STRATEGIA SZYBKIEGO WZROSTU GOSPODARCZEGO W POLSCE

Transkrypt

1

2 STRATEGIA SZYBKIEGO WZROSTU GOSPODARCZEGO W POLSCE Grzegorz W. Kołodko redakcja naukowa

3

4 STRATEGIA SZYBKIEGO WZROSTU GOSPODARCZEGO W POLSCE redakcja naukowa Grzegorz W. Kołodko Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego Warszawa 2004

5 Grzegorz W Kołodko, 2004 Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego Projekt okładki: Margita Grabowska Redakcja i indeks: Ewa Skuza Redakcja naukowa: Grzegorz W Kołodko Wydanie książki częściowo sfinansowane ze środków Komitetu Badań Naukowych Mecenas projektu: ISBN Adres Wydawcy: Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w Warszawie Warszawa, ul. Jagiellońska 59, tel. (0-22) Koordynacja wydania: Warszawa, ul. Bukowiecka 92, tel. (0-22)

6 Spis treści Wprowadzenie 9 Część 1 Od czego zależy szybki wzrost gospodarczy i czy jest on możliwy w Polsce? 17 Rozdział 1 Grzegorz W Kołodko Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy 19 Rozdział 2 Adam Noga Nowe podstawy mikroekonomii i mezoekonomii długookresowego wzrostu gospodarczego 43 Rozdział 3 Leon Podkaminer Czy w Polsce jest możliwy szybki i długotrwały rozwój? 63 Rozdział 4 Władysław Baka Ekonomiczne idee Okrągłego Stołu po piętnastu latach. Wnioski na przyszłość.. 71 Rozdział 5 Juliusz Gardawski Deficyt zaufania społecznego a zrównoważony wzrost gospodarczy 85 Część 2 Rola kapitału zagranicznego i wymiany międzynarodowej w stymulowaniu wzrostu 97 Rozdział 6 Danuta Hubner Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce 99 Rozdział 7 Grzegorz Wojtowicz Wpływ wymiany międzynarodowej na wzrost gospodarczy (perspektywa długookresowa), 121 Rozdział 8 Witold Małecki Implikacja konwergencji walutowej dla tempa wzrostu gospodarczego 131 Rozdział 9 Hanna Sokół Funkcjonowanie instytucji finansowych z udziałem kapitału zagranicznego a rozwój przedsiębiorstw w Polsce 145

7 Część 3 Praworządność a rozwój społeczno-gospodarczy 161 Rozdział 10 Cezary Kosikowski Potrzeba i możliwości wspierania długookresowego wzrostu gospodarczego i dynamicznego rozwoju gospodarczego Polski przez prawo 163 Rozdział 11 Elżbieta Chojna-Duch Ład prawa gospodarczego czynnikiem wzrostu gospodarczego 177 Część 4 W poszukiwaniu kapitału i źródeł finansowania rozwoju 189 Rozdział 12 Jacek Szlachta Znaczenie funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności dla stymulowania trwałego wzrostu gospodarczego w Polsce 191 Rozdział 13 Katarzyna Duczkowska-Marysz Wieś i rolnictwo w kontekście wspólnych polityk Unii Europejskiej. Strategiczne konsekwencje integracji dla przemian struktur gospodarczych i przyspieszenia wzrostu gospodarczego 211 Rozdział 14 Andrzej Sopoćko Efektywność warszawskiej giełdy w zasilaniu polskiej gospodarki 225 Rozdział 15 Jan Monkiewicz Fundusze emerytalne a przyspieszenie rozwoju gospodarczego kraju 239 Rozdział 16 Adam K. Prokopowicz Partnerstwo publiczno-prawne jako instrument ograniczania wąskich gardeł infrastrukturalnych 267 Część 5 Finanse publiczne a wzrost gospodarczy 283 Rozdział 17 Danuta Gotz-Kozierkiewicz Polityka fiskalna w Polsce z perspektywy członkostwa w Unii Europejskiej 285 Rozdział 18 Jacek Tomkiewicz Polityka fiskalna w Polsce. Stymulator wzrostu czy źródło problemów 301

8 Rozdział 19 Marta Postula Efektywne zarządzanie finansami sektora publicznego jako czynnik długotrwałego wzrostu gospodarczego Rozdział 20 Maciej Mekiński Zadania oraz systemy dochodów jednostek samorządu terytorialnego a rozwój regionalny w perspektywie kilkuletniej Część 6 Rozwój przedsiębiorczości i postęp naukowo-techniczny jako niezbędne warunki szybkiego wzrostu gospodarczego.., Rozdział 21 Ewa Okoń-Horodyńska Transformacja technologiczna jako warunek rozwoju gospodarki w Polsce Rozdział 22 Marcin Piątkowski Technologie informatyczne dźwignią rozwoju Polski? Informacje o autorach Indeks

