację z Londynem zapewnia 52 pociągów dziennie, z których najszybszy przebiega przestrzeń tę w ciągu 39 minut. 21 Stworzony przez Ebenezera Howarda model miasta-ogrodu został dostosowany do warunków terenowych. Układ ulic w Letchworth nie był zaprojektowany jako promienisty. Jednak mimo to zachował wszelkie cechy miasta-ogrodu. Przez miasto przebiega z zachodu na wschód linia kolejowa. Kolej ta i prostopadła do niej rzeczka dzielą miasto na cztery części z własnymi ośrodkami usługowymi. Centrum miasta stanowi zielony plac. Wokół niego ulokowano najważniejsze budynki użyteczności publicznej. Główną oś kompozycyjną wyznacza droga prowadząca od dworca kolejowego do wjazdu do miasta W niewielkim centrum dominuje zabudowa trzykondygnacyjna. Okala je obszar zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej domy wolnostojące, szeregowe i bliźniacze. Spośród prawie 13 tys. mieszkań, większość zlokalizowana jest w budynkach o charakterze jednorodzinnym: 2600 mieszkań to domy wolnostojące, 2650 mieszkań domy bliźniacze, 5470 mieszkań znajduje się w domach szeregowych i stosunkowo dużo, bo 2280 mieszkań stanowi zabudowę wielorodzinną. 22 W zabudowę mieszkaniową wkomponowano także budynki użyteczności publicznej, między innymi szkoły, kościoły, place zabaw. Zakłady przemysłowe zlokalizowane są w bezpośrednim sąsiedztwie ze stacją kolejową i odizolowane od miasta zadrzewieniem. 23 Miasto otacza pas rolny, który jednocześnie pełni funkcję ograniczającą niekontrolowany 20 Dobrzyński, W., Holewiński, J., Gzell, S., Stowarzyszenie Właścicieli Nieruchomości Pomorskie Miasto-Ogród,

18 rozwój. 24 Green belt zajmuje 50 % całego obszaru miejskiego. Oprócz farm, znajdują się tam ośrodki wypoczynkowe, sportowe, boiska, cmentarz i szpital. Pozostałą część obszaru komunalnego w 45 % stanowi zabudowa mieszkaniowa, 15 % -przemysł, 10 % -tereny handlowe, 5 % -tereny komunikacyjne, a aż 25 % tereny otwarte, głównie tereny zielone. Obecnie w swojej polityce, miasto stosuje strategię zrównoważonego rozwoju, która wyraża się w zarządzaniu przestrzenią i utrzymaniu zabudowy o określonym charakterze. Celem Fundacji Letchworth Garden City Heritage Foundation będącej właścicielem miasta od 1995roku jest utrzymanie wizji miasta-ogrodu i ochrona historycznej struktury jednostki. Fundacja dąży do zachowania zespołów architektury, kompozycji urbanistycznych, cech krajobrazu. Mieszkańcy miasta muszą przestrzegać zasad związanych z utrzymaniem istniejących i nowopowstających obiektów. Każda zmiana wyglądu budynku musi być poprzedzona konsultacjami z Fundacją. Projektowane posesje muszą nawiązywać do istniejącej zabudowy pod względem wyglądu, gabarytów oraz użytych materiałów. Harmonię zabudowy uzyskuje się poprzez projektowanie całych osiedli domów lub uliczek. Władze samorządowe sprawdzają zgodność projektów, proponowanych zmian z planami miejscowymi. Ze względu na to, że znaczna część miasta podlega ochronie konserwatorskiej nowa zabudowa musi być uzgodniona z konserwatorem zabytków. Master Plan Letchworth autorstwa Parkera i Unwina stanowi fundament obecnego planu miasta, głównie pod względem ochrony konserwatorskiej, ale też zawiera wytyczne projektowania miejskiego. Zasady te zostały spisane w Letchworth Garden City Design Principles. Przewidziany przez Howarda poziom zaludnienia, Letchworth osiągnęło pod koniec XX wieku. W tej sytuacji celem Fundacji było utrzymanie miasta w odpowiedniej kondycji materialnej i duchowej. Kasa miasta zasilana jest czynszami dzierżawnymi, a także dochodami pochodzącymi z działalności gospodarczej Fundacji. Tymi korzystnymi warunkami miasto kusiło przemysł do inwestowania już na samym początku istnienia Letchworth. Drugi powód, dla którego miasto zachęca do inwestowania, jest zgodnie z ideą miasta-ogrodu chęć osiągnięcia 24 Dobrzyński, W.,

