Pomiar przepływu krwi w miazdze z użyciem laserowego przepływomierza dopplerowskiego. Measurement of Pulpal Blood Flow Using Laser Doppler Flowmetry

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2006, 43, 2, ISSN X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association MARTA JAKUBOWSKA 1, TERESA MATTHEWS BRZOZOWSKA 2, BARTOSZ GROTTHUS 3, ADAM SZELĄG 3 Pomiar przepływu krwi w miazdze z użyciem laserowego przepływomierza dopplerowskiego Measurement of Pulpal Blood Flow Using Laser Doppler Flowmetry 1 Studia Doktoranckie w Katedrze Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji AM we Wrocławiu 2 Katedra i Zakład Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji AM we Wrocławiu, Katedra i Klinika Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii AM w Poznaniu 3 Katedra i Zakład Farmakologii AM we Wrocławiu Streszczenie Wprowadzenie. W ostatnich latach wprowadzono do diagnostyki stanu miazgi metody oceniające stan mikrokrą żenia, takie jak pulsoksymetrię, spektrofotometrię lub laserowy przepływomierz dopplerowski. W badaniach tych stosuje się wskaźniki wysycenia krwi tlenem lub wskaźniki przepływów naczyniowych. Metody te są wiarygod ne, nieinwazyjne, a przede wszystkim obiektywne. Cel pracy. Ocena zmienności przepływu krwi w miazdze zębów osób dorosłych. Materiał i metody. Badanie przepływu krwi w miazdze 36 zębów przeprowadzono czterokrotnie u sześciu ogól nie zdrowych, niepalących studentów stomatologii w wieku lat. Pomiary wartości perfuzji w zębach siecz nych i kłach szczęki wykonano w czasie czterech kolejnych wizyt, w okresie dwóch miesięcy. Przed rozpoczęciem badania na zęby zakładano koferdam i szynę stabilizującą sondę urządzenia pomiarowego. Pomiaru dokonywano z użyciem laserowego przepływomierza dopplerowskiego MBF3D (Moor Instruments Ltd.) i sondy P4s o średni cy 0,46 mm. Wielkość przepływu krwi (perfuzja) została wyrażona jako iloczyn koncentracji krwinek i ich pręd kości, z zastosowaniem jednostki umownej PU (perfusion unit). Wyniki. Średnie wartości perfuzji dla kłów i zębów siecznych szczęki mieściły się w przedziale od 1,4 PU dla zę ba siecznego bocznego do 7,5 PU dla kła. Współczynnik wariancji osiągnął wartości 7 74%. U żadnej z osób nie stwierdzono między kolejnymi badaniami istotnych statystycznie różnic w przepływie krwi w zębach równoimien nych (kły, zęby sieczne przyśrodkowe, zęby sieczne boczne). Wnioski. Podczas pomiaru przepływu krwi w miazdze zęba jest konieczne zachowanie powtarzalnych warunków badania i precyzyjne pozycjonowanie sondy. Zastosowanie laserowego przepływomierza dopplerowskiego do ba dań przepływu krwi w miazdze pozwala uzyskać powtarzalne wyniki, zatem istnieją obiektywne przesłanki, aby uznać tę metodę za wiarygodną w monitorowaniu sił stosowanych podczas przesuwania zębów w terapii ortodon tycznej (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 2, ). Słowa kluczowe: miazga zęba, laserowy przepływomierz dopplerowski. Abstract Background. In recent years, methods estimating microcirculation, such as pulse oximetry, spectrophotometry or laser Doppler flowmetry, were introduced into pulp vitality testing. They base on blood oxygen saturation levels or index of pulpal blood flow. These methods are reliable, non invasive and first of all objective. Objectives. The aim of the study was to estimate the variability of blood flow in dental pulp in adults. Material and Methods. Pulpal blood flow in 36 teeth was examined four times in six healthy non smoking stu dents of dentistry ages 24 to 26 years. Flux levels of maxillary incisors and canines were measured four times over two month period. Before the examination rubber dam and custom made splint were applied on the teeth. Recor dings were made with laser Doppler blood flow monitor MBF3D (Moor Instruments Ltd.) and probe P4s with dia meter of 0.46 mm. Blood flow (flux) was expressed as a product of red blood cells concentration and their mean velocity, measured in arbitrary perfusion units (PU). Results. The mean values for incisors and canines ranged from 1.4 PU for lateral incisor to 7.5 for canine. Coeffi cient of variation ranged from 7 to 74%. There was no significant difference in blood flow in contralateral teeth (canines, central and lateral incisors) for any person over time.

