Wielowymiarowa analiza poziomu ubóstwa w województwie podlaskim w latach

Transkrypt

1 Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku Obserwatorium Integracji Społecznej Wielowymiarowa analiza poziomu ubóstwa w województwie podlaskim w latach BIAŁYSTOK 2014

2 2 SPIS TREŚCI Wstęp 3 1. Metody badania poziomu ubóstwa w województwie podlaskim Metody porządkowania liniowego Metody porządkowania nieliniowego Wyniki badań poziomu ubóstwa Poziom ubóstwa w województwach w latach Poziom ubóstwa w powiatach województwa podlaskiego w latach Poziom ubóstwa w gminach województwa podlaskiego w latach Wnioski Zakończenie Załącznik Spis wykresów Spis rysunków Spis tabel Spis map... 69

3 3 WSTĘP Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej - Obserwatorium Integracji Społecznej - w Białymstoku od 2010 r. prowadzi badania dotyczące poziomu ubóstwa w województwie podlaskim. Do tej pory ukazały się trzy raporty, a niniejsza publikacja stanowi ich kontynuację i jest czwartym z kolei opracowaniem dotyczącym poziomu ubóstwa województwa podlaskiego. Pierwsze badanie wykonane w 2010 r. dotyczyło okresu , kolejne przeprowadzone w roku 2012 obejmowało lata , w roku 2013 zanalizowano ubóstwo w roku 2011, zaś niniejszy raport dotyczy porównani analizowanego zjawiska w latach W raporcie dokonano analizy poziomu ubóstwa na trzech szczeblach terytorialnych. W pierwszym kroku przeprowadzono badanie poziomu ubóstwa we wszystkich województwach, następnie analizą objęto tylko województwo podlaskie. Analiza ta dotyczyła początkowo poszczególnych powiatów województwa, zaś w kolejnym kroku przeprowadzono szczegółowa analizę na poziomie gmin województwa podlaskiego. Ubóstwo, jako zjawisko złożone generowane jest przez liczne zmienne, które zależne są od metodologii prowadzonych badań. W niniejszym opracowaniu wykorzystano wskaźniki związane z dwoma czynnikami: społeczno-ekonomicznym i społeczno-demograficznym. Pierwszy z nich określa człowieka w kontekście posiadania przez niego pracy i funkcjonowania w środowisku rodzinnym. W województwie podlaskim pomoc z tytułu bezrobocia jest jednym z głównych powodów wsparcia osób korzystających z pomocy społecznej. Natomiast czynnik społeczno-demograficzny uwidacznia wewnętrzną strukturę ludności, zwracając uwagę na zagrożenie ubóstwem w kontekście stanu i struktury rodziny. Z uwagi na wielokryterialny charakter badań do analizy wykorzystane zostały metody wielowymiarowej analizy porównawczej, w tym wybrane metody porządkowania liniowego oraz nieliniowego. To wszechstronne podejście pozwoliło na ustalenie hierarchii województw, powiatów oraz gmin ze względu na poziom ubóstwa oraz na wskazanie województw, powiatów i gmin podobnych ze względu na poziom analizowanego zjawiska społecznego.

4 4 Zespół Obserwatorium Integracji Społecznej Regionalnego Ośrodka Polityki społecznej w Białymstoku wyraża nadzieję, że przeprowadzone badania przyczynią się do głębszej analizy zjawiska ubóstwa i wykluczenia społecznego przez podmioty i instytucje działające w obszarze polityki społecznej.

5 5 1. METODY BADANIA POZIOMU UBÓSTWA W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM Metody porządkowania zboru obiektów można podzielić na metody porządkowania liniowego oraz metody porządkowania nieliniowego. Obie grupy metod mogą stanowić punkt wyjścia do grupowania obiektów 1. Porządkowanie liniowe obiektów polega (w ujęciu geometrycznym) na rzutowaniu punktów reprezentujących obiekty, umieszczonych w wielowymiarowej przestrzeni zmiennych. Metody porządkowania liniowego pozwalają na ustalenie hierarchii obiektów, czyli uporządkowanie ich od obiektu stojącego najwyżej w tej hierarchii do obiektu znajdującego się w niej najniżej. Porządkowanie nieliniowe polega (od strony geometrycznej) na rzutowaniu obiektów umieszczonych w wielowymiarowej przestrzeni zmiennych na płaszczyznę. Metody porządkowania nieliniowego nie pozwalają na ustalenie hierarchii obiektów, lecz tylko na określenie dla każdego z obiektów, obiektów do niego podobnych METODY PORZĄDKOWANIA LINIOWEGO Aby uporządkować liniowo obiekty, charakteryzujące je zmienne muszą być mierzone przynajmniej na skali porządkowej. Gdy zmienne mierzone są na skali przedziałowej lub ilorazowej, należy dokonać ich normalizacji dla zapewnienia ich porównywalności. Metody porządkowania liniowego można podzielić na: Metody diagramowe stosuje się to graficzną prezentację macierzy odległości Metody oparte na zmiennych syntetycznych bezwzorcowe i wzorcowe Metody iteracyjne przyjmowana jest funkcja kryterium dobroci grupowania, dla której szukane jest wartość optymalna (maksymalna lub minimalna) poprzez kolejne iteracje uporządkowania liniowego obiektów. 1 T. Panek, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, SGH w Warszawie, Warszawa 2009, s.57

6 6 W badaniu ubóstwa zostały wykorzystane metody oparte na zmiennych syntetycznych. Procedury wyznaczania zmiennej syntetycznej można podzielić na bezwzorcowe lub wzorcowe. W metodach bezwzorcowych zmienna syntetyczna jest funkcją znormalizowanych wartości zmiennych wejściowych. Natomiast w metodach wzorcowych wykorzystywane jest pojęcie obiektu wzorcowego, czyli obiektu modelowego o pożądanych wartościach zmiennych wejściowych. Miara syntetyczna konstruowana jest na podstawie pomiaru odległości pomiędzy obserwowanym obiektem a obiektem wzorcowym. W metodach bezwzorcowych dokonujemy uśrednienia unormowanych wartości zestymulowanych zmiennych wejściowych, przypisując im odpowiednie wagi. Funkcje agregującą zmienne wejściowe możemy zdefiniować, jako średnią arytmetyczną s i 1 m m j 1 z ij w j Poszczególne mierniki syntetyczne różnią się między sobą sposobem normalizacji zmiennych wejściowych oraz systemami wag. Przykładem metody bazującej na normalizacji rangowej, która jest wykorzystywana, gdy obiekty są charakteryzowane zmiennymi mierzonymi na skali porządkowej, jest metoda rang. Na wstępie dokonujemy stymulacji zmiennych, czyli zamieniamy destytmulanty (X D ) i nominanty (X N ) na stymulanty (X S ). Stymulacja destymulant dokonywana jest najczęściej według przekształcenia ilorazowego lub różnicowego. D x 1 S x b lub ij ij x S ij a bx i 1,2,..., n; j 1,2,..., m; b 0 D ij Gdzie: a, b - stałe przyjmowane w sposób arbitralny, najczęściej przyjmuje się a 0, b 1. Następnie dokonujemy normalizacji zmiennych, czyli transformacji zmiennych diagnostycznych w możliwości ich porównywania. Normalizację można przeprowadzić za pomocą standaryzacji klasycznej, w wyniku której średnia arytmetyczna zmiennej przyjmuje wartość 0 a odchylenie standardowe 1. Standaryzacji dokonujemy wg formuły:

7 7 z ij xij x j i 1,2,..., n; j 1,2,..., m; S x j W kolejnym kroku dla każdego obiektu wyznacza się sumę przyporządkowanych mu rang ze względu na wszystkie zmienne. Gdy dana wartość zmiennej występuje w więcej niż jednym obiekcie, przyporządkowujemy im jednakową rangę będącą średnią arytmetyczną z przysługujących im rang. Następnie wylicza się wartość zmiennej syntetycznej jako średnią wartość rang wg formuły: s 1 m i z ij m j 1, i 1,2,..., n 1.2. METODY PORZĄDKOWANIA NIELINIOWEGO Metody porządkowania nieliniowego możemy podzielić na metody dendrytowe i metody aglomeracyjne. Metody dendrytowe prowadzą do powstania dendrytu, stanowiącego ilustrację graficzną położenia względem siebie obiektów ze względu na ich podobieństwo. Natomiast metody aglomeracyjne prowadzą do utworzenia drzewka połączeń, które jest graficzną ilustracją spadku i hierarchii łączenia obiektów ze względu na ich podobieństwo. Zmienne opisujące obiekty powinny być mierzone na skali przedziałowej lub ilorazowej. Ponadto zmienne te powinny zostać poddane wstępnie normalizacji dla zapewnienia ich porównywalności. W badaniu zostaną wykorzystane metody aglomeracyjne, które pozwolą na wskazanie grup gmin podobnych ze względu na poziom ubóstwa. Punktem wyjścia metod aglomeracyjnych jest założenie, że każdy obiekt stanowi odrębną, jednoelementową grupę. Następnie, w kolejnych krokach, łączymy ze sobą grupy obiektów najbardziej do siebie podobnych ze względu na wartości opisujących je zmiennych. Miarą tego podobieństwa są odległości między grupami obiektów. Do często stosowanych metod aglomeracyjnych zaliczymy METODĘ WARDA. W metodzie tej odległości między dwiema grupami nie można przedstawić wprost za pomocą odległości pomiędzy obiektami należącymi do tych grup. Dwie grupy obiektów przy tworzeniu drzewka połączeń, na

8 8 dowolnym etapie, są łączone w jedną grupę, tak aby zminimalizować sumę kwadratów odchyleń wszystkich obiektów a tych dwóch grup od środka ciężkości nowej grupy, która powstaje w wyniku połączeń tych dwóch grup. Oznacza to, że na każdym etapie łączenia grup obiektów ze wszystkich możliwych do łączenia grup obiektów łączy się w jedną grupę te grupy, które w rezultacie tworzą grupę obiektów o najmniejszym zróżnicowaniu ze względu na opisujące je zmienne.

