Ocena wiedzy młodzieży ponadgimnazjalnej na temat znaczenia wirusa brodawczaka ludzkiego w patogenezie raka szyjki macicy

Transkrypt

1 302 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Ocena wiedzy młodzieży ponadgimnazjalnej na temat znaczenia wirusa brodawczaka ludzkiego w patogenezie raka szyjki macicy Assessment of high school youth s awareness of importance of human papillomavirus in pathogenesis of cervical cancer Ewa Smoleń, Elżbieta Cipora, Aneta Mielnik Zakład Pielęgniarstwa, Instytut Medyczny, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Grodka w Sanoku Wstęp. Rak szyjki macicy to jedna z głównych przyczyn zgonów kobiet w Polsce. Przyczyną tego nowotworu jest zakażenie wirusem HPV (Human Papillomavirus). Autorzy rekomendacji kompleksowych zmian w obszarze profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce zalecają wprowadzenie efektywnego i skutecznego programu zapobiegania tej chorobie. Projekt Wybierz Życie Pierwszy Krok, realizowany w ramach partnerstwa publiczno-społecznego skierowany do młodzieży ponadgimnazjalnej, zakłada zwiększenie świadomości młodych ludzi w zakresie zagrożenia rakiem szyjki macicy i innych chorób wywołanych wirusem HPV. Cel badań. Ocena wpływu programu profilaktycznego na poziom wiedzy młodzieży na temat wirusa HPV i raka szyjki macicy. Materiał i metody. Badaniem objęto grupę 353 uczniów szkół ponadgimnazjalnych Sanoka. Narzędziami badawczymi były dwa kwestionariusze ankiety autorski służący zebraniu informacji z zakresu profilaktyki w celu określenia zapotrzebowania na działania edukacyjne oraz kwestionariusz sprawdzający poziom wiedzy na temat raka szyjki macicy i wirusa HPV. Wyniki. Udział młodzieży w programie profilaktycznym zwiększył jej wiedzę w zakresie niebezpieczeństw wynikających z nieprzemyślanego podejmowania aktywności seksualnej oraz liczby partnerów seksualnych, a także na temat dróg szerzenia i objawów infekcji wirusem brodawczaka ludzkiego oraz powszechności występowania zakażeń tego typu patogenem wśród dorosłych w Polsce. Niemal wszyscy uczestnicy przed i po zakończeniu programu wyrazili opinię, że wczesne wykrycie zmian nowotworowych daje szanse na wyleczenie. Wnioski. Udział w programie profilaktycznym przyczynił się do wzrostu poziomu wiedzy młodzieży ponadgimnazjalnej na temat zakażenia wirusem HPV. Zdecydowana większość młodzieży wyraziła zadowolenie z uczestnictwa w programie profilaktycznym Wybierz Życie Pierwszy Krok. Introduction. Cervical cancer is one of the main causes of death in women in Poland. The cause of this cancer is infection with HPV (Human Papillomavirus). The authors of complex changes in the area of cervical cancer prevention in Poland recommend an introduction of an effective program for the prevention of this disease. The Choose Life The First Step program, implemented under the public-social partnership aimed at high school youth, intends to increase young people s awareness of the risk of cervical cancer and other diseases caused by HPV. Aim. To assess the impact of the prevention program on the level of youth s awareness of HPV and cervical cancer. Material & Methods. The study involved a group of 353 high school students from Sanok. The research tools were two questionnaire surveys proprietary, gathering information in the field of prevention in order to determine the demand for educational activities and a questionnaire checking the level of awareness of cervical cancer and HPV. Results. The youth s participation in the prevention program increased their awareness of the risks of reckless sexual activities and the number of sexual partners, as well as on the infection routes and symptoms of HPV infection and the prevalence of those infections among adults in Poland. Almost all participants before and after the program expressed the view that the early detection of neoplastic changes gives a chance for cure. Conclusions. The participation in the prevention program contributed to an increase in the level of awareness of the HPV infection in upper secondary school students. The vast majority of young people expressed satisfaction with participation in the Choose Life The First Step prevention program. Key words: cervical carcinoma, prevention program, students, HPV Słowa kluczowe: rak szyjki macicy, program profilaktyczny, uczniowie, HPV Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr Ewa Smoleń ul. Mickiewicza 21, Sanok tel , fax , ewasmolen@op.pl Wstęp Nowotwory szyjki macicy stanowią poważny problem onkologiczny, społeczny i zdrowotny w wielu krajach. W 2010 roku w Polsce częstość zachorowań na nowotwory szyjki (RSM) macicy była o około 15% wyższa niż średnia dla krajów Unii Europejskiej (UE). Rak szyjki macicy to jedna z głównych przyczyn zgonów kobiet w Polsce. W 2010 roku zanotowano 3078 zachorowań na RSM oraz 1735 zgonów kobiet [1]. Od dekady obserwuje się coraz mniej zachorowań, natomiast nadal wysoki jest wskaźnik zgonów z tego powodu, przewyższający o 70% wskaźniki w krajach UE [1, 2].