9

10 Grzegorz W. Kołodko WPROWADZENIE Minęło już 15 lat polskiej transformacji do gospodarki rynkowej, choć tak naprawdę, to im bardziej jest ona zaawansowana, tym wyraźniej widać, że źródła transformacji sięgają jeszcze bardziej wstecz - przed rok 1989, który jednakże powszechnie i nie bez powodu uważany jest za przełomowy z punktu widzenia tworzenia nowego systemu ekonomicznego, społecznego i politycznego. Nie ulega wszak wątpliwości, że relatywnie lepsze funkcjonowanie polskiej gospodarki podczas minionego piętnastolecia w dużej mierze jest także funkcją wcześniejszych, rynkowo zorientowanych reform systemowych, zwłaszcza tych z lat , ale i te jeszcze wcześniejsze - z dekady lat siedemdziesiątych - też nie były bez znaczenia. Aczkolwiek zakończyły się one z punktu widzenia celu, który sobie stawiały niepowodzeniem. Nie przyniosły bowiem naonczas zakładanych skutków. Jednakże ich spuścizna miała istotny wpływ na dalsze zmiany, już w czasie epoki, którą określamy jako czas wielkiej rynkowej transformacji. Widać to szczególnie ostro, jeśli tylko skonfrontujemy dynamikę przemian ustrojowych i produkcji - a także konsumpcji i inwestycji -w Polsce z wieloma innymi krajami. Te z nich, które parały się rynkowymi reformami jeszcze w epoce centralnie planowanej gospodarki socjalistycznej - nie tylko Polska, ale również Węgry czy też nie wikłające się później, w latach dziewięćdziesiątych, w lokalne konflikty etniczne i militarne republiki byłej Jugosławii, zwłaszcza Słowenia - radzą sobie dużo lepiej. Produkcja przestała w nich spadać wcześniej niż w pozostałych krajach regionu. Szybciej zatem przeszły z fazy transformacyjnej recesji czy wręcz depresji do fazy wzrostu gospodarczego. Wzrost ten odmiennie przebiegał w różnych krajach posocjalistycznych, o czym szeroko piszę w innym miejscu 1. W szczególności różnice te uwidaczniają się przy porównaniu dynamiki recesji - ożywienia - wzrostu posocjalistycznych krajów Europy Środkowo- -Wschodniej (wraz z trzema poradzieckimi republikami nadbałtyckimi) z gospodarkami Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP). Cechuje go również zmienność dynamiki w kolejnych okresach w danym kraju. Dotyczy to także Polski, która przeszła kolejno: - od okresu szoku bez terapii" w latach ; - poprzez fazę bardzo szybkiego wzrostu podczas realizacji Strategii dla Polski w latach (w sumie PKB, realnie licząc, zwiększył się aż o ok. 28% na mieszkańca); - do szkodliwego przechłodzenia gospodarki w okresie , co sprowadziło tempo wzrostu PKB z 7,5% w II kwartale 1997 r. do mizernego 0,2% w IV kwartale 2001 r.; - po zapoczątkowaną w II połowie 2002 r. nową polityką przemysłową i stosownymi reformami finansów publicznych fazę Programu Naprawy Finansów Rzeczypospolitej i przyspieszenia tempa wzrostu 2. Doprowadziła ona już w I kwartale 2004 r. do tempa 1 Zob. Grzegorz W. Kołodko, Globalizacja a perspektywy rozwoju gospodarczego w krajach posocjalistycznych, TNOiK, Toruń Szerzej na temat istoty tej polityki zobacz Grzegorz W. Kołodko, O naprawie naszych finansów, TNOiK Toruń 2004.

11 10 GRZEGORZ W. KOŁODKO wzrostu PKB w wysokości 6,9%, a więc dynamiki charakterystycznej dla czterolecia Strategii dla Polski. Na tym tle wyłania się wiele fascynujących pytań zarówno o walorach teoretycznych, jak i implikacjach praktycznych. W szczególności trwa debata na temat przyczyn głębokiego - niebywałego wręcz w annałach ludzkości w warunkach pokojowych i bez wielkich klęsk żywiołowych - załamania poziomu aktywności ekonomicznej i towarzyszącemu temu spadkowi produkcji i konsumpcji. W Polsce miało to miejsce przede wszystkim na początku lat dziewięćdziesiątych, ale także - choć już na daleko mniejszą skalę - na przełomie dekad. Nie ulega już dziś wątpliwości i to, że w dużej mierze koszty te były nadmierne i można było ich uniknąć, gdyby tylko uniknięto błędów popełnionych w trakcie dotychczasowej fazy transformacji 3. Obecnie wszakże dużo większe znaczenie - zwłaszcza praktyczne - ma odpowiedź na pytanie, od czego w przyszłości zależeć będzie wzrost w krajach posocjalistycznej transformacji? Jak kontynuować budowę instytucji gospodarki rynkowej, aby tempo wzrostu było wysokie i by wzrost był trwały? Wykres 1. Wzrost PKB w krajach posocjalistycznych. Rok 1989 = 100 Źródło: EBOR Polskie doświadczenie minionych lat pokazuje, że wejść na ścieżkę szybkiego wzrostu to jeden aspekt rozwoju, a utrzymanie się na niej przez wiele lat - to druga sprawa. Udało się już przecież wskutek pomyślnej realizacji Strategii realizowanej w połowie minionej dekady doprowadzić do oscylującego w pobliżu 7% tempa wzrostu PKB. Ale po czterech latach stworzone w ten sposób szanse rozwojowe zostały zaprzepaszczone błędną polityką gospodarczą, która rychło doprowadziła do stagnacji. A to dlatego, że zła polityka gospodarcza oparta była na błędnych teoriach ekonomicznych, a zarazem niewłaściwe ' Zob. na ten temat Grzegorz W Kołodko, Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999 oraz Joseph E. Stiglitz, Globalizacja, PWN, Warszawa 2004.

