Metale ciężkie w tkankach ryb słodkowodnych konsumowanych w Polsce i UE. Joanna Łuczyńska. Olsztyn, września 2015 r

Transkrypt

1 Warsztaty szkoleniowe : Ochrona zdrowia ryb w aspekcie jakości i bezpieczeństwa żywności Metale ciężkie w tkankach ryb słodkowodnych konsumowanych w Polsce i UE Joanna Łuczyńska Olsztyn, września 2015 r

2 Metale ciężkie pierwiastki o masie właściwej > 4,5 g/cm 3 niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmów żywych (Cu, Cr, Mn, Fe, Ni i Zn) Pierwiastki silnie toksyczne, nie pełniące żadnych funkcji biologicznych w organizmach zwierzęcych jak i u człowieka (rtęć, ołów i kadm). Źródła naturalne: erozja skał, parowanie oceanów, procesy glebotwórcze, erupcje wulkanów. Źródła antropogeniczne: przemysł (chemiczny, hutniczy, celulozowopapierniczy, elektrotechniczny, koksowniczy i metalurgiczny), energetyka, spalanie paliw kopalnych, zrzuty ścieków, wysypiska odpadów, nawozy i środki ochrony roślin, transport i gospodarka komunalna

3 Toksyczne działanie rtęci na organizmy żywe Drogi wchłaniania: z pożywieniem (alkilowe związki rtęci) poprzez układ oddechowy oraz skórę (pary rtęci) Miejsce kumulacji i szkodliwe działanie połączeń metylortęciowych: nerki, wątroba zmiany neurologiczne (uszkodzenie ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego) i genetyczne. przenikają bariery krew-mózg i krew-łożysko, a także przedostają się do mleka matek, co prowadzi do wrodzonego niedorozwoju umysłowego dzieci Miejsce kumulacji i szkodliwe działanie nieorganicznych połączeń rtęci: nerki uszkodzenie nerek, zaburzenie w przewodzie pokarmowym i zaburzenia neurologiczne. mutagennie i teratogennie

4 Toksyczne działanie ołowiu na organizmy żywe Drogi wchłaniania: przewód pokarmowy układ oddechowy Miejsce kumulacji i szkodliwe działanie ołowiu: krew, tkanki miękkie, kości obrzęk mózgu oraz uszkodzenie nerek Objawem przewlekłego zatrucia związkami ołowiu jest niedokrwistość wywołana zablokowaniem systemów enzymatycznych odpowiedzialnych za syntezę hemoglobiny

5 Toksyczne działanie kadmu na organizmy żywe Drogi wchłaniania: przewód pokarmowy układ oddechowy skóra Miejsce kumulacji i szkodliwe działanie ołowiu: wątroba, nerki, mięśnie zaburzenia czynności nerek oraz metabolizmu wapnia, choroba nadciśnieniowa i zmiany nowotworowe W ostrym zawodowym narażeniu na kadm dochodzi do zapalenia płuc a czasami nawet do obrzęku płuc, z kolei przy chronicznym narażeniu doustnym, gdzie krytycznym narządem są nerki, pojawia się efekt toksyczny ze strony nerek w postaci proteinurii kadmowej. Wysoki poziom kadmu może zwiększać wydalanie aminokwasów i glukozy, a nawet prowadzić do zaburzeń metabolizmu składników mineralnych fosforu i wapnia, w następstwie czego dochodzi do uszkodzenia kości

6 Rtęć: Woda ryby Występowanie w zanieczyszczonych wodach: w postaci połączeń organicznych (octan i mleczan fenylortęciowy) i nieorganicznych (chlorek rtęci sublimat HgCl 2 ). Szkodliwe działanie: uszkodzenie układu nerwowego zaburzenia w przekazywaniu impulsów nerwowych zahamowanie wzrostu i rozwoju gonad obniżenie żywotności plemników oraz odsetka zapłodnienia ikry Kadm Ołów Występowanie w zanieczyszczonych wodach: azotan ołowiu(ii) Pb(NO 3 ) 2 oraz rzadziej jako octan ołowiu(ii) Pb(CH 3 COO) 2, Szkodliwe działanie: występowanie efektów toksycznych związanych z zaburzeniami układu oddechowego Uszkodzenie czerwonych krwinek Występowanie w zanieczyszczonych wodach: w postaci chlorków (CdCl 2 ) oraz siarczanów (CdSO 4 ) Szkodliwe działanie: działa ujemnie na funkcje rozrodcze ryb

7 Ekosystemy wodne są naturalnym środowiskiem bytowania wielu organizmów roślinnych i zwierzęcych, które należą do określonego poziomu troficznego poziom pierwszy: producenci, czyli fitoplankton poziom drugi: konsumenci I rzędu (konsumenci pierwotni: zooplankton roślinożerny i inne zwierzęta wodne (np. denne (ślimaki, larwy owadów, narybek i ryby roślinożerne). II rządu: zooplankton mięsożerny oraz ryby planktonożerne i zjadające faunę denną. III rzędu; w wodach śródlądowych są to ryby drapieżne i ptaki wodne. Przedstawiciele poszczególnych poziomów troficznych mogą pełnić rolę bioindykatorów, bowiem obserwując ich reakcje na działanie czynników szkodliwych, w tym zanieczyszczeń metalami ciężkimi można dostarczyć informacji o zmianach zachodzących w ich środowisku naturalnym i prognozie skutków wpływu na organizm człowieka