19 jak najmniejszych odległości między miejscem zamieszkania i pracą. W efekcie w Letchworth ok. 1/3 mieszkańców pracuje na miejscu. Jest to najwyższy wskaźnik wśród satelitów Londynu. Istotnym dla miasta aspektem strategii zrównoważonego rozwoju jest system polityczny. W skład rady głównego organu fundacji, w większości wchodzą wybierani przez mieszkańców przedstawiciele. Pozostali członkowie nominowani są przez różne organizacje i stowarzyszenia działające na terenie Letchworth. Przez to mieszkańcy zarządzają miastem w sposób bezpośredni. Mieszkańcy są także bardzo zaangażowani w życie społeczne i świadomi, że miejsce, w którym przyszło im mieszkać jest wyjątkowe. 25 Doświadczenie zdobyte podczas prac nad budową Letchworth pozwoliło na kolejne realizacje idei miasta-ogrodu. W ciągu kilkunastu lat od utworzenia Letchworth wokół Londynu powstawały miasta urzeczywistniające koncepcję Ebenezera Howarda, wśród nich Hampstead w 1907 roku i Welwyn w 1920 roku, w którym spędził resztę życia Welwyn Garden City Miasto-ogród Welwyn powstało ok. 30 km na północ od miasta metropolitarnego Londynu, na niezagospodarowanym wówczas terenie. Wiązało się to z różnymi problemami: finansowymi, technicznymi, kupnem ziemi oraz sprzedażą akcji. Jednak mimo tych uciążliwości udało się doprowadzić do końca realizację koncepcji Howarda przestrzegając podstawowych zasad. Welwyn podobnie jak Letchworth charakteryzuje się wyjątkowym krajobrazem miejskim z tkanką zieleni i zewnętrznym pasem rolnym. Centrum miasta stanowi plac otoczony szeroką ulicą. Domy z ogrodami zarówno z tyłu i z przodu, zgrupowane są w sposób przejrzysty. Dodatkowym elementem krajobrazu są pasy zieleni i drzew, które wraz z zabudową tworząc uporządkowana całość. Plan Welwyn odbiega od diagramów Howarda. W mieście brak głównych, koncentrycznych alei. Charakterystyczne dla Welwyn są kręte ulice nadające wiejski charakter oraz tzw. cul-desacs 26. Przestrzeń publiczna widoczna jest tylko w ścisłym centrum, co sprawia, że jest to 25 Czyżewski, A., Cul-de-sacs -(z ang) ślepa uliczka 19

20 najbardziej atrakcyjne miejsce w Welwyn. W celu optymalnego wykorzystania miejsca przy minimalnych nakładach zabudowę skupiono wokół cul-de-sacs. Zabudowa poprzez to, że skoncentrowana jest wokół krętych ulic tworzy wnętrza urbanistyczne. Mimo lokalizacji jednostek produkcyjnych, Welwyn nie wyrosło na samowystarczalną jednostkę miejską, a raczej na londyńskie przedmieście Pierwsze realizacje w Europie i Stanach Zjednoczonych Zrealizowane w Anglii projekty miast-ogrodów wpłynęły znacząco na rozwój idei Howarda w innych krajach. Koncepcja miasta-ogrodu oddziaływuje na urbanistykę i architekturę nie tylko w Europie ale i na świecie. Prawie jednocześnie z Letchworth, bo w 1909 r. powstaje pierwsze miasto-ogród w Niemczech: Hellerau, oddalone o 6,5 km od Drezna. Plan z tego roku zawierał osiedla mieszkaniowe, obiekty użyteczności publicznej, kompleks fabryczny. Oprócz tych założeń ważne było także połączenie komunikacyjne z Dreznem. W 1912 r. na obrzeżach Berlina Bruno Taut zakłada Falkenberg, które zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Francuskie miasta-ogrody kojarzone są z nazwiskiem Henry Sellier, który w 1916 r. zaczął realizować ideę Howarda w okolicy Paryża. Już w 1920 powstało szereg miast-ogródów, min.: de Stains, Drancy, Gennervillers, Suresnes, l Aqueduc a Arcueil, Lilas. Koncepcja miasta-ogrodu zyskała sobie zwolenników również na kontynencie amerykańskim. Zaprojektowane przez Clarance Steina i Henriego Wrighta w 1932r. powstaje w stanie New Jersey pierwsze amerykańskie miasto-ogród: Radburn. Na początku lat trzydziestych, po załamaniu na nowojorskiej giełdzie, gdy wzrósł popyt na tańsze budownictwo mieszkaniowe założono trzy miasta-ogrody: Greenbelt, Greendale i Greenhills