12 WPROWADZENIE 11 sprecyzowane były cele tejże polityki. Bardziej bowiem troszczyła się ona o pewne partykularne interesy niż o dobro ogółu i makroekonomiczny zrównoważony i dynamiczny rozwój. Jest to nauczka także na przyszłość - i tę bliższą, i tę dalszą. Tę bliższą, gdyż powtórne rozpędzenie gospodarki w latach samo z siebie bynajmniej nie gwarantuje utrzymania wysokiego tempa na dłuższą metę. To jest uzależnione od wielu czynników, nade wszystko zaś od prowadzenie właściwej polityki rozwoju w oparciu o Program Naprawy Finansów Rzeczypospolitej*. W strategii długofalowego rozwoju trzeba także umiejętnie wykorzystać szansę wynikającą z integracji z Unią Europejską. Co więcej, trzeba mieć też prowzrostową koncepcję włączania się do szerszego układu, jakim jest globalizująca się gospodarka. Tę dalszą, gdyż nawet jeśli uda się podczas kilku kolejnych lat - powiedzmy w okresie utrzymać relatywnie wysoką stopę wzrostu, to wcale jeszcze nie zapewnia kro-czenia po ścieżce wzrostu PKB rzędu 5-7% w następnych latach. A jest to nie tylko pożądane, ale i możliwe. Pod warunkiem wszakże, że prawidłowa będzie polityka dalszych zmian instytucjonalnych i reform strukturalnych. Umiejętnie będzie prowadzona polityka finansowa sprzyjająca równowadze ekonomicznej i formowaniu się rodzimego kapitału, doceniane będzie znaczenie inwestycji w kapitał ludzki i rozwój twardej infrastruktury gospodarczej. To wszystko jest możliwe, ale to wszystko jest zarazem niepewne. To zależy od naszej wiedzy, od jakości polskiej klasy politycznej, od funkcjonowania polskiej demokracji. Niestety, wiele zjawisk pojawiających się na tych obszarach nie nastraja optymistycznie. Tym bardziej trzeba starać się stawiać właściwe pytania i poszukiwać na nie trafnych odpowiedzi. I taką właśnie próbę podejmujemy w tej książce. W pewnym sensie stanowi ona kontynuację wcześniejszego projektu badawczego realizowanego przez Centrum Badawcze Transformacji, Integracji i Globalizacji TIGER ( w Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w Warszawie ( w roku Jego efektem jest praca zbiorowa znakomitego grona ekonomistów i ekspertów 5. Przyznać wszak muszę, że szczególnych kłopotów autorom nastręczała próba wydłużenia perspektywy czasowej prowadzonych analiz i projekcji procesów rozwojowych oraz dokonywanych w ich ramach prognoz. O przyszłości pisać bowiem nie jest łatwo. Jednakże trzeba takie wysiłki podejmować, starając się możliwie daleko wydłużać perspektywę czasową, gdyż wtedy widać jeśli nie lepiej i wyraźniej, to na pewno inaczej i ciekawiej. Wtedy dopiero pojawiają się pytania i dylematy, które całkowicie gubi z pola widzenia bieżąca polityczna szarpanina, dojutrkowe" oceny i ekstrapolacje przeróżnych analityków, płytkie, doraźne komentarze publicystyczne. Kolejną próbą na tym polu jest niniejsza praca. I tym razem jest to przedsięwzięcie niełatwe nie tylko ze względu na ogrom podjętych tutaj wątków zarówno stricte ekonomicznych i finansowych, jak i społecznych i politycznych, ale właśnie z powodu ryzyka związanego z wydłużaniem horyzontu czasowego, poza który chcemy spojrzeć. Udaje się to z rozmaitym skutkiem, ale z pewnością poszerza i pogłębia pole toczącej się debaty o możliwościach i perspektywach rozwojowych polskiej gospodarki. A debata to bezsprzecznie musi być kontynuowana. Część pierwsza książki - Od czego zależy szybki wzrost gospodarczy i czy jest on możliwy w Polsce?" - zawiera cztery rozdziały. W pierwszym z nich omawiam znaczenie instytucji dla wzrostu gospodarczego, podkreślając przy okazji fundamentalne znaczenie Zob. Grzegorz W Kołodko, O naprawie..., op. cii. 5 Zob. Grzegorz W Kołodko (redakcja naukowa), Rozwój polskiej gospodarki. Perspektywy i uwarunkowania, Wydawnictwo Wyższej Szkoty Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2002.