2 240 M. JAKUBOWSKA et al. Conclusions. During pulpal blood flow measurements reproducible conditions control and accurate repositioning of the probe is required. Using laser Doppler flowmetry enable to achieve reproducible recordings of pulpal blood flow, therefore this method is assumed to be valid for monitoring forces applied to teeth during their orthodontic movement (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 2, ). Key words: dental pulp, laser Doppler flowmetry. Miazga jest luźną tkanką łączną otoczoną strukturami twardymi zęba [1]. Zamknięta w ogra niczonej przestrzeni z reguły jest niedostępna do bezpośredniego badania wzrokiem i dotykiem [2]. W pracach poglądowych, porównujących skutecz ność badań dodatkowych w ocenie stanu miazgi, podkreśla się istotne różnice pomiędzy tradycyj nymi i nowoczesnymi metodami badania żywot ności miazgi [3]. Testy termiczne i elektryczne ba zują na stymulacji włókien nerwowych miazgi i opierają się na subiektywnym odczuciu pacjenta [4]. Ich zastosowanie jest ograniczone w przypad ku zębów z niezakończonym rozwojem, zębów po urazach oraz zębów w trakcie aktywnego leczenia ortodontycznego [5 7]. Z kolei test cięcia zębiny pozwala na ocenę stanu miazgi jedynie w zębach dotkniętych chorobą próchnicową lub w zębach z wypełnieniami [8]. W ostatnich dwudziestu la tach wprowadzono do diagnostyki stanu miazgi metody bardziej nowoczesne, oceniające mikro krążenie, takie jak pulsoksymetrię, spektrofotome trię lub laserowy przepływomierz dopplerowski. W badaniach tych stosuje się wskaźniki wysycenia krwi tlenem lub wskaźniki przepływów naczynio wych. Są to badania wiarygodne, nieinwazyjne, a przede wszystkim obiektywne [9]. Celem pracy była ocena zmienności przepły wu krwi w miazdze zębów osób dorosłych. Materiał i metody Ocenę stanu miazgi (przepływu krwi w miaz dze) przeprowadzono czterokrotnie na 36 zębach. W badaniu wzięło udział sześciu ogólnie zdro wych, niepalących studentów stomatologii w wie ku lat. Po wyjaśnieniu celu i sposobu bada nia oraz po uzyskaniu zgody badanych dokonano pomiarów wartości perfuzji w zębach siecznych i kłach szczęki w czasie czterech kolejnych wizyt, w okresie dwóch miesięcy (zgoda Komisji Bioe tycznej nr KB 56/2006). Pomiary były wykony wane przez jedną osobę, w tym samym pomiesz czeniu. Przed rozpoczęciem badania na zęby zakłada no koferdam i szynę stabilizującą sondę urządze nia pomiarowego, wykonaną z polietylenu o gru bości 2 mm. Badane zęby były bez klinicznie stwierdzanej próchnicy i bez wypełnień, a w wy wiadzie wykluczono jakikolwiek uraz okolicy ba danej. Pomiaru dokonywano z użyciem laserowe go przepływomierza dopplerowskiego MBF3D (Moor Instruments Ltd.) i sondy P4s o średnicy 0,46 mm. Urządzenie emituje monochromatyczne światło o długości nm wytwarzane przez laser półprzewodnikowy o mocy 1,5 mw. Idea metody laserowo dopplerowskiej opiera się na emisji monochromatycznego promieniowania optycznego w głąb tkanki i detekcji światła roz proszonego, powracającego na powierzchnię tkan ki. Podczas rozpraszania światła na krwinkach znajdujących się w ruchu częstotliwość fali zmie nia się w zależności od prędkości krwinki i kąta, jaki tworzą tor ruchu krwinki i fotonu (zjawisko Dopplera). Odpowiedni układ detekcji, przetwa rzania i analizy sygnału