2 Smoleń E i wsp. Ocena wiedzy młodzieży ponadgimnazjalnej na temat znaczenia wirusa brodawczaka ludzkiego Przyczyną raka szyjki macicy jest zakażenie wirusem HPV (Human Papillomavirus ludzki wirus brodawczaka) [2-7]. Najwyższy wskaźnik zakażeń wirusem brodawczaka ludzkiego obserwuje się u dziewcząt i kobiet w przedziale wieku od 15 do 24 lat [2, 7, 8]. W profilaktyce zakażeń wirusem HPV zaleca się unikanie czynników ryzyka. Obok działań obejmujących szczepienie przeciwko wirusowi HPV, specjaliści wskazują na wykonywanie badania cytologicznego zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego [9]. Autorzy rekomendacji kompleksowych zmian w obszarze profilaktyki RSM w Polsce zalecają dodatkowo wprowadzenie efektywnego i skutecznego programu zapobiegania tej chorobie, którego ważnym elementem jest edukacja. Przykładem jest projekt Wybierz Życie Pierwszy Krok, realizowany w ramach partnerstwa publiczno-społecznego, skierowany do młodzieży ponadgimnazjalnej. Założeniem programu profilaktycznego jest zwiększenie świadomości młodzieży w zakresie zagrożenia RSM i innych chorób wywołanych wirusem HPV [1, 2]. Profilaktyka pierwotna może doprowadzić do całkowitego wyeliminowania raka szyjki macicy. Działania edukacyjne powinny być skierowane do wszystkich grup wiekowych kobiet, ale szczególnie do dziewcząt i kobiet w wieku od 13 do 24 lat, w celu kształtowania ich świadomości zdrowotnej. To właśnie dzięki edukacji istnieją większe szanse powodzenia programu profilaktyki wtórnej i pierwotnej [2]. Cel badań Określenie wpływu programu profilaktycznego Wybierz Życie Pierwszy Krok na poziom wiedzy młodzieży na temat wirusa HPV i raka szyjki macicy. Materiał i metody Badaniem w okresie od 21 stycznia do 26 kwietnia 2013 roku objęto grupę 353 uczniów siedmiu szkół ponadgimnazjalnych Sanoka (I Liceum Ogólnokształcące, II Liceum Ogólnokształcące, Zespół Szkół nr 5, Zespół Szkół nr 1, Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 1, Zespół Szkół nr 3, Medyczna Szkoła Policealna). Średnia wieku badanych wyniosła 17,12 lat. W badaniu zastosowano dwa kwestionariusze ankiety. Pierwszy to autorskie narzędzie badawcze, zawierające pytania dotyczące sytuacji demograficznej oraz korzyści wynikających z udziału w programie profilaktycznym. Drugi kwestionariusz składający się z czternastu pytań zamkniętych, uczniowie wypełniali dwukrotnie: przed rozpoczęciem oraz po zakończeniu realizacji programu. Dane poddano analizie statystycznej z zastosowaniem testu Wilcoxona test dla dwóch prób zależnych. W programie profilaktycznym wzięło udział 38,5% 16-latków, 25,2% 17-latków, 24,4% 18-latków oraz 11,9% 19-latków. Większość badanych stanowiły kobiety (76,8%) oraz mieszkańcy wsi (66,0%). Ponad połowa uczestników to uczniowie technikum (53,8%), a jedna trzecia licealiści (37,4%). Pozostałe osoby biorące udział w programie uczyły się w szkołach zawodowych (4,8%) i innych (4,0%). Większość badanych (70,4%) oceniła swoją sytuację bytową jako dobrą. Jedna czwarta uczniów (24,5%) uznała ją za bardzo dobrą, a 4,0% powyżej przeciętnej. Zaledwie 1,1% młodzieży swoją sytuację bytową oceniło jako złą. Wyniki W opinii ponad połowy badanych uczniów szkół ponadgimnazjalnych Sanoka (58,6%) HPV stanowi przyczynę raka szyjki macicy. Nieznacznie ponad jedna trzecia młodych ludzi deklarowała brak wiedzy w tym zakresie. Po realizacji edukacji