Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki

Transkrypt

1 Raport końcowy Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki Zamawiający: Ministerstwo Gospodarki Wykonawca: Ecorys Polska Sp. z o.o. Warszawa, 14 grudnia 2012 r.

2 Spis treści 1. Streszczenie Wykaz skrótów Wprowadzenie 9 4. Opis metodologii badania Wyniki badania Typy projektów inwestycyjnych w obszarze energetyki Wsparcie zwrotne projektów inwestycyjnych Ograniczenia i bariery w zastosowaniu instrumentów finansowych Stan wiedzy oraz dostęp do informacji na temat finansowania projektów energetycznych Doświadczenia zagraniczne Perspektywy rozwoju w obszarze energetyki w Polsce w oparciu o zewnętrzne zwrotne źródła finansowania Wnioski i rekomendacje

3 1. Streszczenie Typowy model finansowania inwestycji w sektorze prywatnym opiera się na połączeniu środków własnych z dłużnymi formami finansowania. Relacja finansowania własnego do finansowania dłużnego zależy od wielu czynników, w tym dostępności kredytów. Podstawowymi czynnikami, które decydują o podjęciu inwestycji przez inwestora prywatnego są: atrakcyjność finansowa (mierzona np. poprzez okres zwrotu) oraz poziom ryzyka związanego z przedsięwzięciem. Finansowanie inwestycji w sektorze publicznym rządzi się innymi prawami. Sektor publiczny podejmuje niejednokrotnie inwestycje, które nie są atrakcyjne finansowo, jednak ich realizacja jest konieczna ze społecznego punktu widzenia. Inwestycje takie finansowane są ze środków publicznych, w tym budżetów publicznych, środków dotacyjnych. Inwestycje publiczne również wspierane są środkami zwrotnymi (kredyty, obligacje). Zaletą instrumentów zwrotnych jest to, że wymuszają efektywność finansową. Ta ostatnia niekoniecznie zaś jest kluczowa w przypadku realizacji projektów opartych na dotacjach. Szersze zastosowanie instrumentów inżynierii finansowej w kolejnej perspektywie finansowej jest możliwe, choć na obecnym etapie trudno jest określić rzeczywiste zapotrzebowanie w tym obszarze. Wśród beneficjentów POIiŚ objętych badaniem zdecydowanie najwięcej projektów realizują przedsiębiorstwa regulowane. Najczęściej realizowane są projekty dotyczące odnawialnych źródeł energii. Nieco mniej jest projektów z zakresu efektywności energetycznej czy sieci gazowych (w tym magazynów gazu). Zdecydowanie najmniejsza liczba projektów obserwowana jest w zakresie wytwarzania energii. Podobny rozkład realizowanych projektów inwestycyjnych z dziedziny energetyki ma miejsce w przypadku innych, poza POIiŚ, źródeł finansowania. W przypadku większych podmiotów, największa liczba projektów dotyczy energii odnawialnej, co w ich opinii jest poniekąd związane z planowanym wejściem w życie ustawy o energetyce odnawialnej. Z kolei mniejsze podmioty najczęściej realizują przedsięwzięcia związane z efektywnością energetyczną. Ponad połowa badanych beneficjentów twierdzi, że w ich przypadku brak dotacji zdecydowanie byłby równoznaczny z rezygnacją z realizacji projektu, zaś ponad 20% deklaruje, że raczej zrezygnowałoby w takim przypadku z przeprowadzenia inwestycji. O tym, że brak dotacji raczej nie spowodowałby rezygnacji z projektu przekonanych jest mniej niż jedna trzecia respondentów. Doświadczenia innych krajów oraz wyniki badań ankietowych wskazują, że inwestycje w obszarze energetyki w Polsce będą wiązać się z większym wykorzystaniem zwrotnych źródeł finansowania. Skorzystanie z instrumentów zwrotnych w kolejnym okresie programowania, w przypadku braku dotacji lub zbyt małego jej udziału, rozważa ponad 60% beneficjentów i ponad 50% potencjalnych beneficjentów. Zainteresowanie uczestnictwem w dystrybucji środków unijnych z wykorzystaniem instrumentów inżynierii finansowej w przyszłej perspektywie finansowej deklaruje także większość (74%) instytucji finansowych, które zostały objęte badaniem. Największy odsetek zainteresowanych instytucji odnosi się do badanych banków komercyjnych (100%), najmniejszy do funduszy pożyczkowych (54%). Część instytucji nie jest przekonana o tym, że odchodzenie od systemu dotacyjnego na rzecz rynkowych instrumentów finansowych w projektach unijnych jest dla nich 3