13 12 GRZEGORZ W. KOŁODKO polityki dla ich sprawnego działania oraz aspekt kulturowy prawidłowego funkcjonowania i rozwoju gospodarki. W rozdziale drugim - NOWE PODSTAWY MIKROEKONOMII I MEZOEKONOMII DŁUGOOKRESOWEGO WZROSTU GOSPODARCZEGO - Adam Noga rozpatruje teoretyczne uwarunkowania wzrostu produkcji z punktu widzenia sfery mikroekonomicznej i mezoekonomicznej, co stanowi także dobry punkt przejścia do makroekonomicznych dywagacji Leona Podkaminera w rozdziale trzecim zatytułowanym CZY W POLSCE JEST MOŻLIWY SZYBKI I DŁUGOTRWAŁY ROZWÓJ? W możliwość taką autor powątpiewa, argumentując na rzecz swojej linii rozumowania tak od strony uwarunkowań procesów rozwojowych w naszym kraju, jak i z perspektywy porównań międzynarodowych. Trzeci rozdział ma charakter specyficzny, podejmuje w nim bowiem próbę odpowiedzi na pytanie, co wynika z przemian minionych lat dla kolejnego piętnastolecia Władysław Baka, który odegrał znaczną rolę podczas historycznych obrad Okrągłego Stołu wiosną 1989 r. Tym właśnie zagadnieniom poświęcony jest rozdział EKONOMICZNE IDEE OKRAGŁWGO STOŁU PO PIĘTNASTU LATACH. WNIOSKI NA PRZYSZŁOŚĆ. W rozdziale piątym DEFICYT ZAUFANIA A ZRÓW NOWAŻONY WZROST GOSPODARCZY Juliusz Gardawski zastanawia się nad obiektywnymi ograniczeniami dynamicznego wzrostu, zwracając uwagę na bariery i specyficzne wąskie gardła, jakie w tym zakresie powoduje deficyt, którym ekonomiści z rzadka się zajmują, a mianowicie - brak zaufania społeczeństwa do klasy politycznej i prowadzonych przez nią polityk. Część drugą - Rola kapitału zagranicznego i wymiany międzynarodowej w stymulowaniu wzrostu" - otwiera rozdział Danuty Hubner zatytułowany WPŁYW CZŁONKO STWA W UNII EUROPEJSKIEJ NA WZROST GOSPODARCZY POLSKI. Przekonuje ona o istotnym i pozytywnym wpływie konwergencji systemowej oraz integracji z Unią Europejską (UE) na długookresową dynamikę rozwojową, akcentując w tym kontekście znaczenie wzmocnienia instytucjonalnego naszej gospodarki, korzyści skali z włączenia się do wspólnego obszaru ekonomicznego 25 państw UE oraz dopływ dodatkowego kapitału współfinansującego naszą ekspansję ekonomiczną. W kolejnym rozdziale pt. WPŁYW WY MIANY MIĘDZYNARODOWEJ NA WZROST GOSPODARCZY (PERSPEKTYWA DŁUGOOKRESOWA) Grzegorz Wojtowicz wpierw wydłuża horyzont dokonywanych analiz i ocen daleko wstecz, retrospektywnie, aby stąd między innymi wyprowadzać swoje prospektywne - i optymistyczne - rozważania. W rozdziale ósmym Witold Małecki, w nieco krótszym horyzoncie czasu, sięgającym przełomu tej i następnej dekady, omawia IM PLIKACJE KONWERGENCJI WALUTOWEJ DLA TEMPA WZROSTU GOSPODAR CZEGO. Wykazuje on, że wprowadzenie Polski do obszaru euro i euro do Polski - ze względu na obniżenie na trwale kosztów finansowych ponoszonych przez przedsiębiorców i całą gospodarkę oraz wyeliminowanie ryzyka kursowego w handlu z naszymi najważniejszymi partnerami - będzie kolejnym czynnikiem poprawy efektywności (a więc i wzrostu gospodarczego. Tę część książki wieńczy tekst Hanny Sokół zatytułowany FUNKCJO NOWANIE INSTYTUCJI FINANSOWYCH Z UDZIAŁEM KAPITAŁU ZAGRANICZ NEGO A ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE. Rozpatruje ona złożoność tego zagadnienia, pokazując zarówno dobre, jak i złe strony penetracji naszej gospodarki narodowej - a konkretnie jej sektora finansowego - przez firmy zagraniczne i globalne. Część trzecia - Praworządność a rozwój społeczno-gospodarczy"- zawiera tylko dwa rozdziały, ale za to bardzo ważne. Dotyczą one aspektów prawnych, co przecież bardzo silnie wiąże się z warstwą instytucjonalną funkcjonowania i rozwoju gospodarki. Wpierw