8 Ramowa Dyrektywa Wodna (DYREKTYWA 2000/60/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 23 października 2000 r. (ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej) Cel: ustalenie ram dla działań na rzecz ochrony śródlądowych wód powierzchniowych, wód przejściowych, wód przybrzeżnych oraz wód podziemnych, polegających na: a) zapobieganiu dalszemu pogarszaniu się ekosystemów wodnych oraz ochronie i poprawie stanu tych ekosystemów wodnych, a także, w odniesieniu do potrzeb wodnych, stanu ekosystemów lądowych i terenów podmokłych bezpośrednio uzależnionych od ekosystemów wodnych; b) propagowaniu zrównoważonego korzystania z wody opartego na długoterminowej ochronie dostępnych zasobów wodnych; c) dążeniu do większej ochrony i poprawy stanu środowiska wodnego między innymi poprzez szczególne przedsięwzięcia służące stopniowemu ograniczaniu zrzutów, emisji i strat priorytetowych substancji niebezpiecznych oraz zaprzestaniu lub stopniowemu eliminowaniu zrzutów, emisji i strat priorytetowych substancji niebezpiecznych;

9 Ramowa Dyrektywa Wodna (DYREKTYWA 2000/60/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 23 października 2000 r. (ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej) d) zapewnianiu stopniowego ograniczenia zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobieganiu ich dalszemu zanieczyszczaniu, oraz e) dążeniu do zmniejszenia skutków powodzi i suszy, a przez to przyczynianiu się do: - zapewnienia odpowiedniego zaopatrzenia w dobrej jakości wodę powierzchniową i podziemną, co jest niezbędne dla zrównoważonego, i sprawiedliwego korzystania z wód, - znacznej redukcji zanieczyszczenia wód podziemnych, - ochrony wód terytorialnych i morskich, oraz - osiągania celów odpowiednich umów międzynarodowych, w tym mających za zadanie ochronę środowiska morskiego i zapobieganie jego zanieczyszczaniu, poprzez wspólnotowe działanie na mocy art. 16 ust. 3, zmierzające do zaprzestania lub stopniowego eliminowania zrzutów, emisji i strat priorytetowych substancji niebezpiecznych, przy uwzględnieniu ostatecznego celu, jakim jest osiągnięcie w środowisku morskim stężeń bliskich wartościom tłowym dla substancji występujących naturalnie i bliskich zeru dla syntetycznych substancji wytworzonych przez człowieka.

10 Prawo wodne (USTAWA z dnia 18 lipca 2001 r. oraz USTAWA z dnia 30 maja 2014 r. o zmianie ustawy Prawo wodne oraz niektórych innych ustaw) substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego rozumie się substancje lub grupy substancji, które są toksyczne, trwałe oraz zdolne do bioakumulacji, a także inne substancje lub grupy substancji, które należy równoważnie traktować (pkt. 13k) substancje zanieczyszczające, które mogą spowodować zanieczyszczenie i zalicza do nich w szczególności (pkt. 13l) a) organiczne związki chlorowcowe lub substancje, które mogą tworzyć takie związki w środowisku wodnym, b) związki fosforoorganiczne, c) związki cynoorganiczne, d) substancje lub preparaty, lub produkty ich rozkładu, o udowodnionych właściwościach rakotwórczych lub mutagennych lub właściwościach mogących zakłócać w środowisku wodnym lub przez to środowisko funkcje: steroidogenowe, hormonów tarczycy, reprodukcyjne lub inne funkcje endokrynologiczne, e) trwałe węglowodory oraz trwałe i bioakumulujące się toksyczne substancje organiczne, f) cyjanki, g) metale lub ich związki, h) arsen lub jego związki, i) produkty biobójcze lub środki ochrony roślin, j) substancje w zawiesinie, k) substancje, które przyczyniają się do eutrofizacji, przede wszystkim azotanami i fosforanami, l) substancje wywierające niekorzystny wpływ na bilans tlenu, których pomiaru można dokonać przy użyciu wskaźników takich jak: pięciodobowe biochemiczne zapotrzebowanie na tlen (BZT5) i chemiczne zapotrzebowanie na tlen (ChZTCr).

11 Dopuszczalne poziomy metali ciężkich w rybach Rozporządzeniem Komisji (UE) nr 1881/2006 z 19 grudnia 2006 roku Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 629/2008 z dnia 2 lipca 2008 roku Rozporządzeniem Komisji (UE) 2015/1005 z dnia 25 czerwca 2015 roku najwyższy dopuszczalny poziom ołowiu w mięsie ryb wynosi 0,3 mg/kg.