zdecydowana większość młodzieży (98,0%) uznała wirus brodawczaka ludzkiego za główną przyczynę RSM (p=0,0001). Zdaniem 35,4% uczniów przed edukacją i 17,0% po zakończeniu programu, HPV stanowi niebezpieczeństwo tylko dla kobiet. Udział w programie zmniejszył znacząco z 27,2% do 1,4% odsetek uczniów nie posiadających informacji w tym zakresie (p=0,111). Grupa 96,9% uczniów podczas wypełniania testu przed programem oraz 98,9% podczas weryfikacji skuteczności działań edukacyjnych, wiedziała, że wczesne wykrycie zmian nowotworowych daje szansę na podjęcie skutecznego leczenia (0,016). Zaledwie 13,6% młodzieży deklarowało, że połowa osób dorosłych jest zakażonych wirusem HPV, natomiast 41,5% przyznało się do braku informacji na ten temat. Udział w programie zwiększył świadomość w tym zakresie przeważającej grupie uczniów 85,5% (p=0,0001). Ponad połowa respondentów (65,0%) przed udziałem w programie edukacyjnym oraz 90,9% po jego zakończeniu, wskazało, że osoba zakażona przez wiele lat może nie odczuwać żadnych dolegliwości, natomiast 28,4% uczniów przed szkoleniem i zaledwie 3,7% po zakończeniu nie posiadało wiedzy na temat symptomów infekcji HPV (p=0,0001). Większość młodzieży (77,9%) przed przystąpieniem do programu profilaktycznego wiedziała, że liczba partnerów seksualnych wpływa na ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy. Po programie jeszcze większa grupa uczniów wyraziła opinię dotyczącą, zwiększonego niebezpieczeństwa rozwoju RSM, wraz ze wzrostem liczby partnerów (p=0,0001). Tylko nieznacznie ponad jedna trzecia badanych (38,2%) przed programem edukacyjnym wskazała na wczesny wiek rozpoczęcia życia seksualnego jako czynnik ryzyka zakażenia wirusem HPV, natomiast po zakończeniu edukacji tę zależność wskazało już 95,8% uczniów (p=0,0001). Zbliżone odsetki młodzieży

3 304 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): przed i po programie edukacyjnym (73,3%/88,1%) wyraziło opinię, że badanie cytologiczne kobiety powinny wykonywać jeden raz na 3 lata (p=0,0001). Zbliżony odsetek badanych przed udziałem w programie edukacyjnym (25,6%) oraz po jego zakończeniu (27,8%) wskazał, że tylko podczas kontaktu seksualnego dochodzi do zakażenia wirusem HPV. Weryfikacja wiedzy po zakończeniu działań edukacyjnych dowiodła, że 69,1% uczniów uznało, że nie tylko podczas pełnego kontaktu seksualnego może dojść do infekcji wirusem brodawczaka ludzkiego (p=0,0001). Niemal dwukrotnie więcej uczniów uczestniczących w programie (90,9%) niż przed (40,5%) wskazało, że w Polsce dziesięć kobiet dziennie otrzymuje diagnozę raka szyjki macicy. Blisko połowa uczniów (48,2%) przed uczestnictwem w działaniach edukacyjnych wyraziła opinię o braku wiedzy dotyczącej wskaźnika zachorowalności na ten nowotwór w Polsce (p=0,0001). Grupa 29,3% uczniów przed udziałem w programie edukacyjnym oraz 11,9% podczas weryfikacji wiedzy wskazała, że prezerwatywa chroni przed zachorowaniem na raka szyjki macicy. Niemal połowa uczniów (43,3%) przed rozpoczęciem i 84,4% po zakończeniu edukacji deklarowało, że prezerwatywa nie chroni przez zakażeniem HPV (p=0,124). Zakażenie wirusem HPV drogą krwi wskazało 39,8% uczniów przed udziałem w programie i 9,9% po jego zakończeniu, natomiast 43,8% badanych przed edukacją, a tylko 5,1% po udziale w programie nie miało wiedzy w tym zakresie (p=0,119). Znaczny odsetek badanych (66,2%) nie