9 9 2. WYNIKI BADAŃ POZIOMU UBÓSTWA 2.1. POZIOM UBÓSTWA W WOJEWÓDZTWACH W LATACH W celu określenia stopnia zagrożenia ubóstwem w poszczególnych województwach wykorzystano metody wielowymiarowej analizy statystycznej. W pierwszym kroku dokonano przeglądu kształtowania się zmiennych diagnostycznych charakteryzujących ubóstwo w województwach w latach Jako zmienne diagnostyczne wykorzystano w poniższych analizach wybrane wskaźniki określające sytuację społeczno-gospodarczą. Wskaźniki te zostały wyznaczone na podstawie danych GUS oraz MPiPS-03 Sprawozdania półrocznego i rocznego z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach. Zestaw zmiennych diagnostycznych dla województw przedstawiał się następująco: X 1 - Dochody budżetów województw ogółem na 1 mieszkańca w złotych X 2 - Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę X 3 - Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca X 4 - Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców X 5 - Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 6 - Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 7 - Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym X 8 - Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł W oparciu o zmienne diagnostyczne zbudowano syntetyczny miernik stopnia zagrożenia ubóstwem w województwach. Pozwoliło to na utworzenie rankingów województw ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach

10 10 W kolejnym kroku przeprowadzonej analizy, wykorzystując wielowymiarową metodę grupowania w postaci analizy skupień, dokonano podziału województw na grupy regionów podobnych pod względem stopnia zagrożenia ubóstwem. W realizacji tej części analizy wykorzystano osiem zmiennych diagnostycznych, których szczegółowe kształtowanie się w latach w poszczególnych województwach jest przedmiotem poniższej części opracowania. Zdecydowanie najwyższe dochody budżetów województw na 1 mieszkańca (X 1 ) występują w województwie dolnośląskim. Kolejne miejsca pod względem tej zmiennej przypadły województwom: mazowieckie, świętokrzyskie, zachodniopomorskie (por. wyk. 1). Ostatnie miejsca pod względem dochodów budżetów województw odnotowujemy w województwach: śląskim, wielkopolskim i łódzkim. Województwo podlaskie znalazło się w 2012r. na dziewiątym miejscu pod względem analizowanej zmiennej. Na uwagę zasługuje fakt, że większości województw (9) nastąpił wzrost omawianej zmiennej diagnostycznej w roku 2012 w porównaniu do roku poprzedniego (por. tab. 1). WYKRES 1. DOCHODY BUDŻETÓW WOJEWÓDZTW (W ZŁ NA 1 MIESZKAŃCA) W LATACH DOLNOŚLĄSKIE 574,29 423,26 470,29 MAZOWIECKIE 465,98 ŚWIĘTOKRZYSKIE 403,09 464,98 ZACHODNIOPOMORSKIE 456,80 431,45 LUBUSKIE 429,57 487,21 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 423,43 384,13 OPOLSKIE 409,74 450,57 PODKARPACKIE 409,41 436,96 PODLASKIE 390,33 404,27 POMORSKIE 387,95 385,36 KUJAWSKO-POMORSKIE 362,19 351,09 358,18 LUBELSKIE 391,44 340,33 MAŁOPOLSKIE 393,69 325,03 ŁÓDZKIE 319,50 WIELKOPOLSKIE 317,93 361,82 ŚLĄSKIE 302,62 290,55 0,00 100,00 200,00 300,00 400,00 500,00 600,

11 11 Sytuację mieszkaniową w województwach charakteryzuje przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 mieszkańca (X 2 ). Największą przeciętną powierzchnię użytkową mieszkania na 1 osobę obserwujemy w województwach: mazowieckim, opolskim, dolnośląskim i podlaskim, a najmniejszą w warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim i podkarpackim (por. wyk. 2). WYKRES 2. PRZECIĘTNA POWIERZCHNIA UŻYTKOWA MIESZKANIA W M 2 NA 1 OSOBĘ W WOJEWÓDZTWACH W LATACH MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODLASKIE DOLNOŚLĄSKIE ŁÓDZKIE WIELKOPOLSKIE LUBELSKIE ŚLĄSKIE LUBUSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE MAŁOPOLSKIE POMORSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE PODKARPACKIE KUJAWSKO-POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE 28,4 28,0 27,4 27,1 27,0 26,6 27,0 26,6 26,5 26,2 26,3 26,0 26,2 25,9 25,8 25,5 25,4 25,1 25,3 25,0 25,3 24,9 25,0 24,6 24,8 24,5 23,7 23,4 23,5 23,2 22,9 22,5 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30, We wszystkich województwach sytuacja mieszkaniowa polepszyła się w roku 2012 w porównaniu do 2011r. Świadczą o tym wskaźniki dynamiki dotyczące przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkań, które dla wszystkich województw osiągnęły poziomy powyżej 100% (por. tab. 1), co oznacza, że przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania wzrosła w 2012 r. w porównaniu do roku 2011.

12 12 Kolejny wskaźnik (X 3 ) dotyczy ekonomicznej sytuacji województw i odnosi się do nakładów inwestycyjnych. Największe wartości tej zmiennej na mieszkańca w 2012r. przypadają w województwie mazowieckim, łódzkim i dolnośląskim, a najmniejsze w województwach: opolskim, lubelskim, kujawsko-pomorskim. Województwo podlaskie charakteryzuje się poziomem nakładów inwestycyjnych zbliżonym do województw o najniższej wartości tej zmiennej (por. wyk. 3). W większości województw obserwujemy spadek nakładów inwestycyjnych w roku 2012 w porównaniu do roku W grupie tej znalazło się też województwo podlaskie, gdzie nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca spadły o 15,45% (por. tab. 1). WYKRES 3. NAKŁADY INWESTYCYJNE NA 1 MIESZKAŃCA W LATACH MAZOWIECKIE ŁÓDZKIE DOLNOŚLĄSKIE POMORSKIE WIELKOPOLSKIE ŚLĄSKIE PODKARPACKIE ZACHODNIOPOMORSKIE LUBUSKIE MAŁOPOLSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE PODLASKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE OPOLSKIE

13 13 TABELA 1. WSKAŹNIKI DYNAMIKI ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH POZIOMU UBÓSTWA W WOJEWÓDZTWACH W % (2012/2011) L.p. Województwo Dochody budżetów województw ogółem na 1 mieszkańca w złotych Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m2 na 1 osobę Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 1 DOLNOŚLĄSKIE 135,68 101,50 97,30 98,08 97,87 104,15 110,67 103,40 2 KUJAWSKO-POMORSKIE 103,16 101,29 84,59 102,17 101,39 104,75 107,77 103,92 3 LUBELSKIE 91,50 101,16 95,62 98,65 95,90 102,03 107,87 103,85 4 LUBUSKIE 88,17 101,20 72,27 100,05 97,42 106,16 103,41 104,20 5 ŁÓDZKIE 101,73 101,15 107,89 103,03 97,05 101,18 110,47 104,23 6 MAŁOPOLSKIE 86,45 101,61 100,68 98,41 93,83 102,71 111,76 103,70 7 MAZOWIECKIE 100,92 101,43 101,16 100,79 95,10 104,59 110,81 102,95 8 OPOLSKIE 90,94 101,11 92,18 101,59 95,97 104,99 109,72 103,35 9 PODKARPACKIE 93,70 101,28 93,59 100,19 99,77 101,79 105,61 104,27 10 PODLASKIE 96,55 101,50 84,55 100,17 93,68 101,10 104,65 104,17 11 POMORSKIE 100,67 101,63 106,18 97,37 94,93 111,86 106,85 103,63 12 ŚLĄSKIE 104,15 101,18 92,04 101,63 100,06 104,45 111,29 101,60 13 ŚWIĘTOKRZYSKIE 115,35 101,22 97,10 100,26 99,75 103,15 104,85 103,60 14 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 110,23 101,78 97,30 87,61 96,27 100,62 106,19 104,34 15 WIELKOPOLSKIE 87,87 101,15 100,91 98,41 99,73 98,35 109,84 103,44 16 ZACHODNIOPOMORSKIE 105,88 101,20 112,75 98,53 96,10 104,61 104,12 103,90

14 14 Kolejne zmienne diagnostyczne (X 4, X 5 i X 6 ) dotyczą zakresu pomocy społecznej świadczonej mieszkańcom województw, a ich wartości zostały obliczone na podstawie danych publikowanych przez MPiPS. Najmniejsza liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców (X 4 ) występuje w województwach: śląskim, opolskim i dolnośląskim. Najwięcej osób objętych pomocą z powodu ubóstwa występuje w województwach: kujawsko-pomorskim, warmińsko-mazurskim, podkarpackim i podlaskim (por. wyk. 4). Biorąc pod uwagę zmiany poziomu tej zmiennej w roku 2012 w porównaniu do roku poprzedniego zauważamy, że w dziewięciu województwach (w tym w podlaskim) nastąpił wzrost liczy osób objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa (por. tab. 1). WYKRES 4. LICZBA OSÓB W RODZINACH OBJETYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ Z POWODU UBÓSTWA NA 1000 MIESZKAŃCÓW W WOJEWÓDZTWACH W LATACH ŚLĄSKIE OPOLSKIE DOLNOŚLĄSKIE WIELKOPOLSKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE ŁÓDZKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE LUBELSKIE POMORSKIE LUBUSKIE PODLASKIE PODKARPACKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE 30,72 30,22 35,88 35,31 38,77 39,53 40,94 41,60 41,47 42,14 42,15 41,82 43,99 42,70 49,03 48,90 58,62 59,49 60,04 60,86 61,32 62,98 63,64 63,61 66,04 65,92 66,92 66,80 71,83 81,99 74,91 73, ,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 80,00 90,00

15 15 Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną (X 5 ) w 2012r. w najmniejszym zakresie występowała w województwach: małopolskim, opolskim i podkarpackim, a w największym w województwach: warmińsko-mazurskim, kujawskopomorskim oraz lubuskim. (por. wyk. 5). Obserwujemy spadek liczby osób objętych tym rodzajem pomocy w badanych latach w prawie wszystkich województwach, w tym w województwie podlaskim, gdzie spadek wynosił 6,3% (por. tab. 1). WYKRES 5. LICZBA OSÓB W RODZINACH NIEPEŁNYCH OBJETYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W WOJEWÓDZTWACH W LATACH MAŁOPOLSKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE MAZOWIECKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚLĄSKIE LUBELSKIE DOLNOŚLĄSKIE WIELKOPOLSKIE PODLASKIE ŁÓDZKIE POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE LUBUSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE 7,81 8,33 8,22 8,56 9,04 9,06 9,23 9,71 9,81 9,84 10,07 10,06 10,18 10,61 10,48 10,71 10,77 10,80 11,44 12,22 11,72 12,08 13,75 14,48 13,78 14,34 15,47 15,88 15,75 15,53 18,96 19, ,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00 12,00 14,00 16,00 18,00 20,00