12 Dopuszczalne poziomy metali ciężkich w rybach Rozporządzeniem Komisji (UE) nr 1881/2006 z 19 grudnia 2006 roku Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 629/2008 z dnia 2 lipca 2008 roku dopuszczalne stężenie rtęci w produktach rybołówstwa i mięsie ryb wynosi 0,50 mg/kg, za wyjątkiem gatunków wymienionych w pkt , dla których najwyższy poziom wynosił 1,0 mg/kg: żabnica (gatunki Lophius), zębacz smugowy (Anarhichas lupus), pelamida (Sarda sarda), węgorz (gatunki Anguilla), gardłosz (Hoplostethus species), grenadier (Coryphaenoides rupestris), halibut (Hippoglossus hippoglossus), miętus królewski (Genypterus capensis), marlin (gatunki Makaira), smuklica (gatunki Lepidorhombus), barwena (gatunki Mullus), węgorz różowy (Genypterus blacodes), szczupak (Esox lucius), orcyn (Orcynopsis unicolor), karlik (Trisopterus minutus), koleń iberyjski (Centroscymnus coelolepis), raje (gatunki Raja), karmazyn (Sebastes marinus, S. mentella, S. viviparus), żaglica (Istiophorus platypterus), pałasz ogoniasty (Lepidopus caudatus, Aphanopus carbo), morlesz (gatunki Pagellus), rekin (wszystkie gatunki), gempel lub kostropak (Lepidocybium flavobrunneum, Ruvettus pretiosus, Gempylusserpens), jesiotr (gatunki Acipenser), włócznik (Xiphias gladius), tuńczyk (gatunki Thunnus, gatunki Euthynnus, Katsuwonus pelamis)

13 Dopuszczalne poziomy metali ciężkich w rybach Rozporządzenie Komisji (EU) 488/2014 z dnia12 maja 2014 roku dopuszczalne poziomy kadmu dla ryb wynoszą 0,05 mg/kg, za wyjątkiem takich ryb jak: makrela (gatunki Scomber), tuńczyk (gatunki Thunnus, Katsuwonus pelamis, gatunki Euthynnus), Sicyopterus lagpcephalus - 0,10 mg/kg tazar marun (gatunki Auxis) 0,15 mg/kg sardela (gatunki Engraulis), włócznik (Xiphias gladius) czy sardynka (Sardina pilchardus) 0,25 mg/kg.

14 Pobranie metali ciężkich z żywnością Wcześniej dla rtęci 0,005 mg/kg masy ciała, dla ołowiu 0,025 mg/kg m.c. dla kadmu 0,007 mg/kg m.c. [WHO-ICPS 2000, WHO 2001]. Dzisiaj BMDL dla ołowiu: W przypadku dzieci BMDL 01 (działanie neurotoksyczne) - 0,50 µg/kg masy ciała/dzień w przypadku dorosłych BMDL 01 (zaburzenia sercowo naczyniowe) i BMDL 10 (działanie nefrotoksyczne) - 1,50 i 0,63 µg/kg masy ciała/dzień (EFSA, 2010). TWI dla rtęci nieorganicznej - 0,004 mg/ kg masy ciała (EFSA, 2012). TWI dla kadmu 0,0025 mg/kg masy ciała (EFSA, 2009).

15 System wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i paszowych RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) Dyrektywa Rady 92/59/EWG z dnia 29 czerwca 1992 Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności (Dz.U. L 31 z ). Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U. nr 171, poz z poźn. zm.). Rozporządzenie Komisji (WE) nr 16/2011 z dnia 10 stycznia 2011 r. ustanawiające środki wykonawcze dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia zwierząt (Dz. U. L 6 z ). W systemie RASFF biorą udział wszystkie państwa Unii Europejskiej oraz państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Norwegia, Lichtenstein i Islandia). System dostępny jest także dla krajów trzecich i organizacji międzynarodowych po podpisaniu umów o wzajemności i poufności (zgodnie z Rozporządzeniem Komisji Europejskiej 178/2002).

16 System wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i paszowych RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) Cztery powiadomienia: powiadomienie alarmowe (alert notification) - które wymaga podejmowania natychmiastowych działań w przypadku stwierdzenia istotnych z punktu widzenia bezpieczeństwa produktu czynników zagrożeń. powiadomienie informacyjne (information notification) - które nie wymaga podejmowania natychmiastowych działań, ponieważ przedmiotowe czynniki zagrożeń niosą mniej poważne ryzyko, np. środek spożywczy nie znajduje się w kraju członkowskim. Stosowane tu może być powiadomienie informacyjne w celu podjęcia działań następczych lub powiadomienie informacyjne w celu zwrócenia uwagi powiadomienie o zatrzymaniu na granicy (border rejection notification ) - w tym przypadku przedmiotem rozpatrywania jest produkt spożywczy lub paszowy skontrolowany na granicy UE i niedopuszczony do obrotu. powiadomienie o charakterze informacyjnym uzupełniającym z zakresu bezpieczeństwa produktu (follow-up notification). Nie są one kwalifikowane jako jedno z podanych wyżej powiadomień, ale mogą mieć ważne znaczenie dla punktów kontaktowych, bowiem zawierają dodatkowe informacje