umożliwia uzyskanie in formacji na temat ukrwienia badanej tkanki, zdefi niowanego jako iloczyn lokalnej wartości prędko ści i koncentracji krwinek uśredniony w objętości tkanki, w której penetruje światło [10]. Kalibracja urządzenia została przeprowadzona zgodnie z za leceniami producenta. Pomiar przepływu krwi w jednym zębie trwał 2 minuty. Do analizy wybie rano najbardziej spokojny przepływ trwający 30 sekund. Wielkość przepływu krwi (perfuzja) zo stała wyrażona jako iloczyn koncentracji krwinek i ich prędkości, z zastosowaniem jednostki umow nej PU (perfusion unit). Do analizy statystycznej wykorzystano pakiet STATISTICA 6.0. Obliczono wartość średnią, od chylenie standardowe i współczynnik wariancji dla każdego zęba. Do analizy zmienności przepły wu w czasie wykorzystano analizę wariancji ANOVA, przyjmując poziom istotności p < 0,05. Wyniki Uzyskane wyniki średnich wartości przepły wu (perfuzji PU) z 4 badań oraz współczynnik wariancji przedstawiono w tabeli 1. Średnie war tości perfuzji dla kłów i zębów siecznych szczęki, biorąc pod uwagę poszczególne zęby u pojedyn czych osób, mieściły się w przedziale od 1,4 PU dla siekacza bocznego do 7,5 PU dla kła. Współ czynnik wariancji osiągnął wartości 7 74%. U żadnej z osób nie stwierdzono między kolejny mi badaniami istotnych statystycznie różnic w przepływie krwi w zębach równoimiennych (kły, zęby sieczne przyśrodkowe, zęby sieczne boczne). Wartości poziomu istotności przedsta wiono w tabeli 2.

3 Pomiar przepływu krwi w miazdze z użyciem LDF 241 Tabela 1. Średnie wartości przepływu krwi (perfuzji), odchylenia standardowe oraz współczynniki wariancji (CV) materiału badawczego Table 1. Mean blood flow values (flux), standard deviations and coefficient of variations of sample Ząb (tooth) Flux CV Flux CV Flux CV Flux CV Flux CV Flux CV Osoba % % % % % % (Person) 1 2,85 ± 1, ,85 ± 0, ,93 ± 0, ,65 ± 1, ,33 ± 1, ,55 ± 1, ,38 ± 1, ,28 ± 0, ,03 ± 0, ,98 ± 1, ,40 ± 0, ,00 ± 1, ,60 ± 1, ,42 ± 0, ,67 ± 2, ,00 ± 3, ,20 ± 0, ,50 ± 1, ,08 ± 1, ,55 ± 0, ,80 ± 1, ,82 ± 1, ,52 ± 1, ,75 ± 2, ,90 ± 0, ,46 ± 0,32 7 3,30 ± 0, ,50 ± 0,25 7 4,16 ± 0,35 8 4,60 ± 0, ,80 ± 1, ,20 ± 1, ,42 ± 1, ,85 ± 1, ,40 ± 0, ,77 ± 1,14 24 Omówienie Tabela 2. Analiza zmienności wartości przepływu krwi w czasie w zębach równoimmiennych u poszczególnych osób Table 2. Analysis of blood flow level variation over time in contralateral teeth for each person Poziom istotności (Level of statistical significance) zęby sieczne zęby sieczne kły przyśrodkowe boczne (canines) (central (lateral incisors) incisors) Osoba p (person) 1 0,157 0,108 0, ,197 0,088 0, ,097 0,758 0, ,469 0,576 0, ,152 0,558 0, ,899 0,575 0,433 Badanie przepływów naczyniowych z uży ciem laserowego przepływomierza dopplerow skiego jest wykorzystywane w wielu dziedzinach medycyny, znalazło również swoje zastosowanie w stomatologii [11]. Badano tą metodą przepływ krwi w błonie śluzowej i tkankach przyzębia, wy korzystując ją między innymi do monitorowania wyników leczenia periodontologicznego [12, 13] oraz stosowano do oceny żywotności miazgi w zę bach po urazach, w zębach objętych zabiegami chirurgii szczękowej lub w zębach poddanych działaniu sił ortodontycznych [14 16]. Dopple rowskie badanie przepływu krwi ma wiele zalet: umożliwia ocenę żywotności