znało odpowiedzi dotyczącej wystąpienia objawów po dwóch dniach od zakażenia wirusem HPV. Grupa 26,1% uczniów wskazała na brak występowania symptomów chorobowych, a tylko 7,7% deklarowało występowanie objawów po dwóch dniach od zakażenia HPV (p=0,0001). Większość badanej młodzieży przed rozpoczęciem programu profilaktycznego posiadała niepełną wiedzę na temat wieku w jakim najczęściej dochodzi do zachorowania kobiet na RSM. Znaczny odsetek badanych (71,4%) wskazał, że na RSM zachorować mogą nie tylko kobiety po 45 roku życia, ale blisko jedna czwarta badanych nie posiadała wiedzy w tym zakresie. Po weryfikacji wiedzy 92,4% uczniów wyraziło opinię, że na RSM mogą zachorować nie tylko kobiety powyżej 45 r.ż. (p=0,0001). Dokładne rozkłady odpowiedzi uczniów przedstawiono w tabeli I. Dyskusja Autorzy wielu badań naukowych wskazują na niską świadomość Polek w różnym wieku w zakresie profilaktyki raka szyjki macicy. Proponują objęcie osób w różnym wieku i statusie społecznym programami edukacyjnymi [10-13]. Motywacją jest to, że wiedza ma odzwierciedlenie w podejmowaniu działań profilaktycznych, np. wykonywaniu cytologii oraz unikaniu czynników ryzyka chorób nowotworowych, w tym RSM. Pasławska i wsp. wskazuje ponadto, że wprowadzanie działań edukacyjnych, powinno obejmować zwłaszcza młodsze grupy wiekowe Polaków [14]. Ponad połowa młodzieży objętej programem w Sanoku uznała HPV za główną przyczynę RSM. Co trzeci uczeń wskazał na brak informacji w tym aspekcie. Młodzież objęta programem profilaktycznym w Warszawie udzielała nieznacznie częściej odpowiedzi wskazujących na HPV jako istotny patogen raka szyjki macicy. Podobnie mniejszy odsetek uczniów warszawskich niż sanockich nie posiadał wiedzy z tego zakresu. Zbliżone odsetki młodzieży ponadgimnazjalnej w Sanoku i w Warszawie wskazało po spotkaniu edukacyjnym na wirus HPV jako główny czynnik ry- Tabela I. Porównanie poziomu wiedzy młodzieży na temat wirusa HPV przed udziałem oraz po zakończeniu programu profilaktycznego (n=353, dane w %) Table I. Comparison of youth s level of knowledge on HPV before and after participation in prevention program (n=353, data in %) Lp. Pytania dotyczące wirusa brodawczaka ludzkiego oraz raka szyjki macicy Przed Po prawda fałsz nie wiem prawda fałsz nie wiem p 1. HPV jest główną przyczyną rozwoju RSM 58,6 7,6 33,7 98,0 0,8 1,1 0, HPV jest niebezpieczny tylko dla kobiet 35,4 37,4 27,2 17,0 81,6 1,4 0, Wczesne wykrycie zmian nowotworowych daje szansę skutecznego leczenia 96,9 1,1 2,0 98,9,8 0,3 0, Grupa 50,0% dorosłych w pewnym momencie swojego życia, zostaje zakażona HPV 13,6 44,9 41,5 85,5 10,5 4,0 0, Osoba zakażona wirusem HPV przez wiele lat może nie odczuwać żadnych dolegliwości 65,0 6,6 28,4 90,9 5,4 3,7 0, Im większa liczba partnerów seksualnych, tym większe ryzyko zakażenia wirusem HPV 77,9 3,4 18,7 99,7,3 0,0 0, Wczesny wiek rozpoczęcia życia seksualnego, to jeden z czynników zwiększających ryzyko rozwoju RSM 38,2 27,8 34,0 95,8 2,5 1,7 0, Kobiety powinny poddawać się badaniom cytologicznych co najmniej raz na 3 lata? 73,3 17,3 9,4 88,1 11,6 0,3 0, Wirus HPV może się przenieść tylko podczas pełnego kontaktu seksualnego 25,6 38,4 36,1 27,8 69,1 3,1 0, W Polsce 10 kobiet dziennie dowiaduje się, że ma RSM 40,5 11,3 48,2 90,9 5,4 3,7 0, Prezerwatywa skutecznie chroni przed zakażeniem HPV 29,3 43,5 27,3 11,9 84,4 3,7 0, HPV przenosi się w kontakcie z zakażoną krwią 39,8 16,5 43,8 9,9 84,9 5,1 0, Zakażenie wirusem HPV daje objawy po dwóch dniach 7,7 26,1 66,2 6,8 78,5 14,7 0, Na RSM mogą zachorować tylko kobiety po 45 r.ż. 4,0 71,4 24,6 5,9 92,4 1,7 0,0001 Źródło: Opracowanie własne