4 korzystne. Najbardziej przekonani do tego rozwiązania są przedstawiciele funduszy venture capital/private equity. Wśród instrumentów zwrotnych pożądane są preferencyjne pożyczki, o stałym oprocentowaniu. Forma taka jest atrakcyjna dla inwestorów realizujących projekty ze względu na poczucie stabilności (stałe oprocentowanie). Inną formą mogą być kredyty dodatkowo wspierane przez instytucje publiczne poprzez dopłaty do oprocentowania z bankami, z którymi mają one podpisane umowy. Wśród barier dla stosowania instrumentów zwrotnych najczęściej wymieniane są niejednoznaczne i niespójne przepisy prawa krajowego i problemy związane z biurokracją. 4

5 Summary A typical model of private sector investment financing is based on a combination of own funds with debt forms of financing. The ratio of own funds and the debt financing depends on many factors such as availability of loans. The basic factors that decide on an investment being undertaken by a private investor are: financial attractiveness (measured by return period, for example) and the level of risk connected with the undertaking. Financing investments in the public sector is governed by different laws. It is often that the public sector undertakes investments that are financially unattractive, while their realisation is necessary from the social point of view. Such investments are financed from public finance, including public budgets or grants. Public investments are also financed with returnable means (credits, obligations). The benefit of the returnable instruments comes from the fact that they force financial effectiveness. Broader use of financial engineering instruments in the upcoming financial perspective is possible; however, at the current stage it is difficult to assess the real need for it in this area. Among all the beneficiaries of the Operational Programme Infrastructure and Environment included in the study, the most projects are being realised by regulated enterprises. The most often realised projects regard renewable energy sources. There are less projects in energy efficiency or gas networks (including gas storage). The visibly smallest amount of projects is observed in the area of energy production. Similar division of investments realised in the field of energy takes place in case of different financing sources, different from the OPIE. I terms of greater bodies, the biggest number of projects regards renewable energy, which in their opinion is somehow connected with the planned introduction of the renewable energy act. On the other hand, smaller bodies most often realise undertakings connected with energy efficiency. Over a half of the studied beneficiaries claims that in their case, the lack of a grant would equal to resigning from implementation of the project, while over 20% declares they would rather resign from implementing the investment. Less than one third of respondents stated that a lack of a grant would not cause them to resign from the project. The experience from other states and the results of questionnaire studies show that investments in the area of energy in Poland will have to be connected with a better use of returnable financing sources. 60% of beneficiaries and over 50% of potential beneficiaries consider using returnable instruments in the future programming period, if no grant is awarded or it is too small. The most (74%) financial institutions included in the study declare interest in participating in distributing EU funds using financial engineering instruments in the future financial perspective. The greatest amount of interested institution refers to the studied commercial banks (100%), the smallest refers to loan funds (54%). Some of the institutions are not convinced that leaving the grant system for the market financial instruments in EU projects is beneficial to them. The representatives of venture capital/private equity funds are most convinced in that solution. Among returnable instruments, preferential loans with fixed interest rates are particularly in demand. Due to the stability (fixed interest rates), such form is attractive to investors implementing projects. Other means can take form of credits that are additionally supported by public institutions 5