miazgi w sposób wiarygodny, obiektywny i niebolesny. Metoda charakteryzuje się dużą czułością i umożliwia śle dzenie przepływu krwi w czasie rzeczywistym. Stosowanie jej ogranicza wysoki koszt urządzeń, brak kalibracji w bezwzględnych jednostkach ukrwienia, możliwość zafałszowania wyników przez artefakty oraz występowanie zanieczyszczeń sygnału wynikające z bliskości systemu mikrokrą żenia przyzębia. Laserowy przepływomierz dopplerowski MBF3D pozwala zarejestrować dane dotyczące prędkości przepływu krwi, koncentracji krwinek oraz wielkość perfuzji będącej iloczynem tych dwóch zmiennych. Vongsavan i Matthews [17] wykazali, że spośród tych trzech pomiarów cha rakteryzujących przepływ krwi, wielkość perfuzji jest wartością najbardziej wiarygodną, dlatego też jedynie tę zmienną brano pod uwagę w prezento wanej pracy. Badacze stwierdzili również, że za leżność między wartością perfuzji a wielkością przepływu krwi w naczyniach jest liniowa przy stałej ilości krwinek lub gdy stanowią one 1% ob jętości tkanki. Jakkolwiek mała podatność komory zęba na zmiany objętości krwi w miazdze ograni cza krótkoczasowe wahania średniej koncentracji krwinek w naczyniach, to nie można całkowicie wykluczyć występowania takich zmian. Jednocze śnie ci sami autorzy w innych badaniach stwier dzili, że krwinki stanowią do 0,9% objętości tkan ki jedynie w powierzchniowych warstwach miaz gi; w centralnej części miazgi wartość ta jest przekroczona [18]. W badaniu własnym wykorzy stano światło o długości nm, które docie ra do naczyń leżących w centralnych częściach miazgi. Z tych powodów przy wyrażaniu wielko ści przepływu krwi w prezentowanej pracy zasto sowano jednostki umowne przepływu. Autorzy licznych badań podkreślali, że w celu uzyskania wiarygodnych wyników należy wyelimi nować artefakty wynikające z ruchów sondy lub

4 242 M. JAKUBOWSKA et al. osoby badanej oraz uniemożliwić penetracje światła lasera do tkanek przyzębia i błony śluzowej. Amess et al. [19] wykazali, że 82% sygnału odbieranego przez fotodetektor z zęba nieizolowanego koferda mem pochodzi z tkanek innych niż miazga. Rów nież Hartman et al. [20] zalecali stosowanie kofer damu w kombinacji ze sztywną szyną do stabiliza cji sondy. Stosując takie warunki badania, autorzy skutecznie wyodrębnili sygnał przepływu krwi w miazdze, uzyskując 69% obniżenie wartości reje strowanej perfuzji w zębach żywych i wartości bli skie zeru w zębach leczonych endodontycznie. Podobne wyniki uzyskali Soo Ampon et al. [21], którzy zaobserwowali spadek wartości perfuzji o 73% po założeniu koferdamu. Zgodnie z zalece niami wyżej wymienionych autorów w badaniu własnym zastosowano koferdam w celu odizolowa nia zęba od tkanek przyzębia i błony śluzowej oraz założono sztywną szynę stabilizującą sondę. Gazelius et al. [22] badali powtarzalność po miarów przepływu krwi u 5 osób w czasie czterech wizyt w okresie dwóch miesięcy i uzyskali wiel kość współczynnika wariancji równą 2 14%. Na zęby zakładali koferdam, a sonda była utrzymywa na przez klamrę koferdamu. Za przyczyny wystę pujących różnic w wielkości pomiaru uznali błędy w pozycjonowaniu sondy oraz wpływ otoczenia, np. zmiany temperatury. Nieco odmienne wyniki uzyskali Ramsey et al. [23], którzy badali prze pływ krwi w zębie siecznym przyśrodkowym szczęki