14 WPROWADZENIE 13 Cezary Kosikowski w rozdziale POTRZEBA I MOŻLIWOŚCI WSPIERANIA DŁU GOOKRESOWEGO WZROSTU GOSPODARCZEGO I DYNAMICZNEGO ROZ WOJU GOSPODARCZEGO POLSKI PRZEZ PRAWO wykazuje, że - niestety - możliwości te są dość marne. A to ze względu na zlą jakość tegoż prawa, ze względu na swoiste psucie państwa". Podobnie negatywne - nawet bardzo negatywne - oceny co do stanu prawa i jego niekorzystnego wpływu od strony instytucjonalnej na naszą gospodarkę formułuje Elżbieta Chojna-Duch w rozdziale ŁAD PRAWA GOSPODARCZEGO CZYNNIKIEM WZROSTU GOSPODARCZEGO. W istocie rozważania te bardziej dowodzą występowania nieładu" niż ładu" prawnego - z wszystkimi tego implikacjami dla wzrostu i rozwoju. Część czwarta tomu nosi tytuł W poszukiwaniu kapitału i źródeł finansowania" i składa się z kolejnych pięciu rozdziałów. W pierwszym z nich ZNACZENIE FUNDU SZY STRUKTURALNYCH I FUNDUSZU SPÓJNOŚCI DLA STYMULOWANIA TRWAŁEGO WZROSTU GOSPODARCZEGO W POLSCE Jacek Szlachta pokazuje, jak znaczną szansę na wspomaganie finansowania procesów rozwojowych - zwłaszcza w ujęciu regionalnym - stwarza nasze członkostwo w Unii Europejskiej, pokazując zarazem, jakie warunki muszą być spełnione, aby szansa pozyskania dodatkowych środków została dobrze wykorzystana. Katarzyna Duczkowska-Małysz zatytułowała swoje rozważania WIEŚ I ROLNICTWO W KONTEKŚCIE WSPÓLNYCH POLITYK UNII EU ROPEJSKIEJ. STRATEGICZNE KONSEKWENCJE INTEGRACJI DLA PRZEMIAN STRUKTUR GOSPODARZCYCHI PRZYSPIESZENIA WZROSTU. I tutaj przeplatają się wątki z jednej strony wskazujące na nowe, dodatkowe szanse, jakie pojawiają się w związku z przystąpieniem do UE, z drugiej zaś podkreślające konieczność dokonania wielu reform strukturalnych własnym wysiłkiem, bez czego te szanse mogą zostać zaprzepaszczone. EFEKTYWNOŚĆ WARSZAWSKIEJ GIEŁDY W ZASILANIU POL SKIEJ GOSPODARKI ocenia - i to pozytywnie - Andrzej Sopoćko, zwracając uwagę na jej kompatybilność wobec innych instytucji i sposobów pozyskiwania kapitałów niezbędnych do finansowania rozwoju. W kolejnym rozdziale Jan Monkiewicz rozważa kwestię FUNDUSZE EMERYTALNE A PRZYSPIESZENIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO KRAJU. Zwraca on przy tym szczególną uwagę na wykorzystanie tzw. długiego pieniądza, czyli długoterminowych oszczędności lokowanych w tych funduszach do ewentualnego finansowania projektów o długim okresie zwrotu, zwłaszcza inwestycji infrastrukturalnych. Tę część tomu zamyka Adam K. Prokopowicz, pisząc o możliwościach kombinacji środków prywatnych i publicznych również pod kątem finansowania inwestycji infrastrukturalnych. Rozdział jego autorstwa PARTNERSTWO PUBLICZNO-PRAWNE JA KO INSTRUMENT OGRANICZANIA WĄSKICH GARDEŁ INFRASTRUKTURAL NYCH podkreśla możliwości przyspieszenia tą drogą realizacji inwestycji przede wszystkim w obszarze transportu i budowy dróg. Część piąta - Finanse publiczne a wzrost gospodarczy" - otwiera rozdział Danuty Gotz-Kozierkiewicz POLITYKA FISKALNA W POLSCE Z PERSPEKTYWY CZŁON KOSTWA W UNII EUROPEJSKIEJ, w którym autorka analizuje implikacje zmian instytucjonalnych wynikających z naszej integracji z innymi krajami w ramach UE dla systemu i polityki budżetowej, w tym zwłaszcza podatkowej. Większość niezbędnych zmian dokonana została już przed akcesją. Natomiast teraz następuje faza pewnych nieodzownych przewartościowań co do celów tej polityki. Pojawiają się także nowe ograniczenia w swobodzie jej prowadzania, co wynika z wymogów Unii Europejskiej. Na tym też tle