16 16 Najmniejszą liczbą osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną (X 6 ) charakteryzują się województwa: śląskie, dolnośląskie i opolskie. Najwięcej pomocy z tego tytułu udziela się w województwach: podkarpackim, warmińsko-mazurskim i podlaskim (por. wyk. 6). Należy zauważyć, że tylko w jednym województwie (wielkopolskie) liczba osób w rodzinach objętych pomocą z tytułu rodzin wielodzietnych zmalała w roku 2012 w porównaniu do roku 2011 (por. tab. 1). WYKRES 6. LICZBA OSÓB W RODZINACH WIELODZIETNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W WOJEWÓDZTWACH W LATACH ŚLĄSKIE DOLNOŚLĄSKIE OPOLSKIE MAZOWIECKIE ŁÓDZKIE LUBUSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE MAŁOPOLSKIE POMORSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE LUBELSKIE PODLASKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE PODKARPACKIE 6,24 5,97 6,54 6,28 8,20 7,81 9,02 8,63 9,40 9,29 10,96 10,32 11,34 11,53 11,83 11,31 11,91 11,37 12,65 12,32 13,36 11,95 13,82 13,39 14,90 14,60 17,12 16,94 18,43 18,31 18,78 18, Istotnym czynnikiem wpływającym na poziom ubóstwa jest bezrobocie. Pod względem udziału liczby bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym (X 7 ) ranking województw kształtuje się w ten sposób, że jego pierwsze miejsca zajmują województwa o najmniejszej liczbie bezrobotnych czyli wielkopolskie, śląskie i małopolskie, zaś miejsca

17 17 ostatnie należą do województw o największym bezrobociu, czyli: warmińsko-mazurskie, podkarpackie i kujawsko-pomorskie (por. wyk. 7). We wszystkich województwach liczba bezrobotnych wzrosła w roku 2012 w porównaniu do roku 2011 (por. tab. 1). WYKRES 7. UDZIAŁ BEZROBOTNYCH ZAREJESTROWANYCH W LICZBIE LUDNOŚCI W WIEKU PRODUKCYJNYM W WOJEWÓDZTWACH W LATACH WIELKOPOLSKIE ŚLĄSKIE MAŁOPOLSKIE POMORSKIE OPOLSKIE MAZOWIECKIE DOLNOŚLĄSKIE PODLASKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE LUBELSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE PODKARPACKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE 6,7 6,1 6,9 6,2 7,6 6,8 7,8 7,3 7,9 7,2 8,2 7,4 8,3 7,5 9 8,6 9,1 8,8 9,5 8,6 9,6 8,9 10,1 9,7 10,8 10,3 11,1 10,3 11,3 10, , Na poziom ubóstwa wpływa, co oczywiste, wynagrodzenie mieszkańców. Najwyższe średnie zarobki miesięczne brutto (X 8 ) występują w województwach: mazowieckim, śląskim i dolnośląskim. Najniższe wynagrodzenia występują natomiast w województwach: warmińsko-mazurskim, podkarpackim oraz kujawsko-pomorskim (por. wyk. 8).

18 18 We wszystkich województwach nastąpił wzrost średniego wynagrodzenia w roku 2012 w porównaniu do roku poprzedniego. WYKRES 8.PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIA BRUTTO W ZŁ W WOJEWÓDZTWACH W LATACH MAZOWIECKIE ŚLĄSKIE DOLNOŚLĄSKIE POMORSKIE MAŁOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE WIELKOPOLSKIE ŁÓDZKIE LUBELSKIE OPOLSKIE PODLASKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE LUBUSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE PODKARPACKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE 3855, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Opisane zmienne diagnostyczne posłużyły do stworzenia zmiennej syntetycznej określającej stopień zagrożenia ubóstwem w województwach, w ten sposób, że wyższa wartość zmiennej syntetycznej oznacza mniejszy stopień zagrożenia ubóstwem. Pozwoliło to na utworzenie rankingu województw ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach (por. tab. 3). Dodatkowo wartości liczbowe zmiennej syntetycznej zostały podzielone na pięć przedziałów określających stopień zagrożenia ubóstwem (por. tab. 2).

19 19 TABELA 2. PRZEDZIAŁY STOPNIA ZAGROŻENIA UBÓSTWEM WYZNACZONE ZA POMOCĄ ZMIENNEJ SYNTETYCZNEJ DLA WOJEWÓDZW W LATACH Przedział Stopień zagrożenia ubóstwem <0,91 1,37) <0,96 1,44) Bardzo niski <0,44 0,91) <0,49 0,96) Niski <-0,03 0,44) <0,02 0,49) Umiarkowany <-0,50-0,03) <-0,46 0,02) Wysoki <-0,97-0,50) <-0, ,46) Bardzo wysoki Najmniejszym stopniem zagrożenia ubóstwem zarówno w roku 2011, jak i w 2012 charakteryzowało się województwo mazowieckie. Niskim stopniem zagrożenia ubóstwem cechują się również województwa: dolnośląskie i śląskie. Na drugim krańcu rankingu znalazły się natomiast województwa: warmińsko-mazurskie i kujawsko-pomorskie, gdzie stopnień zagrożenia ubóstwem zarówno w roku 2011, jak i 2012 był bardzo wysoki. Województwo podlaskie w obydwu analizowanych latach charakteryzuje się wysokim stopniem zagrożenia ubóstwem. Należy zauważyć, że w badanym okresie w niektórych województwach sytuacja związana ze zjawiskiem ubóstwa zmieniała się. Przykładem tego są województwa lubuskie i podkarpackie, w których stopień zagrożenia ubóstwem zwiększył się, o czym świadczy przesunięcie województw z klasy o stopniu umiarkowanym do klasy o stopniu wysokim zagrożenia ubóstwem. Poza tym województwo dolnośląskie przesunęło się w klasyfikacji, ale w tym przypadku możemy mówić o polepszeniu się sytuacji w tym województwie, bowiem w 2012r. stopnień zagrożenia był bardzo niski, zaś w roku poprzednim był niski. Ilustrację graficzną dokonanego podziału województw pod względem poziomu ubóstwa w latach przedstawiono na mapach Polski (por. mapkę 1-2).

20 20 TABELA 3. RANKING WOJEWÓDZTW ZE WZGLĘDU NA STOPNIA ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W LATACH WOJEWÓDZTWO Wartość zmiennej syntetycznej 2011 Wartość zmiennej syntetycznej 2012 Miejsce w rankingu 2011 Miejsce w rankingu 2012 Stopień zagrożenia ubóstwem 2011 Stopień zagrożenia ubóstwem 2012 MAZOWIECKIE 1,375 1, bardzo niski bardzo niski DOLNOŚLĄSKIE 0,586 1, niski bardzo niski ŚLĄSKIE 0,441 0, niski niski OPOLSKIE 0,047 0, umiarkowany umiarkowany ŁÓDZKIE 0,151 0, umiarkowany umiarkowany WIELKOPOLSKIE 0,163 0, umiarkowany umiarkowany MAŁOPOLSKIE 0,246 0, umiarkowany umiarkowany ŚWIĘTOKRZYSKIE -0,011 0, umiarkowany umiarkowany ZACHODNIOPOMORSKIE -0,167 0, wysoki wysoki POMORSKIE -0,117-0, wysoki wysoki LUBELSKIE -0,093-0, wysoki wysoki LUBUSKIE 0,162-0, umiarkowany wysoki PODLASKIE -0,09-0, wysoki wysoki PODKARPACKIE 0,176-0, umiarkowany wysoki KUJAWSKO-POMORSKIE -0,672-0, bardzo wysoki bardzo wysoki WARMIŃSKO-MAZURSKIE -0,974-0, bardzo wysoki bardzo wysoki

21 21 MAPKA 1. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W WOJEWÓDZTWACH W 2011 R. pomorskie warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie podlaskie kujawsko-pomorskie mazowieckie lubuskie wielkopolskie łódzkie lubelskie dolnośląskie opolskie śląskie świętokrzyskie podkarpackie małopolskie Stopień zagrożenia ubóstwem bardzo wysoki (2) wysoki (4) umiarkowany (7) niski (2) bardzo niski (1) MAPKA 2. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W WOJEWÓDZTWACH W 2012 R. pomorskie warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie podlaskie kujawsko-pomorskie mazowieckie lubuskie wielkopolskie łódzkie lubelskie dolnośląskie opolskie śląskie świętokrzyskie podkarpackie małopolskie Stopień zagrożenia ubóstwem bardzo wysoki (2) wysoki (5) umiarkowany (5) niski (1) bardzo niski (2)

22 22 Inną metodą porządkowania wykorzystaną w badaniu było porządkowanie nieliniowe za pomocą metody Warda, która należy do metod aglomeracyjnych. W wyniku zastosowania tej metody uzyskano dendrogram, na podstawie którego wyróżniono odpowiednią liczbę skupień województw podobnych pod względem stopnia zagrożenia ubóstwem w latach (por. rys. 1). RYSUNEK 1. DENDROGRAM PRZEDSTAWIAJĄCY PODZIAŁ WOJEWÓDZTW ZE WZGLĘDU NA POZIOM ZOGROŻENIA UBÓSTWEM W 2011 R. Biorąc pod uwagę dendrogram zauważamy, że w skupieniu pierwszym znalazło się 5 województw: łódzkie, śląskie, małopolskie, wielkopolskie i dolnośląskie. Kolejne skupienie tworzy jedno województwo mazowieckie, do którego nie znaleziono województwa podobnego. Podobna sytuacja miała miejsce, w przypadku województwa opolskiego, które również nie znalazło województw do siebie podobnych i stanowiło skupienie trzecie.