u 13 dorosłych osób na czterech kolejnych spotkaniach w ciągu dwóch miesięcy. Jako stabili zatora sondy wykorzystali sztywną szynę plastiko wą. Wartości perfuzji zarejestrowane trzykrotnie nie różniły się znacząco od siebie, wartości uzy skane w czwartym badaniu były natomiast wyższe. Autorzy tłumaczyli to samoczynnymi zmianami w ustawieniach wskaźników przepływomierza prowadzącymi do zawyżania wartości pomiaru, nie wykluczali jednak rzeczywistego wzrostu prze pływu krwi u osób w czasie ostatniego badania. Jednocześnie podkreślali, że uzyskanie wiarygod nych wyników w badaniach długofalowych wyma ga precyzyjnego pozycjonowania sondy i kontroli warunków środowiska zewnętrznego. Powtarzal ność pomiarów z wykorzystaniem LDF oceniali również Ingolfsson et al. [24] mierząc pięciokrot nie przepływ krwi w zębie siecznym przyśrodko wym szczęki u 5 pacjentów w ciągu godziny, z wy korzystaniem szyny wykonanej z silikonowej ma sy wyciskowej. Uzyskali oni współczynniki wariancji 7,9 10,3%, a Anderson et al. [25] 13 25%, mierząc przepływ krwi w zębie siecznym przyśrodkowym szczęki ośmiokrotnie w ciągu dwóch tygodni oraz co pół godziny przez 4 godzi ny. Do stabilizacji sondy autorzy wykorzystali ortodontyczny utrzymywacz opracowany przez DiCerbo. Jednocześnie wykazali występowanie róż nic między wielkością przepływu krwi u poszcze gólnych osób badanych, co wskazuje na brak moż liwości porównywania wyników między różnymi osobami. Z tego względu metodę można stosować raczej do badań o charakterze długofalowym niż przekrojowym, gdzie wyniki początkowych po miarów u danej osoby są punktem odniesienia przy analizie późniejszych rezultatów. Powtarzalność badań z zastosowaniem przepływomierza dopple rowskiego oceniali również Firestone et al. [26]. Badali przepływ w sześciu górnych zębach szczę ki 10 pacjentów na ośmiu kolejnych spotkaniach, które odbyły się w czasie 2 7 tygodni. Jako stabi lizator wykorzystywali sztywną szynę plastikową wzmocnioną akrylem w przednim odcinku. Uzy skali współczynniki wariancji 7 73%. Autorzy ba dań uznali ocenę przepływu krwi z użyciem LDF za wiarygodną i powtarzalną metodę pomiaru do badań długofalowych. Obserwowaną zmienność wartości perfuzji, większą niż u innych badaczy, tłumaczyli wykorzystaniem odmiennej metody stabilizującej, mogącej powodować błędy w precy zyjnym umiejscowieniu sondy, badaniu sześciu różnych zębów, a nie jednego i czynnikiem czasu, jakim było wykonywanie badań w okresie około dwóch miesięcy. W przeprowadzonym badaniu własnym uzyskano wyniki podobne (współczynnik wariancji wynosił 7 74%). Wystąpienie różnic w przepływie miało najprawdopodobniej związek z typem sondy o małej średnicy i w związku z tym o mniejszej separacji światłowodów oraz z błęda mi w jej precyzyjnym pozycjonowaniu. Norer et al. [27] stwierdzili, że typ zęba ma istotny wpływ na wartość przepływu krwi oraz że u danej osoby równoimienne zęby sieczne, kły i zęby przedtrzo nowe są dla siebie odpowiednią kontrolą. Biorąc to pod uwagę, w badaniach własnych u każdej z osób porównano przepływ krwi w równoimiennych zę bach na kolejnych sesjach badań. Stwierdzono, że różnice w przepływie nie były istotne statystycz nie. Wysoką korelację między wartościami perfu zji uzyskanymi w dwóch badaniach przeprowa dzonych w odstępie