6 through subsidies to interest rates with banks with which they have contracts signed. Unclear and incoherent legal regulations and problems with bureaucracy are mentioned as barriers in using returnable instruments. 6

7 2. Wykaz skrótów BGK BOŚ CAD CCS CHP CO2 DCR DKK DSM ECP EnPC / EPC ESCO EUR FIT GBP GIB GWh HM IEA ISI JESSICA JRC KfK KfW KLI LNG MRR MSP MW MWh NBP NFOŚIGW NOx OECD OFE OPEC OZE Bank Gospodarstwa Krajowego Bank Ochrony Środowiska Dolar kanadyjski Carbon Capture and Storage Combined Heat and Power Systems Dwutlenek węgla Udział lokalnej siły roboczej Korona duńska Demand Side Management Energy Contracting Programme Energy Performance Contract Energy Service Company Euro Feed in Tarrifs Funt brytyjski Green Investment Bank Kilowatogodzina Her Majesty's (Government) International Energy Agency Das Fraunhofer-Institut für System Joint European Support for Sustainable Investment In City Areas Joint Research Center Krajowy Fundusz Kapitałowy Kreditanstalt für Wiederaufbau Der Klima- und Energiefonds Liquefied Natural Gas Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Małe i Średnie Przedsiębiorstwa Megawat Megawatogodzina Narodowy Bank Polski Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Tlenki azotu Organization for Economic Cooperation and Development Otwarty Fundusz Emerytalny Organization of the Petroleum Exporting Countries Odnawialne Źródła Energii 7

8 POIiŚ PPP PV SO2 tco2e TGC TPF UE UNEP URE VAT WFOŚiGW WTO ZUS Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko Partnerstwo Publiczno - Prywatne Ogniwa fotowoltaiczne Dwutlenek siarki Tonnes of Carbon Cioxide equivalent Tradable Green Certificates Third Party Financing Unia Europejska United Nations Environment Programme Polsce Urząd Regulacji Energetyki Value Added Tax Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej World Trade Organisation Zakład Ubezpieczeń Społecznych 8

9 3. Wprowadzenie Konieczność przeprowadzenia badania dotyczącego możliwości zastosowania instrumentów finansowych w projektach inwestycyjnych z zakresu energetyki związana jest z programowaniem nowej perspektywy finansowej UE w tym obszarze oraz propozycjami Komisji Europejskiej dotyczącymi wprowadzania nowych rozwiązań w zakresie finansowania przedsięwzięć (nie tylko dotacyjnych, ale również zwrotnych: dłużnych, kapitałowych itp.). Instrumenty finansowe należą do szerszej kategorii instrumentów polityki ochrony środowiska. Zgodnie z klasyfikacją przedstawioną przez Jean a Philippe Barde, można wyróżnić cztery główne aspekty polityki środowiskowej: aspekty środowiskowe (Ś), efektywność ekonomiczna ( ), aspekty polityczne (P), aspekty administracyjne prostota wdrażania (W). Do instrumentów polityki ochrony środowiska należą również regulacje i standardy, porozumienia dobrowolne, uprawnienia zbywalne, systemy depozytowe, odszkodowania za zniszczenia oraz edukacja. Instrumenty o charakterze niefinansowym (np. regulacje prawne i standardy) mają wpływ na ważne parametry inwestycyjne, takie jak ryzyko i związane z nim koszty inwestycyjne i eksploatacyjne oraz zakres samej inwestycji (zwykle im ostrzejsze standardy, tym wyższe koszty). Pomiędzy wymienionymi instrumentami istnieją istotne powiązania, o których należy pamiętać (ze względu na syntetyczny charakter niniejszego raportu takich powiązań nie uwzględniono). Ważne jest zrozumienie intencji stojących za wyborem instrumentów polityki wykorzystywanych przez rządy. Rysunek 1 Intencje wpływające na wybory instrumentów Źródło: Opracowanie własne 9