23 23 Czwarte, najliczniejsze skupienie tworzą województwa: lubelskie, podlaskie, świętokrzyskie, zachodniopomorskie, pomorskie, podkarpackie oraz lubuskie. Ostatnie skupienie to dwa województwa: kujawsko-pomorskie oraz warmińsko-mazurskie. TABELA 4. ŚREDNIE POZIOMY ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH W SKUPIENIACH WOJEWÓDZTW DLA 2011 R. Skupienie X1 X3 X3 X4 X5 X6 X7 X8 skupienie 1 357,76 24, ,4 39,24 10,4 9,08 7,0 3449,05 skupienie 2 465,98 26, ,0 41,82 9,71 8,63 7,4 4504,66 skupienie 3 450,57 26, ,0 35,31 8,56 38,73 7,2 3249,58 skupienie 4 419,97 24, ,3 61,22 12,35 11,22 9,2 3218,20 skupienie 5 367,61 22, ,0 77,65 17,61 14,84 10,8 3040,85 średnia ogółu 398,77 24, ,3 53,57 11,99 12,56 8,5 3350,54 Średnie poziomy zmiennych diagnostycznych w wyłonionych skupieniach pokazują ich różnice w poszczególnych grupach (Tabela 4). Charakterystyczne dla województw ze skupienia pierwszego jest to, że osiągają one najniższy średni poziom zmiennej X 1, czyli dochody własne budżetów województw oraz najniższe bezrobocie (zmienna X 7 ). Jednocześnie województwa te charakteryzują się wyższą od średniej dla ogółu powierzchnią użytkową mieszkań przypadającą na 1 mieszkańca, wyższymi od średniej dla wszystkich województw nakładami przypadającymi na 1 mieszkańca oraz wyższym od średniej ogólnej wynagrodzeniem (zmienna X 8 ). W województwach ze skupienia czwartego obserwujemy wyższe, w porównaniu do średniej dla wszystkich województw, wskaźniki osób korzystających z pomocy społecznej (zmienna X 4 i X 5 ) oraz wyższy wskaźnik bezrobocia (zmienna X 7 ), przy jednoczesnym niższym od średniej dla Polski poziomie wynagrodzeń miesięcznych (zmienna X 8 ). Dwuelementowe skupienie piąte to województwa najbardziej zagrożone ubóstwem, o czym informuje występująca tam duża liczba osób, którym udzielana jest pomoc społeczna. Ponadto w regionach tych obserwujemy najwyższe bezrobocie oraz najniższą średnią wynagrodzeń.

24 24 Województwo mazowieckie, które samodzielnie tworzy skupienie drugie charakteryzuje się najwyższą średnią powierzchnią użytkową mieszkań, najwyższymi nakładami inwestycyjnymi, dochodami oraz najwyższym średnim wynagrodzeniem. Jednocześnie w województwie mazowieckim obserwujemy niższe, w porównaniu do średniej dla kraju, wskaźniki osób, którym udzielana jest pomoc społeczna. Województwo opolskie oznaczone jako jednoelementowe skupienie trzecie wyróżnia się najniższymi nakładami inwestycyjnymi. W odniesieniu do osób korzystających z pomocy społecznej obserwujemy, że w opisywanym województwie występują najniższe wskaźniki korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa i z powodu rodzin niepełnych, ale najwyższy wskaźnik korzystających z pomocy społecznej z powodu rodzin wielodzietnych. W przypadku podziału województw na podobne ze względu na zmienne diagnostyczne opisujące stopień zagrożenia ubóstwem w roku 2012 otrzymano dendrogram, z którego wyłoniono cztery skupienia (por. rys. 2). RYSUNEK 2. DENDROGRAM PRZEDSTAWIAJĄCY PODZIAŁ WOJEWÓDZTW ZE WZGLĘDU NA POZIOM ZOGROŻENIA UBÓSTWEM W 2012 R.

25 25 W skupieniu pierwszym znalazły się województwa: mazowieckie i dolnośląskie. Porównując uzyskane skupienie do podziału dla roku 2011 zauważamy, że do województwa mazowieckiego, które stanowiło wówczas jednoelementowe skupienie dołączyło jeszcze drugie województwo, czyli dolnośląskie. W drugim skupieniu wyłonionym dla danych za 2012r. znalazły się województwa: łódzkie, małopolskie, wielkopolskie, pomorskie, śląskie, oraz opolskie. Jest to bardzo zbliżony skład skupienia pierwszego obserwowanego w 2011r., z różnicą polegającą na tym, że w roku 2012 pojawiło się w tej grupie województwo opolskie, które wcześniej stanowiło jednoelementowe skupienie. W kolejnym, trzecim skupieniu znalazły się dwa województwa: kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie, które tak jak dla roku 2011 stanowiły dwuelementowe skupienie. W ostatnim najliczniejszym skupieniu mamy siedem województw: lubelskie, podlaskie, podkarpackie, świętokrzyskie, lubuskie, zachodniopomorskie oraz pomorskie. Skład tego skupienia jest identyczny jak skład skupienia czwartego wyłonionego w 2011r. TABELA 5. ŚREDNIE POZIOMY ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH W SKUPIENIACH WOJEWÓDZTW DLA 2012 R. Skupienie X1 X3 X3 X4 X5 X6 X7 X8 skupienie 1 522,29 27, ,0 40,46 9,86 7,78 8, ,45 skupienie 2 339,13 26, ,0 38,60 9,72 9,57 7, ,08 skupienie 3 392,81 23, ,5 73,37 17,35 15,17 11, ,29 skupienie 4 413,89 25, ,7 60,80 11,92 14,39 9, ,93 średnia ogółu 401,44 25, ,1 52,89 11,66 12,16 9, ,52 Średnie poziomy zmiennych diagnostycznych w wyłonionych skupieniach pokazują różnice ich wielkości w poszczególnych grupach (por. tab. 5). W skupieniu pierwszym, czyli w województwach mazowieckim i dolnośląskim, obserwujemy najwyższe poziomy zmiennych będącymi stymulantami, czyli tych których wyższe poziomy oznaczają mniejszy stopnień zagrożenia ubóstwem. Jednocześnie w skupieniu tym obserwujemy dość małe zapotrzebowanie na udzielanie pomocy społecznej.

26 26 Charakterystyczne dla województw z drugiego skupienia jest to, że osiągają one najniższe średnie poziomy dochodów budżetów województw oraz w województwach tych występuje najniższe bezrobocie. Ponadto województwa z tego skupienia osiągają dość niskie wskaźniki zapotrzebowania na pomoc społeczną. Trzecie skupienie tworzą województwa najbardziej zagrożone ubóstwem, bowiem w grupie tej mamy najwyższe wskaźniki osób korzystających z pomocy społecznej, najwyższy wskaźnik bezrobocia, najniższe średnie wynagrodzenie, najniższy poziom nakładów inwestycyjnych oraz najniższy wskaźnik określający warunki mieszkaniowe. W skupieniu czwartym znajdują się województwa, gdzie obserwujemy dość wysokie wskaźniki udzielania pomocy społecznej, dość wysoki wskaźniki bezrobocia oraz niskie średnie wynagrodzenie.

27 POZIOM UBÓSTWA W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH W celu określenia stopnia zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego wykorzystano metody wielowymiarowej analizy statystycznej. W pierwszym kroku dokonano przeglądu kształtowania się zmiennych diagnostycznych charakteryzujących ubóstwo w powiatach w latach Jako zmienne diagnostyczne wykorzystano w poniższych analizach wybrane wskaźniki określające sytuację społeczno-gospodarczą. Wskaźniki te zostały wyznaczone na podstawie danych GUS oraz sprawozdania MPiPS-03. Zestaw zmiennych diagnostycznych dla powiatów województwa podlaskiego przedstawiał się następująco: X 1 - Dochody budżetów powiatów ogółem na 1 mieszkańca w złotych X 2 - Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę X 3 - Nakłady inwestycyjne i środki trwałe w przedsiębiorstwach wg PKD w zł na 1 mieszkańca X 4 - Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców X 5 - Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 6 - Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 7 - Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym X 8 - Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł W oparciu o zmienne diagnostyczne zbudowano syntetyczny miernik stopnia zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego. Pozwoliło to na utworzenie rankingów powiatów ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach W kolejnym kroku przeprowadzonej analizy, wykorzystując wielowymiarową metodę grupowania w postaci analizy skupień, dokonano podziału powiatów województwa podlaskiego na grupy powiatów podobnych pod względem stopnia zagrożenia ubóstwem. W realizacji tej części analizy wykorzystano osiem zmiennych diagnostycznych, których

28 28 szczegółowe kształtowanie się w powiatach województwa podlaskiego w latach przedstawiono w dalszej części opracowania. Najwyższe dochody budżetów powiatów na 1 mieszkańca (X 1 ) występują w miastach na prawach powiatu, czyli w Białymstoku, Suwałkach i Łomży (por. wyk. 9). Ostatnie miejsca pod względem dochodów budżetów gmin odnotowujemy w powiatach: łomżyńskim, kolneńskim i białostockim. Na uwagę zasługuje fakt, że w większości powiatów nastąpił spadek omawianej zmiennej diagnostycznej w roku 2012 w porównaniu do roku poprzedniego (por. tab. 6). Znaczący wzrost dochodów budżetu wystąpił jedynie w Białymstoku, mieście na prawach powiatu. WYKRES 9. DOCHODY BUDŻETÓW POWIATÓW (W ZŁ NA 1 MIESZKAŃCA) W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH Powiat m.białystok Powiat m.suwałki Powiat m.łomża Powiat augustowski Powiat wysokomazowiecki Powiat zambrowski Powiat siemiatycki Powiat grajewski Powiat sejneński Powiat bielski Powiat hajnowski Powiat moniecki Powiat sokólski Powiat suwalski Powiat białostocki Powiat kolneński Powiat łomżyński 991, ,64 986, ,76 964,17 946,88 961, ,92 938,32 966,21 931,70 894,09 873,73 887,90 864,94 836,42 787,82 815,44 780,72 975,94 747,94 782,93 724,94 760,41 702,13 713,48 542,05 535, , , , , , , Sytuację mieszkaniową w powiatach charakteryzuje zmienna przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 mieszkańca (X 2 ). Największą przeciętną powierzchnią