tygodniowym stwierdzili rów nież Roeykens et al. [28]. Badali przepływ w siekaczach centralnych szczęki u 19 dorosłych osób z wykorzystaniem silikonowej szyny stabili zującej. Wysoką powtarzalność wyników pomiaru uzyskali także Buckley et al. [15], stosując do sta bilizacji sondy zarówno szynę silikonową, jak i manualne utrzymanie z użyciem zamka ortodon tycznego. Badali oni 10 pacjentów przez 3 tygo dnie w odstępach cotygodniowych. Autorzy uzna li, że obserwowane zmienności w wartościach pomiaru mają marginalne znaczenie, a metoda ba dania przepływu krwi z użyciem LDF jest wiary godna. Potwierdzają to też wyniki badań Justusa

5 Pomiar przepływu krwi w miazdze z użyciem LDF 243 et al. [29], którzy podczas czterech cotygodnio wych sesji nie stwierdzili istotnych statystycznie zmian przepływu krwi u 10 dorosłych osób. W czasie pomiaru przepływu krwi w miazdze zęba jest konieczne zachowanie powtarzalnych wa runków badania i precyzyjne pozycjonowanie son dy. Zastosowanie laserowego przepływomierza dop plerowskiego do badań przepływu krwi w miazdze pozwala uzyskać powtarzalne wyniki. Istnieją zatem obiektywne przesłanki, by uznać tę metodę za wia rygodną w monitorowaniu sił stosowanych podczas przesuwania zębów w terapii ortodontycznej. Piśmiennictwo [1] TROWBRIDGE H., KIM S., SUDA H.: Structure and functions of the dentin and pulp complex. In: Pathways of the pulp. Eds.: Cohen S., Burns R. C. Mosby Inc., St. Louis 2000, [2] PASHLEY D. H., WALTON R. E., SLAVKIN H. C.: Histology and physiology of the dental pulp. In: Endodontics. Eds.: Ingle J. I., Bakland L. K. BC Decker Inc., Baltimore 2002, [3] WOźNIAK K., LIPSKI M., BUCZKOWSKA RADLIŃSKA J., PIETRZYK M.: Porównanie przydatności badań stosowanych do oceny stanu miazgi. Magazyn Stomat. 2003, 13, 1, [4] WOźNIAK K., BUCZKOWSKA RADLIŃSKA J., OPALKO K., WODNIAK A., MICHOŃ A.: Porównanie testu elektrycznego miazgi zębów u młodzieży licealnej oraz studentów stomatologii. Stomat. Współ. 2004, 11, 1, [5] JANICHA J., DOŁżA GRONOWSKA D.: Ocena progu pobudliwości miazgi zębów siecznych stałych niedojrzałych. Czas. Stomat. 1985, 38, [6] EVANS D., REID J., STRANG R., STIRRUPS D.: A comparison of laser Doppler flowmetry with other methods of as sessing the vitality of traumatised anterior teeth. Endod. Dent. Traumatol. 1999, 15, [7] HALL C. J., FREER T. J.: The effects of early orthodontic force application on pulp test responses. Aust. Orthod. J. 1998, 43, [8] WOźNIAK K., LIPSKI M., BUCZKOWSKA RADLIŃSKA J., PIETRZYK M.: Badania stosowane do oceny stanu miazgi przegląd piśmiennictwa. Czas. Stomat. 2003, 56, [9] SAMURAJ R. V., INDIRA R., SRINIVASAN M. R., KUMAR A.: Recent advances in pulp vitality testing. Endod. 2003, 15, [10] MANIEWSKI R., LIEBERT A.: Metody badania mikrokrążenia. W: Metoda laserowo dopplerowska w badaniach mi krokrążenia krwi. Red.: Maniewski R., Liebert A. Akademicka Oficyna Wydawnicza ELIT, Warszawa 2003, [11] NOWAK KWATER B., CHOMYSZYN GAJEWSKA M.: Zastosowanie przepływomierza laserowo dopplerowskiego w medycynie i stomatologii przegląd piśmiennictwa. Czas. Stomat. 2003, 56, [12] AKAZAWA H., SAKURAI K.: Changes of blood flow in the mucosa underlying a mandibular denture following pres sure assumed as a result of light clenching. J. Oral. Rehab. 