17 System wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i paszowych RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) W 2014 roku do systemu RASFF zgłoszono ogółem 285 powiadomień dotyczących przekroczenia dopuszczalnego poziomu metali ciężkich, w tym: 98 powiadomień alarmowych, 82 informacyjnych 19 uzupełniających 86 powiadomień z kontroli na granicy 58 powiadomień dotyczyło rtęci w rybach pochodzących z Hiszpanii, 15 z Portugalii i 12 z Wietnamu, zaś większość przypadków została zgłoszona przez Włochy (69). Ostronos atlantycki (Isurus oxyrinchus) Miecznik (Xiphias gladius) Żarłacza błękitnego (Prionace glauca) Red Snapper (Lutjanus spp.). Tuńczyk (Thunnus albacares) Smooth Hound (Mustelus mustelus)

18 Ryby słodkowodne Leszcz, Abramis brama (L.) Leszcz, Abramis brama danubii Sandacz, Sander lucioperca (L.) Okoń, Perca fluviatilis (L.) Szczupak, Esox Lucius (L.) Płoć, Rutilis rutilus (L.) Boleń, Aspius aspius (L.) Kleń, Leucius cephalus (L.) Pstrąg tęczowy, Oncorhynchus mykiss (Walb.) Karp, Cyprinus carpio (L.) Sum, Silurus glanis (L.) Lin, Tinca tinca (L.) Sieja, Coregonus lavaretus ( L.) Węgorz, Anguilla anguilla (L.) Ukleja, A. alburnus alburnus (L.) Karaś srebrzysty, C. auratus gibelio (L.) Okoń nilowy, Lates niloticus (L.) Sum afrykański, Clarias gariepinus Burchell Panga, Pangasius spp. Boleń, Aspius aspius (L.) Wzdręga, Scardinius erythrophthalmus (L.)

19 Ryby morskie Dorsz, Gadus morhua callarias (L.) Śledź bałtycki, Clupea harengus membras (L.) Makrela, Scomber scombrus (L.) Morszczuk, Merluccius merluccius (L.) Sola, Solea vulgaris (L.) Ryba maślana, Ruvettus pretiosus Flądra, Platichthys flesus (L.) Tuńczyk błękitnopłetwy, Thunnus thynnus (L.)

20 Leszcz, Abramis brama (L.) Leszcz, Abramis brama danubii 0,80 0,70 0,60 0,50 Jezioro Nidzkie/Polska Jezioro Niegocin/Polska Jezioro Gołdap/Polska 0,40 0,30 0,20 0,10 0,01 0,06 0,04 0,009 0,01 0,16 Jezioro Jeziorak/Polska Jezioro Ińsko/Polska Jezioro Velenjsko/ Słowenia 0,00 Zawartość rtęci w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

21 Sandacz, Sander lucioperca (L.) 0,80 0,70 0,60 Jezioro Nidzkie/Polska 0,50 0,40 0,30 0,20 0,082 0,176 0,193 0,058 0,16 Jezioro Niegocin/Polska Jezioro Gołdap/Polska Jezioro Jeziorak/Polska Jezioro Velenjsko/ Słowenia 0,10 0,00 Zawartość rtęci w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

22 Okoń, Perca fluviatilis (L.), Szczupak, Esox Lucius (L.) Płoć, Rutilis rutilus (L.) 0,80 0,68 0,70 0,60 0,64 0,78 Jezioro Heddalsvatn/Norwegia Jezioro Velenjsko/ Słowenia 0,50 Jezioro Miedwie/Polska 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,12 0,01 0,01 0,08 Jezioro Heddalsvatn/Norwegia Jezioro Ińsko/Polska Jezioro Velenjsko/ Słowenia okoń szczupak płoć Rzeka Nitra/Słowacja Zawartość rtęci w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

23 Karaś srebrzysty, C. auratus gibelio (L.), Sum, Silurus glanis (L.), Kleń, Leucius cephalus (L.), Karp, Cyprinus carpio (L.) 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 1,53 0,76 0,65 0,7 0,19 0,34 0,03 0,19 0,14 0,07 0,02 karaś kleń karp sum Jezioro Velenjsko/ Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja Jezioro Velenjsko/ Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja Rzeka Neretva/Chorwacja Jezioro Velenjsko/Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja Pond Koliñany (Nitra district)/słowacja Rzeka Po/Włochy Jezioro Velenjsko/ Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja Zawartość rtęci w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

24 Lin, Tinca tinca (L.), Sieja, Coregonus lavaretus ( L.) Węgorz, Anguilla anguilla (L.), Ukleja, A. alburnus alburnus (L.) Tuńczyk błękitnopłetwy, Thunnus thynnus (L.) 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,121 0,15 0,114 0,09 0,61 Rzeka Neretva/Chorwacja Jezioro Heddalsvatn/Norwegia Rzeka Neretva/Chorwacja Jezioro Velenjsko/ Słowenia Morze Tyreńskie (część Morza Sródziemnego/Włochy lin sieja węgorz ukleja tuńczyk Zawartość rtęci w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