10 W przypadku inwestycji z szeroko rozumianego obszaru energetyki, można wyróżnić kilka ważnych powodów, dla których państwo ingeruje w mechanizmy rynkowe, wykorzystując do tego instrumenty finansowe (realizując interes publiczny): Ochrona środowiska, w tym przede wszystkim ochrona powietrza (zanieczyszczenia gazowe typu pył, BAP, SO2, NOx), przeciwdziałanie efektowi cieplarnianemu, ochrona wody, ochrona powierzchni ziemi (hałdy), szkody górnicze, Aspekty społeczne ochrona miejsc pracy, siła związków zawodowych, Rozwój cywilizacyjny dostęp do energii elektrycznej jest ważnym elementem dobrobytu, Bezpieczeństwo energetyczne, Konkurencyjność gospodarki dostępna energia elektryczna po najniższej cenie, rozwój innowacyjnych technologii. Dla ilustracji zagadnienia przedstawiono dwa rodzaje inwestycji, u podstaw których leżą dwie zupełnie różne motywacje. Na przykład w przypadku rządowego programu wymiany pieców, głównym celem prowadzonych działań jest ochrona powietrza, w dodatku w środowisku lokalnym, natomiast w przypadku programu dotacji do rozwoju fotowoltaiki powodem podejmowanych działań może być rozwój innowacyjności (efekt ekologiczny w postaci zmniejszenia emisji dwutlenku węgla można kupić taniej inwestując np. w rozwój energetyki). Na rysunku poniżej przedstawiono to zagadnienie poglądowo powierzchnia poszczególnych pól odpowiada priorytetom/wagom jakie były przyjęte przy podejmowaniu decyzji. Rysunek 2 Przykładowe czynniki wpływające na decyzje inwestycyjne w dziedzinie energetyki Źródło: Opracowanie własne Odpowiedni i precyzyjny dobór narzędzi decyduje o powodzeniu programu na przykład dofinansowanie wymiany pieców dla wszystkich obywateli bez względu na występowanie problemu niskiej emisji może nie mieć sensu i prowadzić do nieefektywnego rozdziału środków, a nadmierne dofinansowanie rozwoju fotowoltaiki może prowadzić do kryzysu i w konsekwencji opóźnienia 10

11 rozwoju danej technologii. W perspektywie finansowej współfinansowanie energetycznych projektów inwestycyjnych w ramach Polityki Spójności ma w większości charakter wsparcia bezzwrotnego tj. dotacji. Badanie Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako zostało przeprowadzone, aby wskazać na ile wsparcie zwrotne inwestycji z zakresu energetyki jest ekonomicznie uzasadnione i w jakim stopniu potencjalni inwestorzy są zainteresowani taką formą finansowania. Raport składa się z następujących części: 1) Streszczenie raportu w sposób syntetyczny prezentujące najważniejsze obserwacje poczynione w toku badania; 2) Opis metodologii badania, w podziale na: Cele i zakres ewaluacji, Kryteria i pytania badawcze, Narzędzia badawcze, Ograniczenia procesu badawczego; 3) Opis i analiza wyników badania wraz z wnioskami sformułowanymi w oparciu o postawione pytania badawcze; 4) Tabela wniosków i rekomendacji; 5) Aneks, w którym zamieszczono matrycę obrazującą, jakie typy projektów inwestycyjnych w dziedzinie energetyki realizowane przez różne typy inwestorów mogą być finansowane przez poszczególne instrumenty finansowe. W ramach opracowania dokonano analizy funkcjonowania instrumentów inżynierii finansowej w czterech krajach europejskich oraz w Kanadzie. Dzięki tej analizie możliwe było przedstawienie dobrych praktyk z zakresu stosowania instrumentów w obszarze energetyki. Podczas badania wykorzystano dostępne w Internecie, oficjalne, publiczne dostępne dokumenty publikowane przez instytucje odpowiedzialne za realizację polityki w zakresie energii oraz dokumenty przekazane przez Ministerstwo Gospodarki. Zespół autorów pragnie wyrazić swoje podziękowania dla wszystkich osób, które zgodziły się uczestniczyć w badaniu i udzieliły pomocy w pozyskaniu informacji, których analiza stała się jednym z kluczowych elementów prezentowanego raportu. 11