29 29 użytkową mieszkania na 1 osobę charakteryzują się powiaty: hajnowski, siemiatycki i bielski, zaś najmniejsza powierzchnia użytkowa na 1 mieszkańca przypada w powiatach: kolneńskim, w Suwałkach i w Łomży (por. wyk. 10). We wszystkich powiatach sytuacja mieszkaniowa polepszyła się w roku 2012 w porównaniu do 2011r. Świadczą o tym wskaźniki dynamiki, które w przypadku przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkań osiągnęły we wszystkich powiatach poziomy powyżej 100% (por. tab. 6), co oznacza, że przeciętna powierzchnia mieszkania wzrosła w 2012r. w porównaniu do roku WYKRES 10. PRZECIĘTNA POWIERZCHNIA UŻYTKOWA MIESZKANIA W M2 NA 1 OSOBĘ W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLAKSIEGO W LATACH Powiat hajnowski Powiat siemiatycki Powiat bielski Powiat sejneński Powiat białostocki Powiat wysokomazowiecki Powiat suwalski Powiat moniecki Powiat łomżyński Powiat sokólski Powiat augustowski Powiat zambrowski Powiat m.białystok Powiat grajewski Powiat m.łomża Powiat kolneński Powiat m.suwałki 33,1 32,3 31,8 31,3 30,5 30,0 30,1 29,8 30,1 29,6 29,9 29,6 28,9 28,4 28,2 27,8 28,1 27,8 27,8 27,4 25,8 25,5 25,1 24,7 24,9 24,4 23,6 23,4 23,4 23,1 22,7 22,3 22,4 22,3 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35, Kolejny wskaźnik (X 3 ) dotyczy ekonomicznej sytuacji powiatów i odnosi się do nakładów inwestycyjnych. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach zlokalizowanych w powiatach województwa podlaskiego są bardzo zróżnicowane. Największe wartości tej

30 30 zmiennej na mieszkańca przypadają w powiatach: suwalskim, bielskim i mieście Białystok, a najmniejsze w powiatach: sejneńskim, sokólskim i kolneńskim (por. wyk. 11). Należy zauważyć, że w przypadku powiatu bielskiego wystąpił bardzo znaczący spadek (o blisko 70%) nakładów inwestycyjnych w roku 2012 w porównaniu do roku poprzedniego. (por. tab. 6). WYKRES 11. NAKŁADY INWESTYCYJNE I ŚRODKI TRWAŁE W PRZEDSIĘBIORSTWACH WG PKD W ZŁ NA 1 MIESZKAŃCA W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH Powiat suwalski Powiat bielski Powiat m.białystok Powiat m.suwałki Powiat augustowski Powiat łomżyński Powiat grajewski Powiat m.łomża Powiat siemiatycki Powiat hajnowski Powiat białostocki Powiat wysokomazowiecki Powiat zambrowski Powiat moniecki Powiat kolneński Powiat sokólski Powiat sejneński ,0 2000,0 4000,0 6000,0 8000, , , ,

31 31 TABELA 6. WSKAŹNIKI DYNAMIKI ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH POZIOMU UBÓSTWA POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W % (2012/2011) L.p. Powiat Dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m2 Nakłady inwestycyjne i środki trwałe w przedsiębiorst wach wg PKD w zł na 1 mieszkańca Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 1 Powiat augustowski 92,96 101,18 57,08 95,60 221,63 53,21 100,91 100,69 2 Powiat białostocki 95,34 101,69 112,21 100,82 133,11 126,15 106,82 105,22 3 Powiat bielski 98,40 101,67 33,33 92,97 344,98 53,22 105,00 107,88 4 Powiat grajewski 97,11 100,85 113,25 59,19 134,70 22,94 97,74 104,69 5 Powiat hajnowski 103,41 102,48 81,69 94,88 152,03 197,36 115,28 102,92 6 Powiat kolneński 98,41 101,79 97,13 92,93 106,32 15,26 100,80 103,24 7 Powiat łomżyński 101,23 101,08 90,50 101,98 422,53 45,53 105,33 105,66 8 Powiat m. Białystok 114,89 102,05 99,41 102,85 15,35 233,05 106,25 103,98 9 Powiat m. Łomża 86,46 101,30 99,55 98,95 58,04 129,32 104,44 102,11 10 Powiat m. Suwałki 103,04 100,45 121,56 103,25 33,83 174,78 105,19 102,68 11 Powiat moniecki 96,61 101,44 64,32 100,35 284,55 78,55 106,67 103,62 12 Powiat sejneński 104,21 101,01 91,60 100,73 203,05 110,58 88,05 104,62 13 Powiat siemiatycki 93,59 101,60 78,55 97,45 275,80 79,18 105,36 106,63 14 Powiat sokólski 80,00 101,46 84,59 97,03 174,82 53,20 100,00 107,06 15 Powiat suwalski 95,53 101,76 177,88 81,20 409,34 71,77 109,84 109,17 16 Powiat wysokomazowiecki 98,04 101,01 87,33 106,09 246,79 46,49 101,56 105,94 17 Powiat zambrowski 101,83 101,62 46,14 101,50 59,22 77,08 111,58 101,82

32 Kolejne zmienne diagnostyczne (X 4, X 5 i X 6 ) dotyczą zakresu pomocy społecznej świadczonej mieszkańcom powiatów, a ich wartości zostały obliczone na podstawie danych publikowanych w MPiPS-03. Najmniejsza liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców (X 4 ) występuje w powiecie bielskim oraz powiatach wysokomazowieckim i grajewskim. Najwięcej pomocy w tym zakresie występuje w powiatach: monieckim, siemiatyckim i kolneńskim (por. wyk. 12). Biorąc pod uwagę zmiany poziomu tej zmiennej w roku 2012 w porównaniu do roku poprzedniego zauważamy, że w siedmiu powiatach nastąpił wzrost liczy osób objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa (por. tab. 6). WYKRES 12. LICZBA OSÓB W RODZINACH OBJETYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ Z POWODU UBÓSTWA NA 1000 MIESZKAŃCÓW W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLAKSIEGO W LATACH Powiat bielski Powiat wysokomazowiecki Powiat grajewski Powiat białostocki Powiat m.białystok Powiat suwalski Powiat zambrowski Powiat hajnowski Powiat sejneński Powiat augustowski Powiat m.suwałki Powiat łomżyński Powiat m.łomża Powiat sokólski Powiat kolneński Powiat siemiatycki Powiat moniecki 38,57 37,5 42,96 40,49 53,10 57,12 55,68 55,23 57,12 57,73 63,54 61,54 65,39 64,42 66,21 111,86 73,14 75,06 79,25 82,9 79,70 79,42 80,17 86,27 80,91 79,34 80,97 99,72 93,45 98,49 107,27 110,55 117,30 116,

33 33 Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną (X 5 ) w 2012 r. w najmniejszym zakresie występuje w Białymstoku, Łomży, w powiatach zambrowskim i kolneńskim. W największym zakresie pomoc ta dotyczy rodzin z powiatów: suwalskiego, monieckiego oraz łomżyńskiego (por. wyk. 13). Obserwujemy wysokie zróżnicowanie zmian liczby osób objętych tym rodzajem pomocy w badanych latach (por. tab. 6). WYKRES 13. LICZBA OSÓB W RODZINACH NIEPEŁNYCH OBJETYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLAKSIEGO W LATACH Powiat m.białystok Powiat m.łomża Powiat zambrowski Powiat kolneński Powiat m.suwałki Powiat grajewski Powiat hajnowski Powiat białostocki Powiat wysokomazowiecki Powiat augustowski Powiat bielski Powiat sokólski Powiat sejneński Powiat łomżyński Powiat siemiatycki Powiat moniecki Powiat suwalski 1,85 12,08 3,90 6,72 7,95 8,24 7,75 9,57 13,42 28,28 16,15 11,99 10,8 16,42 17,07 12,82 7,85 19,37 10,49 23,25 7,08 24,42 14,13 24,70 14,73 29,91 7,88 33,30 12,87 35,50 13,83 39,35 12,01 49, Najmniejszą liczbą osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną (X 6 ) charakteryzują się powiaty: grajewski, kolneński, bielski. Najwięcej pomocy z tego tytułu

34 34 udziela się w mieście Suwałki (por. wyk. 14). Na szczególną uwagę zasługuje bardzo istotna zmiana tej zmiennej w większości powiatów (por. tab. 6). WYKRES 14. LICZBA OSÓB W RODZINACH WIELODZIETNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH Powiat grajewski Powiat kolneński Powiat bielski Powiat m.łomża Powiat łomżyński Powiat wysokomazowiecki Powiat m.białystok Powiat augustowski Powiat siemiatycki Powiat hajnowski Powiat białostocki Powiat moniecki Powiat zambrowski Powiat suwalski Powiat sejneński Powiat sokólski Powiat m.suwałki 5,16 22,49 6,21 6,27 11,78 6,75 5,22 7,38 16,21 7,57 16,29 9,93 4,26 10,10 18,99 10,77 13,6 11,53 5,84 12,01 9,52 12,55 15,98 13,38 17,36 13,44 18,72 13,98 12,64 14,33 15,91 26,93 27,81 40, Istotnym czynnikiem wpływającym na poziom ubóstwa jest bezrobocie. Pod względem udziału liczby bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym (X 7 ) ranking powiatów kształtuje się w ten sposób, że jego pierwsze miejsca zajmują powiaty o najmniejszej liczbie bezrobotnych czyli siemiatycki, bielski i wysokomazowiecki, zaś miejsca ostatnie należą do powiatów o największym bezrobociu, czyli: sejneńskiego, grajewskiego i kolneńskiego (por. wyk. 15). Należy jednocześnie zauważyć, że w dwóch

35 35 powiatach o największym bezrobociu (sejneńskim i grajewskim) liczba bezrobotnych zmalała w 2012r. w porównaniu do roku 2011 (por. tab. 6). WYKRES 15. UDZIAŁ BEZROBOTNYCH ZAREJESTROWANYCH W LICZBIE LUDNOŚCI W WIEKU PRODUKCYJNYM W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH Powiat siemiatycki Powiat bielski Powiat wysokomazowiecki Powiat suwalski Powiat łomżyński Powiat moniecki Powiat m.suwałki Powiat hajnowski Powiat m.białystok Powiat m.łomża Powiat białostocki Powiat zambrowski Powiat sokólski Powiat augustowski Powiat kolneński Powiat grajewski Powiat sejneński 5,9 5,6 6,3 6,0 6,5 6,4 6,7 6,1 7,9 7,5 8,0 7,5 8,1 7,7 8,3 7,2 8,5 8,0 9,4 9,0 9,4 8,8 10,6 9,5 10,8 10,8 11,1 11,0 12,6 12,5 13,0 13,3 14,0 15, ,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 Na poziom ubóstwa wpływa również wynagrodzenie mieszkańców. Najwyższe średnie zarobki miesięczne brutto (X 8 ) występują w powiatach: bielskim, grajewskim oraz mieście Białystok. Najmniejsze wynagrodzenia występują z kolei w powiatach: suwalskim, siemiatyckim i w mieście Łomża (por. wyk. 16). We wszystkich powiatach nastąpił wzrost średniego wynagrodzenia w roku 2012 w porównaniu do roku poprzedniego.