25 Makrela, Scomber scombrus (L.), Morszczuk, Merluccius merluccius (L.), Sola, Solea vulgaris (L.), Ryba maślana, Ruvettus pretiosus, Okoń nilowy, Lates niloticus (L.), Sum afrykański, Clarias gariepinus Burchell, Panga, Pangasius spp., Szczupak, Esox Lucius (L.), Płoć, Rutilis rutilus (L.), Leszcz, Abramis brama (L.), Flądra, Platichthys flesus (L.) 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,051 0,022 0,019 0,303 0,077 0,031 0,009 0,226 0,101 0,052 0,077 0,052 Makrela, Scomber scombrus/hiszpania Morszczuk, Merluccius merluccius/hiszpania Sola, Solea vulgaris/hiszpania Ryba maślana, Ruvettus pretiosus/polska Okoń nilowy, Lates niloticus/polska Sum afrykański, Clarias gariepinus/polska Panga, Pangasius spp./polska Szczupak, Esox Lucius (L.)/Polska Ploć, Rutilus rutilus (L.)/Polska Leszcz, Abramis brama (L.)/Polska Makrela, Scomber scombrus/polska Flądra, Platichthys flesus (L.)/Polska Zawartość rtęci w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

26 Leszcz, Abramis brama (L.) Leszcz, Abramis brama danubii 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,054 0,084 0,08 0,079 0,042 0,01 0,02 Jezioro Nidzkie/Polska Jezioro Niegocin/Polska Jezioro Gołdap/Polska Jezioro Jeziorak/Polska Zbiornik wodny Želivka/Czechy Jezioro Ińsko/Polska Jezioro Velenjsko/ Słowenia Zawartość ołowiu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

27 Sandacz, Sander lucioperca (L.) 0,60 Jezioro Nidzkie/Polska 0,50 Jezioro Niegocin/Polska 0,40 Jezioro Gołdap/Polska 0,30 0,20 0,10 0,00 0,075 0,126 0,095 0,119 0,04 0,03 Jezioro Jeziorak/Polska Zbiornik wodny Želivka/Czechy Jezioro Velenjsko/ Słowenia Zawartość ołowiu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

28 Okoń, Perca fluviatilis (L.), Szczupak, Esox Lucius (L.) Płoć, Rutilis rutilus (L.) 4,00 3,50 3,90 3,85 Zbiornik wodny Želivka/Czechy Rzeka Bystrzyca/Polska Jezioro Velenjsko/ Słowenia 3,00 2,50 2,00 2,40 1,30 Jezioro Miedwie/Polska Delta Dunaju/Rumunia Zbiornik wodny Želivka/Czechy Jezioro Ińsko/Polska 1,50 Delta Dunaju/Rumunia 1,00 0,50 0,00 0,103 0,0 0,056 0,03 0,0 0,02 0,08 0,214 0,03 0,07 Delta Dunaju/Rumunia Zbiornik wodny Želivka/Czechy Rzeka Bystrzyca/Polska Jezioro Zhrebchevo Dam/Bułgaria okoń szczupak płoć Jezioro Velenjsko/ Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja Zawartość ołowiu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

29 Karaś srebrzysty, C. auratus gibelio (L.), Kleń, Leucius cephalus (L.), Karp, Cyprinus carpio (L.), Sum, Silurus glanis (L.) 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 2,60 2,59 0,02 0,051 0,03 3,13 0,043 0,317 0,01 0,39 0,14 0,30 0,49 0,01 0,04 karaś kleń karp sum Delta Dunaju/Rumunia Rzeka Nitra/Słowacja Jezioro Velenjsko/ Słowenia Zbiornik wodny Želivka/Czechy Jezioro Velenjsko/ Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja Rzeka Bystrzyca/Polska Rzeka Neretva/Chorwacja Jezioro Velenjsko Rzeka Nitra/Słowacja Pond Koliñany (Nitra district)/słowacja Zbiornik Topolnitsa/ Bułgaria/jesień Rzeka Po/Włochy Jezioro Velenjsko/ Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja Zawartość ołowiu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

30 Lin, Tinca tinca (L.), Węgorz, Anguilla anguilla (L.) Ukleja, A. alburnus alburnus (L.), Dorsz, Gadus morhua callarias (L.), Śledź, Clupea harengus membras (L.),Tuńczyk błękitnopłetwy, Thunnus thynnus (L.) Wzdręga, Scardinius erythrophthalmus (L.), Pstrąg tęczowy, Oncorhynchus mykiss (Walb.) 0,25 0,235 Rzeka Neretva/Chorwacja 0,20 Rzeka Neretva/Chorwacja 0,15 0,10 0,05 0,00 0,134 0,112 0,02 0,117 0,07 0,06 0,043 Jezioro Velenjsko/ Słowenia Zatoka Gdańska/Polska Zatoka Gdańska/Polska Morze Tyreńskie (część Morza Sródziemnego/Włochy Zbiornik Topolnitsa/ Bułgaria lin węgorz ukleja dorsz śledź tuńczyk wzdręga pstrąg Rzeka Bystrzyca/Polska Zawartość ołowiu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