12 4. Opis metodologii badania 4.1. Cele i zakres badania Celem badania była ocena możliwości zastosowania w przyszłej perspektywie finansowej na lata instrumentów finansowych (inżynierii finansowej) w projektach inwestycyjnych z zakresu energetyki, w tym - ze szczególnym uwzględnieniem typów projektów, jakie są obecnie wspierane w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata oraz pomocy na podobne inwestycje w perspektywie Osiągnięcie tego celu wymagało realizacji celów szczegółowych wyszczególnionych w poniższej tabeli. Tabela 1 Cele szczegółowe Opracowanie mapy typów projektów inwestycyjnych w obszarze energetyki, w ujęciu krajowym oraz regionalnym, z uwzględnieniem możliwości zastosowania instrumentów finansowych do ich realizacji w przyszłym okresie programowania (m.in. na podstawie porównań międzynarodowych). Identyfikacja występujących obecnie lub potencjalnych szans i możliwości oraz ograniczeń i barier w zastosowaniu instrumentów finansowych dla wsparcia przedsięwzięć w zakresie energetyki. Analiza stanu wiedzy oraz dostępu do informacji potencjalnych odbiorców ostatecznych w zakresie możliwości pozyskiwania środków finansowych na realizację przedsięwzięć w obszarze energetyki, innych niż dotacje bezzwrotne. Określenie korzyści, jakie przyniesie wsparcie zwrotne określonych typów projektów inwestycyjnych w obszarze energetyki. Analiza możliwości uzyskania określonych rezultatów i perspektyw rozwoju w obszarze energetyki w Polsce w oparciu o zewnętrzne zwrotne źródła finansowania oraz ryzyk i zagrożeń dotyczących tych perspektyw. Propozycje działań minimalizujących ograniczenia i bariery w zastosowaniu instrumentów finansowych dla wsparcia przedsięwzięć w zakresie energetyki oraz propozycje optymalizacji szans. Rekomendacje dotyczące możliwości pozyskania do współfinansowania przedsięwzięć w obszarze energetyki środków sektora prywatnego (uzyskanie efektu lewarowania). Sformułowanie rekomendacji na potrzeby nowego krajowego programu operacyjnego perspektywy dotyczących ogólnie spójnych z PO IiŚ ram wsparcia obszaru energetyka. Źródło: Opracowanie własne Do zakresu analiz weszły: typy projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki wspierane w ramach działań Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko ; 12

13 typy innych projektów inwestycyjnych w obszarze energetyki realizowane ze środków publicznych w Polsce w latach oraz w innych państwach UE; instrumenty finansowania zwrotnego projektów inwestycyjnych w obszarze energetyki ze środków publicznych stosowane w Polsce w latach oraz w innych krajach UE. Schemat 1 Zakres badania główny przedmiot badania projekty osi IX i X POIiŚ kontekst badania Instrumenty inżynierii finansowej pozostałe projekty energetyczne Źródło: Opracowanie własne Podczas prac nad niniejszym raportem dokonano wstępnego przeglądu projektów objętych analizą pod kątem ich sklasyfikowania. Tabela 2 Typy projektów inwestycyjnych w dziedzinie energetyki 1 Wytwarzanie energii Np. zwiększenie sprawności wytwarzania energii elektrycznej 2 Odnawialne źródła energii Np. farmy wiatrowe, elektrownie wodne, biogazownie 3 Sieci elektroenergetyczne Np. modernizacja i budowa sieci elektroenergetycznych 4 Sieci ciepłownicze Np. modernizacja i budowa sieci ciepłowniczych, energia geotermalna 5 Sieci gazowe Np. zamiana źródeł energii cieplnej z węglowych na gazowe 6 Efektywność energetyczna Np. ocieplanie budynków, wymiana stolarki okiennej, modernizacja ogrzewania Źródło: Opracowanie własne 13