36 36 WYKRES 16.PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIA BRUTTO W ZŁ W POWIATACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH Powiat bielski Powiat grajewski Powiat m.białystok Powiat augustowski Powiat łomżyński Powiat sejneński Powiat sokólski Powiat hajnowski Powiat moniecki Powiat wysokomazowiecki Powiat kolneński Powiat m.suwałki Powiat zambrowski Powiat białostocki Powiat m.łomża Powiat siemiatycki Powiat suwalski 3777, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,75 0,00 500, , , , , , , , Opisane zmienne diagnostyczne posłużyły do stworzenia zmiennej syntetycznej określającej stopień zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego, w ten sposób, że wyższa wartość zmiennej syntetycznej oznacza mniejszy stopień zagrożenia ubóstwem. Pozwoliło to na utworzenie rankingu powiatów ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach (por. tab. 8). Dodatkowo wartości liczbowe zmiennej syntetycznej zostały podzielone na pięć przedziałów określających stopień zagrożenia ubóstwem (por. tab. 7).

37 37 TABELA 7. PRZEDZIAŁY STOPNIA ZAGROŻENIA UBÓSTWEM WYZNACZONE ZA POMOCĄ ZMIENNEJ SYNTETYCZNEJ DLA POWIATÓW WOJEWÓDZWTA PODLASKIEGO W LATACH Przedział Przedział Stopień zagrożenia ubóstwem <0,70 1,03) <0,61 0,94) Bardzo niski <0,37 0,70) <0,29 0,61) Niski <0,03 0,37) <-0,04 0,28) Umiarkowany <-0,30 0,03) <-0,36-0,04) Wysoki <-0,63-0,30) <-0,69-0,36) Bardzo wysoki Najmniejszym stopniem zagrożenia ubóstwem zarówno w roku 2011, jak i w 2012 charakteryzuje się Białystok i powiat bielski. W obydwu analizowanych latach stopnień zagrożenia ubóstwem w tych powiatach był bardzo niski. Na drugim krańcu rankingu znalazły się natomiast powiaty: kolneński, sokólski i sejneński, gdzie stopnień zagrożenia ubóstwem zarówno w roku 2011, jak i 2012 był bardzo wysoki. Należy zauważyć, że w badanym okresie w niektórych powiatach sytuacja związana ze zjawiskiem ubóstwa zmieniała się dość diametralnie. I tak powiat grajewski w roku 2011 zajmował dwunaste miejsce w rankingu, zaś w 2012r. miejsce szóste, co oznacza, że stopnień zagrożenia ubóstwem zmienił się w tym powiecie z wysokiego na umiarkowany. W powiecie augustowskim natomiast stopnień zagrożenia ubóstwem zmienił z umiarkowanego na wysoki, bowiem miejsce w rankingu tego powiatu zmieniło się z szóstego na dwunaste. Ilustrację graficzną dokonanego podziału powiatów pod względem poziomu ubóstwa w latach przedstawiono na mapach województwa (por. mapkę 3-4).

38 TABELA 8.RANKING POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO ZE WZGLĘDU NA STOPNIA ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W LATACH POWIAT Wartość zmiennej syntetycznej 2011 Wartość zmiennej syntetycznej 2012 Miejsce w rankingu 2011 Miejsce w rankingu 2012 Stopień zagrożenia ubóstwem 2011 Stopień zagrożenia ubóstwem 2012 Powiat bielski 1,029 0, bardzo niski bardzo niski Powiat m.białystok 0,715 0, bardzo niski bardzo niski Powiat wysokomazowiecki 0,349 0, umiarkowany niski Powiat m.łomża 0,339 0, umiarkowany umiarkowany Powiat hajnowski 0,131 0, umiarkowany umiarkowany Powiat grajewski -0,222 0, wysoki umiarkowany Powiat łomżyński 0,031 0, wysoki umiarkowany Powiat siemiatycki 0,196-0, umiarkowany umiarkowany Powiat białostocki -0,052-0, wysoki umiarkowany Powiat suwalski -0,3-0, bardzo wysoki wysoki Powiat augustowski 0,153-0, umiarkowany wysoki Powiat m.suwałki -0,114-0, wysoki wysoki Powiat zambrowski -0,208-0, wysoki wysoki Powiat moniecki -0,222-0, wysoki wysoki Powiat kolneński -0,517-0, bardzo wysoki bardzo wysoki Powiat sokólski -0,466-0, bardzo wysoki bardzo wysoki Powiat sejneński -0,629-0, bardzo wysoki bardzo wysoki

39 MAPKA 3. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W 2011 R. NA TERENIE POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO MAPKA 4. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWA W 2012 ROKU NA TERENIE POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO

40 Inną metodą porządkowania wykorzystaną w badaniu było porządkowanie nieliniowe za pomocą metody Warda należącej do metod aglomeracyjnych. W wyniku zastosowania tej metody uzyskano dendrogram, na podstawie którego wyróżniono odpowiednią liczbę skupień powiatów podobnych pod względem stopnia zagrożenia ubóstwem w latach (por. rys. 3). RYSUNEK 3. DENDROGRAM PRZEDSTAWIAJĄCY PODZIAŁ POWATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO ZE WZGLĘDU NA POZIOM ZOGROŻENIA UBÓSTWEM W 2011 R. Biorąc pod uwagę dendrogram zauważamy, że w skupieniu pierwszym znalazły się powiaty: białostocki, wysokomazowiecki, siemiatycki, hajnowski, sokólski, suwalski,

41 41 łomżyński, moniecki, zambrowski. Skupienie drugie tworzy jeden powiat, a jest nim powiat bielski. W skład trzeciego skupienia weszły powiaty: kolneński, augustowski, grajewski, sejneński. Do ostatniego skupienia weszły trzy największe miasta województwa podlaskiego: Białystok, Łomża i Suwałki. TABELA 9. ŚREDNIE POZIOMY ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH W SKUPIENIACH POWIATÓW DLA 2011 R. Skupieni X1 X2 X3 X4 X5 X6 X7 X8 X9 skupienie 1 854,13 27, , ,78 78,08 11,73 15,61 7,7 2961,11 skupienie 2 887,90 28, , ,00 57,12 7,08 11,78 6,0 3501,66 skupienie 3 910,11 24, , ,00 99,37 11,24 23,71 13,2 3276,28 skupienie ,04 22, , ,67 52,25 15,69 8,46 8,2 3074,13 ogółem 1480,57 25, , ,18 77,30 12,04 16,03 9,0 3087,01 Średnie poziomy zmiennych diagnostycznych w wyłonionych skupieniach pokazują ich różnice w poszczególnych grupach (por. tab. 9). Charakterystyczne dla powiatów z pierwszego skupienia jest to, że osiągają one najniższe średnie poziomy, w porównaniu do innych skupień, odnośnie zmiennych: X 1 - dochody budżetów powiatów, X 4 - nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wg wybranych sekcji oraz X 9 - przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł. Skupienie 2, czyli powiat bielski charakteryzuje się bardzo wysokim poziomem nakładów inwestycyjnych (zmienna X 3 ) oraz najwyższą średnia wynagrodzeń (zmienna X 9 ) i jednocześnie najniższym bezrobociem (zmienna X 8 ). Skupienie 3, to jednostki, w których w wysokim zakresie udzielana jest pomoc społeczna, świadczą o tym wysokie średnie poziomy zmiennych: X 5 - liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców oraz X 7 - liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców. Ponadto w tych powiatach obserwujemy bardzo wysokie bezrobocie (zmienna X 8 ).

42 42 Ostatnie czwarte skupienie składające się z największych miast województwa podlaskiego charakteryzuje się najwyższym poziomem zmiennej X 1 czyli dochodami budżetów powiatów na 1 mieszkańca, najwyższymi nakładami inwestycyjnymi i wartością brutto środków trwałych na 1 mieszkańca (X 4 ). W powiatach tych obserwuje się dość niską liczbę osób korzystających z pomocy społecznej. Można zatem stwierdzić, że powiaty te są najbardziej rozwinięte ekonomiczne i jest w nich najmniej osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa. W przypadku podziału powiatów na podobne ze względu na zmienne diagnostyczne opisujące stopień zagrożenia ubóstwem w roku 2012 otrzymano dendrogram, z którego wyłoniono trzy skupienia (por. rys. 4). RYSUNEK 4. DENDROGRAM PRZEDSTAWIAJĄCY PODZIAŁ POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO ZE WZGLĘDU NA POZIOM ZAGROŻENIA UBÓSTWEM W 2012 R.