31 Makrela, Scomber scombrus (L.), Morszczuk, Merluccius merluccius (L.), Sola, Solea vulgaris (L.), Ryba maślana, Ruvettus pretiosus, Okoń nilowy, Lates niloticus (L.), Sum afrykański, Clarias gariepinus Burchell, Panga, Pangasius spp. 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,004 0,094 0,052 0,032 0,033 0,01 0,034 Zawartość ołowiu w mięśniach (mg/kg mokrej masy) Makrela, Scomber scombrus/hiszpania Morszczuk, Merluccius merluccius/hiszpania Sola, Solea vulgaris/hiszpania Ryba maślana, Ruvettus pretiosus/polska Okoń nilowy, Lates niloticus/polska Sum afrykański, Clarias gariepinus/polska

32 Leszcz, Abramis brama (L.), Sandacz, Sander lucioperca (L.) Zbiornik wodny Želivka/Czechy 0,40 Jezioro Ińsko/Polska 0,30 Jezioro Velenjsko/ Słowenia 0,20 Zbiornik wodny Želivka/Czechy 0,10 0,002 0,002 <0,01 <0,002 <0,01 Jezioro Velenjsko/ Słowenia 0,00 leszcz sandacz Zawartość kadmu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

33 Okoń, Perca fluviatilis (L.) 0,45 0,40 Zbiornik wodny Želivka/Czechy Jezioro Velenjsko/ Słowenia 0,35 0,30 0,25 0,20 0,20 Morze Bałtyckie/Estonia Jezioro Miedwie/Polska 0,15 Delta Dunaju/Rumunia 0,10 0,05 0,00 0,002 <0,01 0,03 0,001 0,02 Stream jevansý potok 30 km koło Pragi/ Czechy Zawartość kadmu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

34 Szczupak, Esox Lucius (L.), Płoć, Rutilis rutilus (L.) 0,50 0,41 0,40 0,30 0,287 Zbiornik wodny Želivka/Czechy Jezioro Ińsko/Polska 0,20 Zbiornik wodny Želivka/Czechy Jezioro Zhrebchevo Dam/Bułgaria 0,10 0,00 0,002 0,003 0,01 <0,01 Jezioro Velenjsko/ Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja szczupak płoć Zawartość kadmu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

35 Karaś srebrzysty, C. auratus gibelio (L.), Kleń, Leucius cephalus (L.), Karp, Cyprinus carpio (L.), Sum, Silurus glanis (L.) 1,80 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 0,96 0,81 0,44 0,19 <0,01 0,04 <0,002 <0,01 0,075 0,01 <0,01 0,06 0,01 karaś kleń karp sum 1,78 Jezioro Velenjsko/ Słowenia Delta Dunaju/Rumunia Rzeka Nitra/Słowacja Zbiornik wodny Želivka/Czechy Jezioro Velenjsko/ Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja Rzeka Neretva/Chorwacja Jezioro Velenjsko Rzeka Nitra/Słowacja Zbiornik Topolnitsa/ Bułgaria Rzeka Po/Włochy Jezioro Velenjsko/ Słowenia Rzeka Nitra/Słowacja Zawartość kadmu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

36 Lin, Tinca tinca (L.), Węgorz, Anguilla anguilla (L.), Ukleja, A. alburnus alburnus (L.), Boleń, Aspius aspius (L.), Tuńczyk błękitnopłetwy, Thunnus thynnus (L.) Wzdręga, Scardinius erythrophthalmus (L.) 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,067 0,052 <0,01 0,005 <0,01 0,02 Rzeka Neretva/Chorwacja Rzeka Neretva/Chorwacja Jezioro Velenjsko/ Słowenia Zbiornik wodny Želivka/Czechy Morze Tyreńskie (część Morza Sródziemnego/Włochy Zbiornik Topolnitsa/ Bułgaria lin węgorz ukleja boleń tuńczyk wzdręga Zawartość kadmu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

37 Makrela, Scomber scombrus (L.), Morszczuk, Merluccius merluccius (L.), Sola, Solea vulgaris (L.), Ryba maślana, Ruvettus pretiosus, Okoń nilowy, Lates niloticus (L.), Sum afrykański, Clarias gariepinus Burchell, Panga, Pangasius spp. 0,45 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 <0,002 <0,002 0, ,001 0,01 0,004 Makrela, Scomber scombrus/hiszpania Morszczuk, Merluccius merluccius/hiszpania Sola, Solea vulgaris/hiszpania Ryba maślana, Ruvettus pretiosus/polska Okoń nilowy, Lates niloticus/polska Sum afrykański, Clarias gariepinus/polska Panga, Pangasius spp./polska Zawartość kadmu w mięśniach (mg/kg mokrej masy)