15 14 GRZEGORZ W. KOŁODKO w rozdziale zatytułowanym POLITYKA FISKALNE W POLSCE. STYMULATOR WZROSTU CZY ŹRÓDŁO PROBLEMÓW Jacek Tomkiewicz rozważa mechanizmy, cele i bariery budżetowej redystrybucji dochodu narodowego dla dynamiki gospodarczej. Z jednej strony wskazuje on na potencjalne możliwości wykorzystania instrumentów fiskalnych do formowania się kapitału i finansowania projektów rozwojowych, z drugiej natomiast krytycznie ocenia praktyczne możliwości istniejące na tym polu, zwłaszcza ze względu na stan sceny politycznej i zaniechania oraz opóźnienia w realizacji Programu Naprawy Finansów Rzeczypospolitej. Pod kątem realizacji określonych wątków tego fundamentalnego programu reform i rozwoju swoje rozważania prowadzi także Marta Postula w rozdziale EFEKTYWNE ZARZĄDZANIA FINANSAMI SEKTORA PUBLI CZNEGO JAKO CZYNNIK DŁUGOTRWAŁEGO WZROSTU GOSPODARCZEGO. Autorka, mając także doświadczenie praktyczne, pokazuje, jakie warunki muszą być spełnione, aby finanse publiczne jawiły się nam nie tylko, czy nie przede wszystkim, jako kanał redystrybucji dochodów, ale także jako ważka dźwignia rozwoju społeczno- -gospodarczego. Wreszcie część tę dopełnia rozdział autorstwa Macieja Mekińskiego ZADANIA ORAZ SYSTEMY DOCHODÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO A ROZWÓJ REGIONALNY W PERSPEKTYWIE KILKU LETNIEJ. Wątek rozwoju samorządności a nie może to mieć miejsca bez wzmocnienia ich pozycji finansowej - ma kapitalne znaczenie z punktu widzenia ekspansji lokalnej i regionalnej przedsiębiorczości, co w sposób oczywisty przekłada się na ogólną dynamikę gospodarczą. Ten aspekt polityki rozwojowej jest szczególnie eksponowany w Programie Naprawy Finansów Rzeczypospolitej, tutaj zaś znajduje swoją konkretyzację w ujęciu finansowo-prawnym. Część szósta i ostatnia wolumenu zatytułowana jest Rozwój przedsiębiorczości i postęp naukowo-techniczny jako niezbędne warunki szybkiego wzrostu gospodarczego". Zawiera on dwa kolejne - już dwudziesty pierwszy i dwudziesty drugi - rozdziały. TRANSFORMACJA TECHNOLOGICZNA JAKO WARUNEK ROZWOJU GOSPO DARKI W POLSCE - to tytuł rozważań Ewy Okoń-Horodyńskiej. Akcentuje ona znaczenie postępu technicznego i technologicznego oraz potrzebę autentycznego pchnięcia struktury realnej i rozwiązań systemowych oraz preferencji polityki gospodarczej w stronę gospodarki opartej na wiedzy". Na końcu tomu znajduje się rozdział Marcina Piątkowskiego zatytułowany TECH NOLOGIE INFORMATYCZNE DŹWIGNIĄ ROZWOJU POLSKI? Autor nie bez kozery stawia tutaj znak zapytania, gdyż wiele jeszcze warunków - instytucjonalnych, strukturalnych, kadrowych i finansowych - musi być spełnionych, aby sektor tzw. nowej gospodarki zaiste mógł stać się taką dźwignią. Autor dowodzi jednak, że w rosnącym stopniu rolę taką może on pełnić. Z całokształtu tych rozważań wynika, że Polska ma szansę na szybki i długotrwały wzrost gospodarczy. Udało się już - i to po raz wtóry po osiągnięciach lat nadać jej duży impet rozwojowy. Teraz gra - intelektualna i polityczna, w kraju, na płaszczyźnie europejskiej i globalnej - idzie o to, aby na tej ścieżce utrzymać się nie przez lat 4, ale 14 czy nawet 40. Dopiero wówczas bowiem moglibyśmy mówić o prawdziwym sukcesie strategii rozwoju społeczno-gospodarczego i systemowej transformacji. Sądzę, że są na to szanse. Wiem, że nie jest to pewne. Tu zaś pokazujemy, od czego to zależy. Ale czy w takie możliwości wieżą autorzy tego tomu? Czy ich wiedza, argumenty, obawy skłaniają ich do przekonania, że taki sukces jest możliwy? Szukając odpowiedzi na