4 Smoleń E i wsp. Ocena wiedzy młodzieży ponadgimnazjalnej na temat znaczenia wirusa brodawczaka ludzkiego zyka raka szyjki macicy [13]. Ponad połowa studentów z Polski i Turcji w badaniach Nagórskiej i wsp. wykazało niezadawalający poziom wiedzy odnośnie HPV, jako czynnika ryzyka infekcji HPV [10]. Podobnie w badaniach Sawaryn 67,0% licealistek wskazało na wirusa brodawczaka jako przyczynę RSM [11]. Natomiast kobiety objęte badaniem przez Waśkow i wsp. w większości (81,0%) wskazały, na istotne znaczenie w procesie nowotworowym narządów płciowych wirusa brodawczaka ludzkiego [12]. Dla co trzeciego ucznia szkoły ponadgimnazjalnej w Sanoku przed udziałem w programie edukacyjnym wirus HPV stanowił czynnik ryzyka zakażenia tylko dla kobiet. Zbliżony odsetek młodzieży w Warszawie wyraził taką samą opinię. Uczestnictwo w programie profilaktycznym miało wpływ na zmianę zdania w tej kwestii. Niemal dwukrotnie mniej uczniów sanockich udzieliło odpowiedzi, że tylko kobiety zagrożone są zakażeniem HPV, natomiast w warszawskich zdecydowanie większy odsetek niż w Sanoku pozostał przy swoim zdaniu. Uczestnictwo w programie profilaktycznym w znaczący sposób zwiększyło wiedzę uczniów na temat zagrożenia infekcją HPV kobiet oraz mężczyzn. Po zakończeniu szkolenia małe odsetki młodzieży zarówno sanockiej jak i warszawskiej deklarowały brak wiedzy dotyczącej niebezpieczeństw wynikających z zakażenia [13]. W badaniach Waśkow i wsp. niespełna co trzecia respondentka (34,0%) miała świadomość zagrożenia infekcją także mężczyzn [12]. Młodzież w Sanoku i w Warszawie uznała, że wczesne wykrycie zmian nowotworowych zwiększa szanse skutecznej terapii. Tylko nieznaczny odsetek uczniów wyraził opinię dotyczącą braku zależności między wczesnym rozpoznaniem symptomów klinicznych nowotworu a efektywnym leczeniem [13]. Zaledwie 13,6% młodzieży szkół ponadgimnazjalnych Sanoka wskazało, że 50% osób dorosłych zostaje zakażonych wirusem HPV. Nieznacznie większy odsetek badanych w Warszawie (20,0%) deklarował wiedzę w tym zakresie. Zbliżone odsetki uczniów w Warszawie (42,0%) i w Sanoku (41,5%) nie posiadały informacji dotyczącej rozpowszechnienia zakażeń HPV w populacji polskiej. Działania edukacyjne zwiększyły w tym zakresie wiedzę uczniów w obu grupach badanych [13]. Zakażenie wirusem HPV w początkowym okresie przebiega bezobjawowo. Wiedzę na ten temat miała ponad połowa uczniów w Sanoku i w Warszawie. Edukacja młodzieży zwiększyła znacznie liczbę osób, które udzieliły prawidłowej odpowiedzi do 90,9% w Sanoku oraz 95,0% w Warszawie. Tylko niewielki odsetek badanych nie wiedział o tym po zakończeniu programu profilaktycznego. Udział w programie zmniejszył znacznie liczbę uczniów deklarujących brak wiedzy w tym zakresie [13]. Objawy infekcji HPV nie były znane przez 40,2% studentów objętych badaniem przez Nagórską i wsp. zaledwie 26,2% polskich studentów zna objawy zakażenia, natomiast wśród studentów tureckich była to grupa niemal trzykrotnie większa (73,8%) [10, 11]. W opinii 77,9% uczniów w Sanoku i 77,0% w Warszawie liczba partnerów seksualnych koreluje z ryzykiem infekcji HPV. Grupa 