2002, 29, [13] HINRICHS J. E., JARZEMBINSKI C., HARDIE N., AEPPLI D.: Intrasulcular laser Doppler readings before and after ro ot planing. J. Clin. Periodontol. 1995, 22, [14] LEE J. Y., YANPISET K., SIGURDSSON A., VANN W. F.: Laser Doppler flowmetry for monitoring traumatized teeth. Dent. Traumatol. 2001, 7, [15] BUCKLEY J. G., JONES M. L., HILL M., SUGAR A. W.: An evaluation of the changes in maxillary pulpal blood flow associated with orthognathic surgery. Br. J. Orthod. 1999, 26, [16] IKAWA M., FUJIWARA M., HORIUCHI H., SHIMAUCHI H.: The effect of short term tooth intrusion on human pulpal blood flow measured by laser Doppler flowmetry. Arch. Oral. Biol. 2001, 46, [17] VONGSAVAN N., MATTHEWS B.: Experiments on extracted teeth into the validity of using laser Doppler techniques for recording pulpal blood flow. Arch. Oral. Biol. 1993, 38, [18] VONGSAVAN N., MATTHEWS B.: The vascularity of dental pulp in cats. J. Dent. Res. 1992, 71, [19] AMESS R., ANDREW D., SON H., MATTHEWS B.: The contribution of periodontal and gingival tissues to the laser Doppler blood flow signal recorded from human teeth. J. Physiol. 1993, 473, 142P. [20] HARTMAN A., AZERAD J., BOUCHER Y.: Environmental effects on laser Doppler pulpal blood flow measurements in man. Arch. Oral. Biol. 1996, 41, [21] SOO AMPON S., VONGSAVAN N., SOO AMPON M., CHUCKPAIWONG S., MATTHEWS B.: The sources of laser Doppler blood flow signals recorded from human teeth. Arch. Oral. Biol. 2003, 48, [22] GAZELIUS B., OLGART L., EDWALL B., EDWALL L.: Non invasive recording of blood flow in human dental pulp. En dod. Dent. Traumatol. 1986, 2, 1 3. [23] RAMSAY D. S., ARTUN J., MARTINEN S. S.: Reliability of pulpal blood flow measurements utilizing laser Doppler flowmetry. J. Dent. Res. 1991, 70, [24] INGOLFSSON A. R., TRONSTAD L., HERSH E. V., RIVA C. E.: Effect of probe design on the suitability of laser Do ppler flowmetry in vitality testing of human teeth. Endod. Dent. Traumatol. 1993, 9, [25] ANDERSON K. K., VANARSDALL R. L., KIM S.: Measurement of pulpal blood flow in humans using laser Doppler flowmetry: a technique allowing stability and repeatability of pulpal blood flow measurement during surgical ma nipulations. Int. J. Adult Orthodo. Orthognath. Surg. 1995, 10, [26] FIRESTONE A. R., WHEATLEY A. M., THUER U. W.: Measurement of blood perfusion in the dental pulp with laser Doppler flowmetry. Int. J. Microcirc. Clin. Exp. 1997, 17,

6 244 M. JAKUBOWSKA et al. [27] NORER B., KRANEWITTER R., EMSHOFF R.: Pulpal blood flow characteristics of maxillary tooth morphotypes as as sessed with laser Doppler flowmetry. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 1999, 87, [28] ROEYKENS H., VAN MAELE G., DE MOOR R., MARTENS L.: Reliability of laser Doppler flowmetry in a 2 probe as sessment of pulpal blood flow. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 1999, 87, [29] JUSTUS T., CHANG B. L., BLOOMQUIST D., RAMSAY D. S.: Human gingival and pulpal blood flow during healing after Le Fort I osteotomy. J. Oral Maxillofac. Surg. 2001, 59, 2 7. Adres do korespondencji: Marta Jakubowska Katedra i Zakład Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji AM ul. Krakowska Wrocław tel./fax: e mail: martuszka7@o2.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: r. Revised: r. Accepted: r.