16 WPROWADZENIE 15 to pytanie przeprowadziłem pośród grona autorów, których przemyślenia prezentowane są na tych kartach, ankietę. Zadane zostały pytania o prognozę wzrostu gospodarczego - mierzonego dynamiką PKB na mieszkańca w ujęciu realnym - podczas następnych lat 3, 13 i 30. Zadaliśmy to pytanie również grupie studentów, którzy z jednej strony mają inny zakres wiedzy niż autorzy tej książki, a z drugiej inną perspektywę czasową - tak do przodu, a więc inaczej plasowane są na ścieżce czasu ich oczekiwania, jak i do dotu, co oznacza, że z innych doświadczeń wywodzą swoje oceny i prognozy. Poniższe trzy wykresy prezentują wyniki tej ankiety. Dodatkowo - oprócz średniej dla poszczególnych okresów - przytaczamy też skrajne oceny w każdym przypadku. Wykres 2. Prognoza wzrostu gospodarczego (średnie, roczne tempo wzrostu PKB w cenach stałych) w latach Źródło: Centrum Badawcze TIGER ( Ciekawe, że rozpiętość prognoz, czyli różnica występująca między skrajnymi optymistami i pesymistami, jest aż tak znaczna jak na grono ekspertów. W odniesieniu do prognozy tempa wzrostu na najbliższe 3 lata ( ) wynosi ona 5,5 punktu procentowego (od 1,5 do 7,0%) w wypadku autorów tej książki i 6 punktów (od 2,0 do 8,0%) w odniesieniu do grupy studentów. Dla perspektywy kolejnych lat 13 ( ) rozstrzał opinii wynosi odpowiednio dla autorów i studentów 5,15 i 5,5 punktów procentowych, natomiast w horyzoncie pokoleniowym, dla trzydziestolecia , aż 7,25 punktów procentowych (studenci) i 6,0 (zespół 22 autorów tomu). Wiele stąd można wyciągać wniosków. Również i taki, że nie tylko laicy, ale także fachowcy i znawcy problemów wzrostu gospodarczego w Polsce mają wiele wątpliwości i niejasności co do naszych perspektyw rozwojowych. Rozbieżność opinii bierze się również i stąd, że wiedząc co od czego zależy i co należy uczynić, aby polska gospodarka kroczyła długotrwałą ścieżką szybkiego wzrostu gospodarczego, odmiennie kształtują się zapatrywania poszczególnych ekonomistów, finansistów i prawników (a także studentów) na to, czy istniejące potencjalnie szanse będą mądrze wykorzystane w praktyce. Oby.

17 16 GRZEGORZ W. KOŁODKO

18 Część 1 Od czego zależy szybki wzrost gospodarczy i czy jest on możliwy w Polsce?

19

20 ROZDZIAŁ I Grzegorz W. Kołodko INSTYTUCJE I POLITYKA A WZROST GOSPODARCZY W sytuacji, kiedy wydaje się, że na temat uwarunkowań i perspektyw wzrostu gospodarczego zostało powiedziane jeśli nie wszystko, to nadzwyczaj dużo - także w odnośniu do Polski (Płowieć et. al. 2001; Kołodko 2002a i 2002b; Owsiak et. al. 2002; Noga 2004) - warto raz jeszcze zastanowić się nad pewnymi aspektami tego fundamentalnego dla funkcjonowania i rozwoju społeczeństwa fenomenu. Tym bardziej, że podczas gdy jedni autorzy wydają się emanować optymizmem, oby uzasadnionym (Kołodko 2001; Wojtowicz 2004), inni przejawiają raczej pesymizm, też nie pozbawiony racjonalnych podstaw (Główczyk 2003; Podkaminer 2004). Nas tu najbardziej interesują czynniki wzrostu oraz przyczyny rozbieżności między potencjalnym a rzeczywistym tempem wzrostu gospodarczego. W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę przede wszystkim na kilka wątków z obszaru interakcji między budową i funkcjonowaniem ins tytucji rynkowego systemu gospodarczego a uprawianą w ich ramach polityką i skutecznością stosowanych przez nią instrumentów, zwłaszcza pod kątem wpływu na długookresową dynamikę produkcji. W tym kontekście nasuwa się mnóstwo refleksji. Warto zatrzymać się przynajmniej nad niektórymi z nich. SKAZANI NA WZROST Powyżej pewnego stopnia dojrzałości mechanizmy ekonomiczne powodują, że w długim okresie na wzrost gospodarczy jesteśmy skazani. Wyjątki potwierdzają tylko regułę, choć niektóre z tych wyjątków, te najbardziej długotrwałe (współcześnie zwłaszcza w niektórych biednych państwach subsaharyjskiej Afryki) są dla tamtejszej ludności szczególnie dotkliwe. Dzieje się tak ze względu na obiektywne dążenie producentów do maksymalizacji zysków a konsumentów do lepszego życia. Celów tych w długim okresie nie można realizować poprzez redystrybucję stagnacyjnego dochodu narodowego. Aby zwiększały się zyski przedsiębiorców i poprawiał standard życia ludności, musi rosnąć wolumen produkcji. Co ważne, konieczne jest też zabieganie o wzrost gospodarczy przez rządzących polityków. A to dlatego, że jeśli nie ma wzrostu, to i na dłuższą metę nie ma władzy. Przynajmniej w państwach demokratycznych. W państwach niedemokratycznych również, tyle że władzę można niekiedy utrzymać dłużej, ale za to jej utrata jest później bardziej gwałtowna, interregnum przebiega bardziej chaotycznie, a konsekwencje dla poziomu aktywności gospodarczej są daleko bardziej negatywne. Obserwować to możemy ostatnio np. w Zairze, na Haiti czy w Wenezueli. Na tym tle doświadczenia państw posocjalistycznej transformacji w porównaniu z innymi regionami są relatywnie niezłe. Władzę można przy tym zdobywać (i tracić) tak jak na przykład w Polsce - w konstytucyjnych terminach w wyniku demokratycznych wyborów - lub też, tak jak na przełomie lat 2003/04 w Gruzji, w wyniku potężnego nacisku politycznego demonstrującej ulicy (którą - co ciekawe - poparła demokracją rządząca się zagranica). Dziać może się wszak i tak, że rządy łakną wzrostu gospodarczego jak kania dżdżu, ale - niestety - nie potrafią uprawiać skutecznej polityki temu celowi służącej.