99,7% młodzieży sanockiej oraz 96,0% warszawskiej po zakończeniu programu udzieliła potwierdzającej odpowiedzi [13]. Badani studenci pielęgniarstwa wskazali na czynniki ryzyka infekcji HPV wielu partnerów seksualnych oraz przypadkowe kontakty seksualne [10]. Zdecydowanie więcej uczniów w Warszawie (53,0%) niż w Sanoku (38,2%) przed programem edukacyjnym wyraziło opinię, że wczesna inicjacja seksualna sprzyja infekcjom wirusem HPV. Co czwarty uczeń szkoły warszawskiej (23,%) oraz co trzeci sanockiej (34,0%) deklarował brak wiedzy przed przystąpieniem do programu. Natomiast po zakończeniu edukacji 95,8% młodzieży objętej programem w Sanoku oraz 96,0% w Warszawie wskazało, że wiek rozpoczęcia aktywności seksualnej koreluje z częstością zakażeń HPV [13]. Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego (PTG) kobiety w Polsce powinny wykonywać badanie cytologiczne raz na 3 lata [7]. Eksperci w Rekomendacjach Polskiej Koalicji na Rzecz Walki z Rakiem Szyjki Macicy w Polsce popierają stanowisko PTG [2]. Uczniowie w Sanoku (73,3%) oraz w Warszawie (72,0%) wyrazili opinię, że cytologię Polki powinny wykonywać zgodnie z rekomendacjami PTG. Wśród młodzieży sanockiej 9,4% i warszawskiej 13,0% nie posiadało wiedzy w tym zakresie przed udziałem w programie profilaktycznym [13]. W badaniach prowadzonych przez Pasławską i wsp. 90,2% badanych kobiet wskazało na istotne znaczenie cytologii we wczesnej diagnostyce RSM [14]. Podobnie 94,0% licealistek w badaniach miało świadomość znaczenia cytologii w ograniczaniu ryzyka rozwoju RSM [11]. Natomiast Nagórska i wsp. wykazali niską świadomość młodzieży polskiej (30,3%) dotyczącej częstotliwości wykonywania badania cytologicznego, natomiast 82,9% studentów tureckich miało świadomość znaczenia cytologii [10]. Co czwarty uczeń w Sanoku (25,6%) oraz niemal co drugi w Warszawie (40,0%) udzielił odpowiedzi, że wirus HPV może przenieść się tylko podczas pełnego kontaktu seksualnego. W badaniach własnych oraz w badaniach Goltib i wsp. podobne odsetki badanych nie miały wiedzy w tym zakresie odpowiednio 36,1% i 33,0%. Po przeprowadzeniu edukacji wskazać można na rozbieżności w odpowiedziach młodzieży w Sanoku i w Warszawie. Niespełna o dwa punkty procentowe wzrosła liczba uczniów w Sanoku potwierdzających

5 306 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): zakażenie HPV tylko podczas pełnego kontaktu seksualnego. Natomiast w Warszawie trzykrotnie więcej uczniów (74,0%) niż w Sanoku uznało, kontakt seksualny za jedyną drogę zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego [13]. W badaniach przeprowadzonych przez Sawaryn i wsp. 52,0% młodzieży uznało, że HPV przenosi się podczas kontaktu seksualnego z penetracją. Autorzy wykazali, że nieznacznie wyższy poziom wiedzy miały mieszkanki wsi [11]. W Polsce według danych epidemiologicznych codziennie dziesięć kobiet dowiaduje się o rozpoznaniu u nich raka szyjki macicy [2]. Wśród badanej młodzieży Sanoka i Warszawy adekwatnie 40,5% i 45,0% udzieliło potwierdzającej odpowiedzi. Natomiast blisko połowa w obu grupach wskazała, że nie zna odpowiedzi na to pytanie. Udział w programie profilaktycznym zwiększył wiedzę młodzieży w tym względzie, i tak 90,9% sanockich uczniów oraz 88,0% warszawskiej młodzieży odpowiedziało prawidłowo na pytanie dotyczące częstości wykrywania RSM w Polsce. Niewielki odsetek uczniów po zakończeniu