14 4.2. Metody badawcze W badaniu założono wykorzystanie jakościowych i ilościowych technik badawczych. Podstawowymi technikami były ankiety przeprowadzane telefonicznie oraz indywidualny wywiad pogłębiony. Istotną kwestią w przypadku metod jakościowych, jest specyfika danych pozyskiwanych przy ich użyciu. Warto zaznaczyć, że informacje pozyskane podczas wywiadów pogłębionych różnią się zakresem i charakterem, na co wpływ miały w dużym stopniu wiedza i otwartość respondentów uczestniczących w badaniu. Ponadto, na podstawie wywiadów nie otrzymujemy danych dotyczących faktycznego stanu rzeczy, a informacje cechujące się pewnym subiektywizmem. Schemat 2 Poziomy weryfikacji i uzupełniania się danych poziom technik badawczych zastosowanie różnych, uzupełniających się wzajemnie metod zbierania danych desk research indywidualne wywiady pogłębione ankiety CATI panel ekspertów poziom źródeł informacji zbieranie informacji od kilku grup respondentów beneficjenci POIiŚ wywiady w instytucjach realizujących projekty z dziedziny energetyki wywiady z ekspertami itd. Źródło: Opracowanie własne Dzięki multiplikacji technik możliwe było zebranie pełnych i wzajemnie weryfikujących się informacji. Wykorzystanie różnorodnych źródeł informacji pozwoliło na uwzględnienie perspektywy szerokiego grona aktorów. W niniejszej ewaluacji wykorzystano następujące metody badawcze i techniki analizy danych: analiza dokumentów (programowych oraz projektowych) oraz danych zastanych; analiza funkcjonowania instrumentów inżynierii finansowej w innych krajach europejskich; badania ankietowe: beneficjentów IX i X osi priorytetowej PO IiŚ, potencjalnych beneficjentów oraz podmiotów świadczących usługi finansowe dla przedsiębiorców; wywiady z ekspertami z dziedziny energetyki; wywiady ze specjalistami z zakresu instrumentów inżynierii finansowej; wywiady z przedstawicielami instytucji realizujących projekty inwestycyjne w obszarze energetyki wspierane ze środków publicznych (NFOŚIGW, WFOŚiGW, BOŚ, BGK); 14

15 wywiady telefoniczne z ekspertami zagranicznymi; panel ekspertów; analiza jakościowa; analiza statystyczna. 15