38 rtęć 0,031 0,079 brak 0,116 danych 0,065 0,001 0,003 0,040 <0,010 brak danych 0,030 0,393 kadm 0,490 0,195 ołów 0,740 brak danych 0,188 1,765 0,143 0,475 0,050 brak danych brak danych 0,076 0,045 0,022 brak danych brak danych 0,055 2,550 0,743 Polska Czechy Słowenia Norwegia Estonia Rumunia Włochy Bułgaria Słowacja Chorwacja Hiszpania 0,010 0, gatunków 7 gatunków 9 gatunków 3 gatunki 1 gatunek 4 gatunki 2 gatunki 3 gatunki 5 gatunków 6 gatunków 3 gatunki

39 Zawartość rtęci w mięśniach i narządach ryb (mg/kg mokrej masy/* - suchej masy) Gatunek Miejsce odłowu/ kraj mięśnie skrzela wątroba gonady nerki Literatura Okoń, Perca fluviatilis (L.) Okoń, Perca fluviatilis (L.) Okoń, Perca fluviatilis (L.) J. Tavilampi/ Finlandia J. Horkkajärvi/ Finlandia 0,6* - 0, Tulonen i wsp. (2006) 1,8* - 0, ,12 0,06 0, Płoć, Rutilis rutilus (L.) 0,08 0,06 0, J. Šalek/Słowenia Karp, Cyprinus carpio (L.) 0,03 <0,01 0, Wzdręga, Scardinius erythrophthalmus L. Karp, Cyprinus carpio (L.) Staw Koliňany/ Słowacja 0,05 0,02 0, ,05 0,01-0,01 0,02 Al Sayegh Petkovšek i wsp. (2012) Tóth i wsp. (2012)

40 Zawartość rtęci w mięśniach i narządach ryb (mg/kg mokrej masy/* - suchej masy) Gatunek Miejsce odłowu/ kraj mięśnie skrzela wątroba gonady nerki Literatura Sum, Silurus glanis (L.) Rzeka Po/Włochy 0,34 0,08 0,25-0,14 Ukleja, A. alburnus alburnus (L.) 0,09 0,05 0, Karaś srebrzysty, C. auratus gibelio (L.) J. Velenjsko/ 0,14 0,03 0, Kleń, Leuciscus cephalus Słowenia (L.) 0,07 0,03 0, Sum, Silurus glanis (L.) 0,19 0,04 0, Płoć, Rutilus rutilus (L.) 0,08 0,06 0, Boleń, Aspius aspius (L.) Zbiornik 0,26 0, Sum, Silurus glanis (L.) Želivka/Czechy 0,37 0, Okoń, Perca fluviatilis (L.) 0,06 0, Squadrone i wsp. (2013) Mazej i wsp. (2010) Kružikova i wsp. (2011) Szczupak, Esox lucius (L.) 0,23 0,13 - -

41 Zawartość ołowiu w mięśniach i narządach ryb (mg/kg mokrej masy/* - suchej masy) Gatunek Szczupak, Esox lucius (L.) Miejsce odłowu/ kraj Stawy karpiowe/ Chorwacja Mięśnie/ mięśnie+skóra skrzela wątroba gonady nerki 0,09-0,24-0,12 Sum, Silurus glanis (L.) 0,19-0,16-0,12 Literatura Matasin i wsp. (2011) Okoń, Perca fluviatilis (L.) 0,03 0,17 0, J. Šalek/ Płoć, Rutilis rutilus (L.) 0,03 0,12 0, Al Sayegh Słowenia Petkovšek i wsp. Karp, Cyprinus carpio (L.) 0,01 0,06 0, (2012) Wzdręga, Scardinius 0,02 0,19 0, erythrophthalmus (L.) Staw Koliňany/ Karp, Cyprinus carpio (L.) 0,24 1,64-0,43 0,54 Tóth i in. (2012) Słowacja

42 Zawartość ołowiu w mięśniach i narządach ryb (mg/kg mokrej masy/* - suchej masy) Gatunek Karp, Cyprinus carpio (L.) Wzdręga, Scardinius erythrophthalmus L. Sum, Silurus glanis (L.) Miejsce odłowu/ kraj mięśnie skrzela wątroba gonady nerki Literatura Zbiornik Topolnitsa/ Bułgaria 0,15 0,02 0,50 0,80 2,50 1, ,00 2,40 Rzeka Po/Włochy 0,04 0,06 0,05 0,05 - Yancheva i wsp. (2014) Squadrone i wsp. (2013) Ukleja, A. alburnus alburnus (L.) 0,02 0,88 0, Karaś srebrzysty, C. auratus gibelio (L.) Kleń, Leuciscus cephalus (L.) J. Velenjsko/ Słowenia 0,02 0,48 0, ,03 0,18 0, Mazej i wsp. (2010) Sum, Silurus glanis (L.) 0,01 0,05 0, Płoć, Rutilus rutilus (L.) 0,03 0,12 0,09 - -