21 20 GRZEGORZ W. KOŁODKO Niestety, zdarzać może się i tak, że polityka gospodarcza - zarówno fiskalna, jak i pieniężna, tak przemysłowa, jak i handlowa realizowana przez rząd czy też niezależny odeń bank centralny ukierunkowana jest intencjonalnie na realizację innych priorytetowych celów, poświęcając na ich ołtarzu dynamikę gospodarczą jako rzecz drugorzędną. Niekiedy może być to uzasadnione, zwłaszcza w wypadku konieczności utrzymywania lub też odzyskiwania wcześniej utraconej równowagi finansowej i gospodarczej. Innym z kolei razem - i tak było w Polsce w latach , a na jeszcze ostrzejszą skalę w latach (Poznański 2000; Kołodko i Nuti 2004) -jest to przejawem mylenia środków polityki ekonomicznej z jej celami (Kołodko 1999b; Stiglitz 2002). Oczywiście -jak łatwo zgadnąć - autorzy i zwolennicy takiej polityki mają w tej sprawie zdania zgoła odmienne (Balcerowicz 1999; MFW 2000). Na marginesie, zagadnienie co jest środkiem, a co celem w odniesieniu do procesów rozwojowych, godne jest dalszej fundamentalnej debaty. Z punktu widzenia czysto ekonomicznego oczywiste powinno być to, że celem jest rozwój społeczno-gospodarczy, a więc nawet sam sensu stricte wzrost gospodarczy. Kształtowanie się takich procesów i kategorii, jak budżet, inflacja, prywatyzacja, kurs walutowy, stopy procentowe, podatki, etc. to tylko instrumenty realizacji tego nadrzędnego celu. Mylenie jednego z drugim w polityce gospodarczej wiele kosztuje. Doświadcza tego również Polska, choć podczas minionych piętnastu lat szczęśliwie na mniejszą skalę aniżeli inne kraje regionu. W szerszym zaś ujęciu - pamiętając o tym, że wolność i demokracja są wartościami samoistnymi - powstają dylematy, w jakim stopniu i co czemu ma służyć i być podporządkowane. Amartya Sen wydaje się nie mieć tutaj wątpliwości i powiada, że,wolność to nie tylko pierwszoplanowy cel rozwoju, ale także jeden z głównych jego instrumentów" (Sen 2000, s. 10). I to jest słuszne podejście, gdyż akcentuje ono pozytywne sprzężenie zwrotne występujące pomiędzy wolnością a rozwojem. Rzecz w tym, że synergia ta objawia się w długim, niekiedy nawet bardzo długim okresie. Raz jeszcze trzeba być nader cierpliwym, acz nie wszystkim - ze względu na działanie biologicznego zegara - owoców tej cierpliwości jest dane doczekać. Czy zatem można - albo w innym ujęciu, czy warto - podporządkowywać wolność i demokrację wymogom efektywnej polityki gospodarczej i szybkiego wzrostu produkcji, a w ślad za tym - co ważne - także poprawie standardu życia ludności? Takie podejście wydaje się dominować na przykład w Chinach i Wietnamie, gdzie w warunkach ograniczonej demokracji od lat prowadzi się sensowną politykę rozwoju, ale niekoniecznie na przykład w Uzbekistanie czy Turkmenistanie, gdzie takiej polityki nie ma. Czy może lepiej jest hołubić wolność i demokrację nawet wtedy, kiedy utrudniają one skuteczną politykę wzrostu gospodarczego? A tak właśnie dzieje się między innymi w Polsce, gdzie słabość instytucji młodej demokracji politycznej i słabość społeczeństwa obywatelskiego utrudnia prowadzenie sensownej polityki rozwojowej i osłabia funkcjonalność z trudem budowanych instytucji gospodarki rynkowej. Kiedyś powiedziałem, że nie wystarczy mieć ponad 50%, trzeba mieć jeszcze rację. Ale i odwrotnie; w warunkach demokracji nie wystarczy mieć rację, trzeba mieć jeszcze większość. Otóż polityka dowodzi niezbicie, że niejednokrotnie merytoryczne racje nie trafiają do większości i nie zyskują jej zrozumienia oraz akceptacji. Dzieje się tak również dlatego, że wpływowa i opiniotwórcza mniejszość potrafi wykorzystywać niektóre instytucje demokracji - choćby media - do narzucania swoich priorytetów jako dominujących. Wtedy - cóż za paradoks! - polityka jest demokratyczna, ale jest błędna. Trzeba więc w niej trwać tak długo, aż ci co mają większość, będą mieli rację lub też odwrotnie - ci co mają rację, zdobędą w demokratyczny sposób większość. To też wymaga nie tylko wiedzy i kultury, ale czasu i cierpliwości. Nie wszystkim, i nie zawsze jej wystarcza.