43 43 W skupieniu pierwszym znalazły się powiaty: augustowski, grajewski, kolneński, zambrowski, sejneński i sokólski. W skład drugiego skupienia weszły powiaty: białostocki, wysokomazowiecki, hajnowski, łomżyński, moniecki, siemiatycki, bielski i suwalski. Do trzeciego skupienia weszły miasta: Białystok, Łomża, Suwałki. TABELA 10. ŚREDNIE POZIOMY ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH W SKUPIENIACH POWIATÓW DLA 2012 R. Skupieni X1 X2 X3 X4 X5 X6 X7 X8 skupienie 1 884,76 25, ,67 85,93 18,37 10,53 12, ,94 skupienie 2 811,19 30, ,13 69,99 29,32 10,19 7, ,49 skupienie ,25 23, ,67 53,08 5,11 14,83 8, ,48 ogółem 1465,22 27, ,24 72,63 21,18 11,13 9, ,41 Średnie poziomy zmiennych diagnostycznych w wyłonionych skupieniach pokazują ich różnice w poszczególnych grupach (por. tab. 10). Charakterystyczne dla powiatów z pierwszego skupienia jest to, że osiągają one najniższy średni poziom, w porównaniu do innych skupień, odnośnie zmiennej: X 3 - nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wg wybranych sekcji, natomiast najwyższe średnie związane ze stopą bezrobocia (X 7 ), a także z liczbą osób w rodzinie na 1000 mieszkańców, którym udzielana jest pomoc z powodu ubóstwa (X 4 ). Jednocześnie w tym skupieniu obserwujemy najwyższy poziom średniego miesięcznego wynagrodzenia (X 8 ). Skupienie 2 charakteryzuje się niskimi poziomami związanymi ze średnimi dochodami budżetów powiatów (X 1 ), niższą niż średnia ogólna stopą bezrobocia (X 7 ) oraz niską liczbą osób korzystających z pomocy społeczne z powodu wielodzietności (X 6 ). Skupienie 3, to jednostki, w których w wysokim zakresie udzielana jest pomoc społeczna z powodu wielodzietności, ale niska z powodu ubóstwa i rodzin niepełnych. W skupieniu tym obserwujemy wysokie poziomy dochodów budżetów powiatów (X 1 ) oraz wysokie nakłady inwestycyjne (X 3 ).

44 POZIOM UBÓSTWA W GMINACH WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH Przeprowadzona analiza poziomu ubóstwa w powiatach województwa podlaskiego pozwala określić stopień zagrożenia ubóstwem dla poszczególnych powiatów. Wydaje się, że takie spojrzenie jest zbyt ogólne biorąc pod uwagę fakt, że powiaty składają się z kilku czy kilkunastu gmin. W niniejszym rozdziale przeprowadzono analizę zagrożenia ubóstwem na poziomie gmin województwa podlaskiego, a jej wyniki pozwoliły na bardziej szczegółowe wnioski i ukazały zróżnicowanie gmin ze względu na poziom ubóstwa. W celu określenia stopnia zagrożenia ubóstwem w gminach województwa podlaskiego wykorzystano metody wielowymiarowej analizy statystycznej. W pierwszym kroku dokonano przeglądu kształtowania się zmiennych diagnostycznych charakteryzujących ubóstwo w gminach w latach Jako zmienne diagnostyczne wykorzystano w poniższych analizach wybrane wskaźniki określające sytuację społeczno-gospodarczą. Wskaźniki te zostały wyznaczone na podstawie danych GUS oraz MPiPS-03. Liczba dostępnych zmiennych dla gmin była mniejsza od liczby zmiennych dostępnych na poziomie powiatów. Dlatego też zestaw zmiennych diagnostycznych dla gmin województwa podlaskiego przedstawiał się następująco: X 1 - Dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych X 2 - Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców X 3 - Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 4 - Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X 5 - Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym W oparciu o zmienne diagnostyczne zbudowano syntetyczny miernik stopnia zagrożenia ubóstwem w gminach województwa podlaskiego. Pozwoliło to na utworzenie rankingów gmin ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach

45 45 W tabeli 11 przedstawiono poziomy wybranych statystyk opisowych (średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe, współczynnik zmienności, wartość minimalna oraz maksymalna) dotyczących realizacji zmiennych diagnostycznych w latach Dodatkowo wyznaczono wskaźniki dynamiki określające zmiany średnich poziomów zmiennych opisujących stopnień zagrożenia ubóstwem w roku 2012 w porównaniu do roku poprzedniego. Sytuację ekonomiczną gmin ilustrują dochody ich budżetów. Średni poziom tej zmiennej dla roku 2012 wynosi 3142,41 zł na 1 mieszkańca i w porównaniu do roku poprzedniego wzrósł on o 2,11%. Zróżnicowanie gmin ze względu na dochody jest dość słabe o czy informuje współczynnik zmienności równy ok. 25%. Jednakże różnica między minimalnymi a maksymalnymi dochodami wynosiła ponad 5000 zł.

46 TABELA 11. STATYSTYKI OPISOWE ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH WYZNACZONE DLA GMIN WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO ZA LATA Zmienna diagnostyczna Średnia 2011 Średnia 2012 Indeks (%) (2012/2011) Odchylenie standardowe 2011 Odchylenie standardowe 2012 Współczynnik zmienności 2011 (%) Współczynnik zmienności 2012 (%) Min 2011 Min 2012 Max 2011 Max 2012 X , ,41 102,11 738,70 799,61 24,00 25, , , ,3 7636,54 X 2 87,30 87,52 100,25 50,01 48,82 57,29 55,78 5,60 2,41 278,25 261,88 X 3 10,76 10,40 96,65 6,43 6,03 59,75 57,99 0,00 0,00 28,28 30,92 X 4 18,13 33,03 182,18 19,62 32,84 108,21 99,44 0,00 0,00 101,61 159,51 X 5 8,40 8,70 103,6 3,28 2,99 39,06 34,40 2,30 3,30 19,30 17,00

47 TABELA 12. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA DOCHODY BUDŻETÓW GMIN OGÓŁEM NA 1 MIESZKAŃCA W ZŁOTYCH W LATACH Miejsce w rankingu Gmina 118 Mońki 2203,35 Mońki 2213,18 Dokonując rankingu samorządów gminnych na terenie województwa podlaskiego pod względem ilości środków w budżetach na pierwszym miejscu w 2011r. i 2012r. znalazła się gmina Mielnik. Na ostatnim miejscu, zarówno w 2011r., jak i 2012r. plasuje się gmina Mońki. Dziesięć pierwszych i ostatnich miejsc pod względem wielkości dochodów budżetowych gmin prezentuje tabela 12. dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych Gmina dochody budżetów gmin ogółem na 1 mieszkańca w złotych 1 Mielnik 7349,30 Mielnik 7636,54 2 Płaska 5141,64 Nowinka 7252,87 3 Rudka 4994,37 Bakałarzewo 5674,79 4 Korycin 4948,25 Płaska 4934,92 5 Białowieża 4908,20 Puńsk 4643,42 6 Puńsk 4472,18 Zawady 4403,73 7 Perlejewo 4262,52 Rudka 4247,74 8 Jeleniewo 4197,28 Orla 4105,96 9 Drohiczyn 4035,91 Augustów 4015,29 10 Suwałki 4003,04 Przerośl 3940, Grajewo m. 2323,46 Augustów m. 2395, Siemiatycze m. 2321,79 Hajnówka m. 2376, Wasilków 2317,43 Wasilków 2364, Choroszcz 2304,33 Łomża 2354, Kuźnica 2296,86 Sokółka 2341, Wysokie Augustów m 2293,30 Mazowieckie 2331, Łomża 2277,56 Bielsk Podlaski m. 2266, Hajnówka m. 2263,08 Supraśl 2235, Brańsk 2254,45 Choroszcz 2226,37 Rozkład dochodów budżetów gmin przedstawiono na wykresie (por. wyk. 17.). Zdecydowana większość gmin województwa podlaskiego, charakteryzuje się dochodami najniższymi z przedziału zł na mieszkańca. Tylko trzy gminy w 2012r. miały

48 48 dochody dużo wyższe od pozostałych gmin, przekraczające 5000 zł na mieszkańca. Do gmin tych należą: Mielnik, Nowinka i Bakałarzewo. WYKRES 17. ROZKŁAD DOCHODÓW BUDŻETÓW GMIN W LATACH [ZAKRES KOMÓREK] 50 [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] 30 [ZAKRES KOMÓREK] 25 [ZAKRES KOMÓREK] 20 [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] 15 [ZAKRES KOMÓREK] 10 [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] powyżej Grupę gmin najbardziej zagrożonych ubóstwem stanowią gminy, w których największy odsetek mieszkańców korzysta z różnych powodów z pomocy społecznej. W przypadku pomocy społecznej z powodu ubóstwa (X 2 ) na 1000 mieszkańców, średnio korzysta z niej 87 osób. Liczba korzystających z tego rodzaju pomocy wzrosła średnio w 2012r. w porównaniu do roku poprzedniego tylko o 0,25%. Na uwagę zasługuje fakt, że gminy są dość silnie zróżnicowane ze względu na liczbę korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa, o czym świadczy poziom współczynnika zmienności bliski 60% oraz różnica pomiędzy najmniejszą a największą liczbą osób korzystających z pomocy (por. tab. 11). Najwięcej osób korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa odnotowano w gminach Płaska, Rajgród i Lipsk, a najmniej w gminach: Bargłów Kościelny, Wysokie Mazowieckie oraz Czyże (por. tab. 13).

49 49 TABELA 13. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA LICZBĘ OSÓB W RODZINACH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ Z POWODU UBÓSTWA NA 1000 MIESZKAŃCÓW LATACH Miejsce w rankingu Gmina Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców Gmina Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców 1 Wysokie 5,60 Bargłów Kościelny 2,41 Mazowieckie(w) 2 Wysokie Czyże 9,77 3,33 Mazowieckie(w) 3 Bargłów Kościelny 10,37 Czyże 5,66 4 Dobrzyniewo Duże 17,40 Rutka-Tartak 11,34 5 Wysokie Supraśl 22,62 14,47 Mazowieckie (m) 6 Wysokie 23,69 Supraśl 23,32 Mazowieckie (m) 7 Grajewo 26,65 Brańsk 25,03 8 Czyżew 29,09 Czyżew 26,71 9 Szepietowo 31,06 Choroszcz 30,41 10 Mońki 31,44 Stawiski 31, Turośl 166,25 Wyszki 169, Czeremcha 168,81 Szczuczyn 170, Giby 169,30 Wiżajny 170, Wiżajny 174,74 Czeremcha 175, Wąsosz 189,18 Korycin 179, Korycin 190,10 Wąsosz 184, Rajgród 206,49 Lipsk 203, Lipsk 208,54 Zbójna 215, Zbójna 230,33 Rajgród 215, Płaska 278,25 Płaska 261,88 Dla największego odsetka gmin (ok. 50%) liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców waha się od ok. 50 do 100 (por. wyk. 18). Dla niewielkiego odsetka gmin liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa jest bardzo duża i wynosi ponad 200 osób na 1000 mieszkańców gminy.