43 Zawartość kadmu w mięśniach i narządach ryb (mg/kg mokrej masy/ * - suchej masy) Gatunek Miejsce odłowu/ kraj mięśnie skrzela wątroba gonady nerki Literatura Okoń, Perca fluviatilis (L.) Okoń, Perca fluviatilis (L.) J. Tavilampi/ Finlandia J. Horkkajärvi/ Finlandia 0,027* - 0, ,030* - 1, Tulonen i wsp. (2006) Okoń, Perca fluviatilis (L.) <0,01 0,02 0, Płoć, Rutilis rutilus (L.) J. Šalek/ <0,01 0,02 0, Karp, Cyprinus carpio (L.) Słowenia <0,01 0,02 0, Al Sayegh Petkovšek i wsp. (2012) Wzdręga, Scardinius erythrophthalmus (L.) <0,01 0,03 <0, Karp, Cyprinus carpio (L.) Staw Koliňany/ Słowacja 0,06 0,30-0,08 0,19 Tóth i wsp. (2012)

44 Zawartość kadmu w mięśniach i narządach ryb (mg/kg mokrej masy/ * - suchej masy) Gatunek Miejsce odłowu/ kraj mięśnie skrzela wątroba gonady nerki Literatura Sum, Silurus glanis (L.) Rzeka Po/Włochy 0,01 0,01 0,06 0,32 - Karp, Cyprinus carpio (L.) Zbiornik 0,040 0,200 1,30-0,80 Topolnitsa/ Wzdręga, Scardinius Bułgaria erythrophthalmus L. 0,010 0,100 1,10-3,00 Squadrone i wsp. (2013) Yancheva i wsp. (2014) Ukleja, A. alburnus alburnus (L.) <0,01 0,07 0, Karaś srebrzysty, C. auratus 0,01 0,02 0, gibelio (L.) J. Velenjsko/ Słowenia Kleń, Leuciscus cephalus (L.) <0,01 0,01 0, Mazej i wsp. (2010) Sum, Silurus glanis (L.) <0,01 0,03 <0, Płoć, Rutilus rutilus (L.) <0,01 0,02 0,02

45 Rtęć Stwierdzone przekroczenia najwyższych dopuszczalnych zawartości rtęci, ołowiu i kadmu w mięśniach ryb Boleń z rzeki Lužnice i Berounka (Czechy) badano 13 gatunków ryb (Kenšová i wsp. 2012) /0,5 mg/kg Amur, leszcz i boleń z rzeki Dunaj (Chorwacja) (Zrnči wsp. 2013) /0,5 mg/kg Ryby z rodziny karpiowatych (Cyprinidae) i sumikowatych (Ictaluridae) ze zbiorników wodnych w okolicy Zagrzebia (Chorwacja) (Bosnir i wsp. 2003) /0,5 mg/kg Sum (Silurus glanis L.) z rzeki Po (północne Włochy) (Squadrone i wsp. 2012) /0,5 mg/kg Szczupak i okoń odłowiony jesienią w jeziorze Heddalsvatn (Norwegia) (Moreno i wsp. 2015) / 1,0 mg/kg dla szczupaka i 0,5 mg/kg dla okonia

46 Stwierdzone przekroczenia najwyższych dopuszczalnych zawartości rtęci, ołowiu i kadmu w mięśniach ryb Ołów Karp, karaś, płoć, sum i kleń z rzeki Nitra (Słowacja) (Andreji i wsp. 2006) / 0,2 mg/kg Karp odłowiony jesienią ze zbiornika Topolnitsa (Bułgaria) (Yancheva i wsp. 2014) / 0,2 mg/kg Karp z rzeki Neretva (Chorwacja) (Has-Schön i wsp. 2006)/ 0,2 mg/kg Kadm Karp, karaś, płoć, sum i kleń z rzeki Nitra (Słowacja) (Andreji i wsp. 2006) / 0,2 mg/kg Karp, węgorz i lin z rzeki Neretva (Chorwacja) (Has-Schön i wsp. 2006)/ 0,05 mg/kg Płoć ze zbiornika wodnego Želivka (Czechy) (Sevcikova i wsp. (2013) / 0,05 mg/kg Okoń z rzeki Dunaj (Rumunia) (Tudor i wsp. 2006)

47 Na przestrzeni lat , mięso ryb pochodzących z różnych zbiorników wodnych (rzeki, jeziora, stawy i morze) znajdujących się na terenie Polski oraz zakupionych w sklepach, jak i odłowionych w większości ekosystemów wodnych na obszarze innych krajów Unii Europejskiej nie budzi zastrzeżeń higieniczno-toksykologicznych pod względem zawartości metali ciężkich i można ocenić je jako bezpieczne z punktu widzenia konsumenta. Wyjątek stanowią niektóre gatunki ryb pochodzące z Chorwacji, Czech, Bułgarii, Słowacji, Norwegii i Włoch, przy czym w większości przypadków chodziło o przekroczenie dopuszczalnych poziomów rtęci. Przekroczenie dopuszczalnych norm na zawartość kadmu i ołowiu dotyczyło mięśni ryb pochodzących z Chorwacji, Czech, Bułgarii, Słowacji i Rumunii.