programu profilaktycznego udzielił nieprawidłowej odpowiedzi [13]. Tylko prawidłowe i systematyczne stosowanie metod barierowych np. prezerwatywy może zmniejszyć ryzyko infekcji HPV [9]. Takiej odpowiedzi udzieliło 29,3% uczniów w badaniach własnych oraz 37,0% w prowadzonych przez Gotlib i wsp. Zbliżone odsetki młodzieży w Sanoku (27,3%) i w Warszawie (31,0%) nie znały odpowiedzi na to pytanie. Uczestnictwo w programie profilaktycznym zróżnicowało opinię uczniów w tym zakresie Niemal czterokrotnie większa grupa uczniów w Warszawie (40,0%) niż w Sanoku (11,9%) uznała, że prezerwatywa chroni przed zakażeniem HPV. Natomiast dwukrotnie więcej młodzieży w Sanoku (84,4%) w porównaniu do Warszawy nie potwierdziło funkcji ochronnej prezerwatywy [13]. Zakażenie wirusem HPV zalicza się do najczęstszych chorób przenoszonych drogą płciową [5]. Podobne odsetki uczniów w Sanoku (39,8%) oraz w Warszawie (38,0%) wskazały, że wirus HPV przenoszony jest drogą krwi. Po programie edukacyjnym natomiast, zaledwie 9,9% młodzieży sanockiej i 32,0% warszawskiej uznało tę drogę zakażenia za istotną w przenoszeniu wirusa. Zdecydowanie więcej młodzieży w badaniach własnych (84,9%) niż w prowadzonych przez Gotlib i wsp. (50,0%) wiedziało, że do infekcji wirusem HPV nie dochodzi po kontakcie z krwią [13]. W zakażeniu wirusem HPV wyróżnia się trzy fazy zakażenia. Pierwsza to infekcja subkliniczna charakteryzująca się brakiem symptomów klinicznych. Drugą fazę jawną klinicznie cechuje obecność zmian widocznych makroskopowo, natomiast w trzeciej fazie utajonej brak jest zmian makro i mikroskopowych, ale badania wirusologiczne potwierdzają obecność wirusa [6]. Ponad połowa uczniów uczestniczących w programie w Sanoku (66,2%) oraz w Warszawie (63,0%) nie posiadało informacji dotyczących występowania objawów klinicznych dwa dni po zakażeniu wirusem HPV. Edukacja młodzieży zwiększyła zdecydowanie ich wiedzę na temat symptomów zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego [13]. Zachorowalność na RSM w Polsce wzrasta wraz z wiekiem. Pierwsze zachorowania notuje się już w przedziale wiekowym od 25 do 29 lat. Najwyższy wskaźnik zachorowań w latach stwierdzono u kobiet w przedziale wieku od 45 do 64 roku życia [1, 2]. Zaledwie 4,0% uczniów sanockich szkół ponadgimnazjalnych oraz 12,0% szkół warszawskich stwierdziło, że na RSM zachorować mogą tylko kobiety po 45 roku życia. Ponad połowa uczniów w obu grupach przed udziałem w programie profilaktycznym wskazała, że na RSM chorują kobiety w różnym wieku. Weryfikacja wiedzy po zakończeniu edukacji potwierdziła zwiększenie liczby uczniów wskazujących na możliwość zachorowania na RSM kobiet w różnym wieku. Przed udziałem w programie profilaktycznym co czwarty uczeń w Sanoku (24,6%) i w Warszawie (24,0%) nie miał wiedzy na ten temat [13]. W badaniach Sawaryn ponad jedna trzecia uczniów nie miała wiedzy dotyczącej korelacji wieku kobiet a narażenia na zakażenie wirusem HPV. Jednak większość licealistek wskazała, że kobiety aktywne seksualnie są narażane na zachorowanie niezależnie od wieku, szczególnie jednak ok. 34 r.ż. [11]. Wnioski 1. Udział w programie profilaktycznym przyczynił się do wzrostu poziomu wiedzy młodzieży ponadgimnazjalnej w zakresie wirusa HPV. 2. Zdecydowana większość młodzieży wyraziła zadowolenie z uczestnictwa w programie profilaktycznym Wybierz Życie Pierwszy Krok.