50 50 WYKRES 18. ROZKŁAD LICZBY OSÓB W RODZINACH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ Z POWODU UBÓSTWA NA 1000 MIESZKAŃCÓW W GMINACH W LATACH [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] powyżej Kolejną zmienną diagnostyczną jest liczba osób w rodzinach niepełnych korzystających z pomocy społecznej (X 3 ). Średnio w 2012r. w gminach na 1000 mieszkańców z takiej formy pomocy korzystało ok. 10 osób. W porównaniu do roku 2012 liczba ta zmalała o blisko 4%. Zróżnicowanie gmin ze względu na tą zmienną jest bardzo silne (współczynnik zmienności wynosi ponad 90%), co oznacza, że liczba otrzymujących pomoc z tego tytułu jest różna w poszczególnych gminach. Świadczy o tym również duża różnica pomiędzy minimalną a maksymalną liczba korzystających z omawianej formy pomocy (por. tab. 11). W 2012r. najmniejszą liczbą osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczna na 1000 mieszkańców charakteryzowały się gminy: Wysokie Mazowieckie, Narew i Perlejewo, a w dwóch gminach (Suraż i Kleszczele) odnotowano brak takiego typu pomocy. (por. tab. 14). Wśród gmin, gdzie takiej pomocy udziela się najwięcej znalazły się gminy: Dubicze Cerkiewne, Filipów i Krasnopol.

51 51 TABELA 14. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA LICZBĘ OSÓB W RODZINACH NIEPEŁNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ W LATACH Miejsce w rankingu Gmina Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Gmina Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Suraż 0,00 Suraż 0,00 2 Czeremcha 0,00 Kleszczele 0,00 3 Wysokie Kleszczele 0,72 Mazowieckie (w) 0,56 4 Narew 1,28 Narew 0,78 5 Perlejewo 1,63 Perlejewo 0,99 6 Grabowo 1,64 Piątnica 1,11 7 Rudka 1,97 Płaska 1,16 8 Narewka 2,06 Białowieża 2,17 9 Klukowo 2,18 Grabowo 2,18 10 Wysokie Kołaki Kościelne Mazowieckie (w) 2,24 2, Krasnopol 20,89 Krypno 18, Filipów 21,17 Lipsk 19, Czarna Białostocka 21,28 Łapy 19, Nurzec-Stacja 21,28 Szypliszki 19, Krypno 21,41 Sejny 19, Jeleniewo 21,73 Nurzec-Stacja 20, Giby 22,71 Krynki 21, Szudziałowo 23,03 Krasnopol 23, Sejny 23,68 Filipów 24, M. Suwałki 28,28 Dubicze Cerkiewne 30,92 Blisko połowa gmin charakteryzuje się liczbą osób w rodzinach niepełnych korzystających z pomocy społecznej mniejszą niż 10. Taka sytuacja miała miejsce zarówno w roku 2011, jak i w Zdecydowanie niewiele gmin osiągało wysoki poziom tego wskaźnika w 2011r., natomiast w kolejnym 2012r. 17% gmin charakteryzowało się wskaźnikiem osiągającym wartość powyżej 30 (por wyk. 19).

52 52 WYKRES 19. ROZKAD LICZBY OSÓB W RODZINACH NIEPEŁNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W GMINACH W LATACH % 50% 50% 48% 46% 40% 30% 20% 21% 15% 17% 10% 0% powyzej 30 3% 1% Kolejnym wskaźnikiem liczby osób korzystających z pomocy społecznej jest liczba osób w rodzinach wielodzietnych na 1000 mieszkańców objętych pomocą społeczną. Średnia liczba osób, którym taka pomoc jest udzielana wynosiła w 2012r. ok. 33 osób na 1000 mieszkańców i była większa od średniej z roku poprzedniego o 80%. Jest to zmienna bardzo silnie zróżnicowana. Współczynnik zmienności zarówno dla 2011r., jak i 2012r. wyniósł blisko 100% (por tab. 11). Jak ilustruje ranking gmin pod względem liczby osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną (por. tab. 15) w województwie występują gminy, w których nie udzielana jest pomoc z tego tytułu. Gminy, gdzie udziela się najwięcej tego rodzaju pomocy to: Janów i Jeleniewo. Szczegółowy rozkład tej zmiennej diagnostycznej prezentuje wykres 20. Około 30% gmin w 2012r. charakteryzowało się liczbą osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną poniżej 10 osób na 1000 mieszkańców, zaś w około 40% gmin wskaźnik ten przyjął wartość powyżej 30.

53 53 Miejsce w rankingu TABELA 15. RANKING GMIN ZE WZGLĘDU NA LICZBĘ OSÓB W RODZINACH WIELODZIETNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ W LATACH Gmina Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców Gmina Liczba osób w rodzinach wielodzietnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców 1 Czyże 0 Białowieża 0 2 Narewka 0 Radziłów 0 3 Krypno 0 Sokoły 0 4 Sejny 0 Kolno 0 5 Narew 0 Nowogród 0 6 Suraż 0 Janów 0 7 Rudka 0 Kuźnica 0 8 Czeremcha 0 Nowy Dwór 0 9 Dąbrowa Wiżajny 0 Białostocka 0 10 Bielsk Podlaski 1 Szczuczyn Przytuły 48 Lipsk Nowy Dwór 48 Łapy Stawiski 54 Szypliszki Boćki 61 Sejny Bargłów Kościelny 68 Nurzec-Stacja Szczuczyn 71 Krynki Mały Płock 73 Krasnopol Kolno 81 Filipów Jeleniewo 87 m. Suwałki Janów 102 Dubicze Cerkiewne 160

54 54 WYKRES 20. ROZKŁAD LICZBY OSÓB W RODZINACH WIELODZITNYCH OBJĘTYCH POMOCĄ SPOŁECZNĄ NA 1000 MIESZKAŃCÓW W GMINACH W LATACH [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] powyżej Jednym ze wskaźników pomiaru ubóstwa jest również stopa bezrobocia. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby żyjące w regionach o szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, często dotknięte bezrobociem. Ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby i rodziny osób bezrobotnych. Czynnikiem decydującym o sytuacji materialnej jednostki i jej rodziny jest bowiem miejsce zajmowane na rynku pracy. Na potrzeby niniejszego badania wyliczono udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym. Średni udział osób bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym wynosi blisko 9%. Wskaźnik ten w roku 2012 w porównaniu do roku poprzedniego wzrósł o 3,6%. W gminach występuje dość sile zróżnicowanie bezrobocia, o czym informuje współczynnik zmienności większy niż 30% oraz duża różnica pomiędzy maksymalna a minimalną wartością zmiennej (por. tab. 11). Gminy najmniej narażone na bezrobocie to: Brańsk, Perlejewo, Grodzisk, Czyże i Dziadkowice. Udział bezrobotnych do ludności w wieku produkcyjnym był w tych gminach w 2012r. mniejszy niż 4%. Na drugim końcu tego rankingu znajdują się takie gminy jak: Giby,

55 55 Krynki oraz gminy miejskie Kolno i Sejny, gdzie udział bezrobotnych do osób w wieku produkcyjnym wynosił 15% i więcej (por. tab. 16). TABELA 16. RANKING GMIN POD WZGLĘDEM ZAGROŻENIA UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA LICZBĘ BEZROBOTNYCH W LATACH Miejsce w rankingu Gmina Udział bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym (%) Gmina Udział bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym (%) 1 Perlejewo 2,3 Brańsk 3,3 2 Brańsk 2,8 Perlejewo 3,4 3 Grodzisk 2,9 Grodzisk 3,6 4 Kobylin-Borzymy 3,0 Czyże 3,9 5 Czyże 3,2 Dziadkowice 3,9 6 Drohiczyn 3,9 Kobylin-Borzymy 4,1 7 Boćki 4,1 Drohiczyn 4,5 8 Jaświły 4,4 Zawady 4,5 9 Dziadkowice 4,6 Boćki 4,7 10 Bakałarzewo 4,8 Przytuły 4,8 109 Szczuczyn 13,6 Mały Płock 13,6 110 Krasnopol 13,7 Turośl 13,6 111 Płaska 14,4 Gródek 13,6 112 Rajgród 14,4 Szczuczyn 13,9 113 Gródek 14,6 Grajewo m. 14,1 114 Grajewo m. 14,6 Płaska 14,7 115 Sejny 15,4 Kolno m. 15,0 116 Kolno m. 16,0 Krynki 15,6 117 Giby 19,0 Sejny m. 15,8 118 Sejny m. 19,3 Giby 17,0 Rozkład liczby bezrobotnych zilustrowano na wykresie 21. Najwięcej, około 60% gmin charakteryzuje się wskaźnikiem z przedziału Najwyższe bezrobocie występuje w około 5% gmin.

56 56 WYKRES 21. ROZKŁAD LICZBY BEZROBOTNYCH NA 1000 MIESZKAŃCÓW W WIEKU PRODUKCYJNYM W GMINACH W LATACH [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES KOMÓREK] [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] [ZAKRES [ZAKRES KOMÓREK] KOMÓREK] powyżej Przedstawione zmienne diagnostyczne posłużyły do wyznaczenia zmiennej syntetycznej. Za pomocą wartości liczbowych zmiennej syntetycznej wyznaczono przedziały określające stopień zagrożenia ubóstwem (por. tab. 17). TABELA 17. PRZEDZIAŁY STOPNIA ZAGROŻENIA UBÓSTWEM WYZNACZONE ZA POMOCĄ ZMIENNEJ SYNTETYCZNEJ DLA GMIN WOJEWÓDZWTA PODLASKIEGO W LATACH Przedział 2011 Przedział 2012 Stopień zagrożenia ubóstwem <0,58-1,07) <0,80 1,36) Bardzo niski <0,10-0,58) <0,23 0,80) Niski <-0,39-0,10) <-0,32 0,24) Umiarkowany <-0,88- -0,39) <-0,88-0,32) Wysoki <-1, ,88) <-1,45-0,88) Bardzo wysoki

57 57 Graficzną ilustracją przestrzennego zróżnicowania gmin ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem przedstawiono na mapach województwa podlaskiego (por. mapkę 5-6). MAPKA 5. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM GMIN WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W 2011R.

58 58 (5 4) wysoki/bardzo wysoki (3) umiarkowany (1 2) niski/bardzo niski

59 59 MAPKA 6. STOPIEŃ ZAGROŻENIA UBÓSTWEM GMIN WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W 2012 R. (5 4) wysoki/bardzo wysoki (3) umiarkowany (1 2) niski/bardzo niski