6 Smoleń E i wsp. Ocena wiedzy młodzieży ponadgimnazjalnej na temat znaczenia wirusa brodawczaka ludzkiego Piśmiennictwo / References 1. (dostęp ). 2. Rekomendacje kompleksowych zmian w obszarze profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce. Wyd Polska Koalicja Walki z Rakiem, Warszawa Michalska M. Epidemiologia raka szyjki macicy. [w:] Rak szyjki macicy. Profilaktyka, diagnostyka i leczenie. Spaczyński M, Kędzia W, Nowak-Markwitz E (red). PZWL, Warszawa 2009: Goździcka-Józefiak A, Kwaśniewska A. Właściwości onkogenne wirusa brodawczaka ludzkiego. [w:] Rak szyjki macicy. Profilaktyka, diagnostyka i leczenie. Spaczyński M, Kędzia W, Nowak-Markwitz E (red). PZWL, Warszawa 2009: Kędzia W, Spaczyński M. Epidemiologia zakażeń wirusem brodawczaka ludzkiego. [w:] Rak szyjki macicy. Profilaktyka, diagnostyka i leczenie. Spaczyński M, Kędzia W, Nowak- Markwitz E (red). PZWL, Warszawa 2009: Bednarek W, Kotarski J, Wertel I. Choroby związane z infekcją wirusem brodawczaka ludzkiego. [w:] Rak szyjki macicy. Profilaktyka, diagnostyka i leczenie. Spaczyński M, Kędzia W, Nowak-Markwitz E (red). PZWL, Warszawa 2009: Uzupełnione stanowisko Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące szczepień przeciwko zakażeniom wirusami brodawczaka ludzkiego (HPV). Ginekol Pol 2009, 80: Skrzypulec V, Drosdzol A. Infekcje wirusem brodawczaka ludzkiego u dziewcząt. [w:] Rak szyjki macicy. Profilaktyka, diagnostyka i leczenie. Spaczyński M, Kędzia W, Nowak- Markwitz E (red). PZWL, Warszawa 2009: Dębski R. Profilaktyka raka szyjki macicy. [w:] Rak szyjki macicy. Profilaktyka, diagnostyka i leczenie. Spaczyński M, Kędzia W, Nowak-Markwitz E (red). PZWL, Warszawa 2009: Nagórska M, Özlem K, Wardak K, Bińkowska-Bury M. Infekcje HPV wiedza studentów pielęgniarstwa na przykładzie Polski i Turcji. Prz Med UR Nar Inst Leków 2013, 1: Sawaryn D, Wróbel A. Poziom wiedzy młodych dziewcząt na temat raka szyjki macicy. Med Rodz 2011, 2: Waśkow M, Lesińska-Sawicka M, Hebel K, Przebinda J. Postawa społeczeństwa wobec konsekwencji zakażeń wirusem HPV. Nowa Med 2009, 4: Gotlib J, Czupryńska E. Ocena wpływu programu edukacyjnego Wybierz Życie Pierwszy Krok na poziom wiedzy szkół ponadgimnazjalnych na temat wirusa HPV. Med Og Nauk Zdr 2013, 19(2): Pasławska A, Mrożek-Budzyn D, Majewska R. Wiedza młodych kobiet na temat znaczenia badań cytologicznych w profilaktyce raka szyjki macicy. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(1):