16 4.3. Proces badawczy i jego ograniczenia Badanie zrealizowano w listopadzie 2012 r. Badanie składało się z czterech głównych etapów: 1) strukturyzacja badania, 2) realizacja badania, 3) analiza wyników, 4) wnioskowanie. W fazie strukturyzacyjnej badania dokonano analizy dokumentów programowych i literatury. Na tej podstawie dokonano uporządkowania zagadnień badawczych i uszczegółowienia pytań badawczych. Efektem końcowym fazy strukturyzacyjnej, było przygotowanie raportu metodologicznego, który został wcześniej skonsultowany z Zamawiającym. Kolejną fazą ewaluacji była realizacja badania składająca się z trzech głównych etapów: 1) zebrania danych ilościowych od beneficjentów IX i X osi priorytetowej PO IiŚ, potencjalnych beneficjentów oraz instytucji finansowych 2) zebrania danych jakościowych od przedstawicieli instytucji realizujących projekty inwestycyjne w obszarze energetyki wspierane ze środków publicznych (NFOŚIGW, WFOŚiGW, BOŚ, BGK) oraz ekspertów 3) opracowania funkcjonowania instrumentów inżynierii finansowej w innych krajach. Kolejną fazą była analiza wyników (metaanaliza zebranych danych). Na tym etapie opracowano zebrane dane pierwotne oraz uporządkowano przeprowadzone analizy danych wtórnych; w efekcie udzielono wstępnych odpowiedzi na postawione w badaniu pytania ewaluacyjne. W ramach tej części przeprowadzono także panel ekspertów. Ostatnią fazą ewaluacji było wnioskowanie na podstawie uzyskanych wyników, której efektem było sformułowanie wniosków i rekomendacji. Utrudnieniem w realizacji badania był przede wszystkim bardzo krótki termin. Badanie realizowane było pod dużą presją czasu realny czas przeprowadzenia badania okres od momentu zaakceptowania przez Zamawiającego raportu metodologicznego do terminu złożenia wstępnej wersji raportu końcowego wynosił jedynie trzy i pół tygodnia. Czynnikiem, który utrudniał płynne przeprowadzenie badania była też ograniczona dostępność respondentów wytypowanych do badania. Rozmówcy wybrani przez Wykonawcę to osoby odgrywający kluczowe role w instytucjach realizujących projekty w dziedzinie energetyki i członkowie kadry kierowniczej wysokiego szczebla. Jak wiadomo, osoby te mają szczególnie napięty harmonogram pracy i wygospodarowanie czasu na udzielenie wywiadu trzeba zaplanować z dużym wyprzedzeniem. Z tych względów umówienie spotkań rozciągnęło się w czasie pozostawiając Wykonawcy niewiele czasu na analizę danych i opracowanie raportu. 16

17 5. Wyniki badania Z punktu widzenia metodologicznego ważne jest rozróżnienie pomiędzy instrumentami finansowymi tworzonymi w ramach polityki państwa (o kształcie których decyduje rząd centralny lub samorząd lokalny) oraz instrumenty stworzone przez rynek o których decyduje sektor prywatny. Do grupy bezzwrotnych instrumentów finansowania udostępnianych w celu wdrażania polityki państwa należą na przykład dopłaty do kredytów, dopłaty do funduszy gwarancyjnych, programy wsparcia dla ESCO instrumenty te mogą być komplementarne do istniejących instrumentów rynkowych. Lista instrumentów finansowania, tworzonych w ramach polityki państwa: Subwencje Dotacje (w tym kredyty umarzalne) (w tym mniejsza stawka VAT) Kary i opłaty Certyfikaty Taryfy gwarantowane i kontrakty długoterminowe Taryfy ustalane przez urzędy energetyki Fundusze (np. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej). Lista instrumentów finansowania, wykorzystywanych przez sektor prywatny: Kredyty i pożyczki Obligacje Fundusze Inwestycyjne (z różnym poziomem akceptowanego ryzyka) Leasing Kredyt TPF (third party financing) Stosowanie całego arsenału narzędzi polityki państwa ma zasadniczy wpływ na rozwój energetyki w różnych obszarach (od pieca domowego do elektrowni atomowej). Dobrze jest to widoczne w sektorze wytwarzania energii, gdzie zagadnienia związane z emisją zanieczyszczeń doprowadziły z jednej strony do istotnego spadku opłacalności wytwarzania energii z paliw kopalnych, a z drugiej strony, do powstania sztucznego rynku odnawialnych źródeł energii. Zmiany sterowane decyzjami politycznymi są często nieprzewidywalne i prowadzą do dużej zmienności warunków prowadzenia biznesu, co z kolei prowadzi do zwiększenia ryzyka inwestycyjnego i w skrajnym przypadku do niemożności podjęcia decyzji inwestycyjnych. Czas Należy zwrócić uwagę na różne perspektywy podejmowania decyzji inwestor w sektorze 17

18 energetycznym musi posługiwać się perspektywą rzędu od kilkunastu (fotowoltaika) do kilkudziesięciu lat (elektrownie atomowe), natomiast politycy, którzy mają wpływ na kształt narzędzi politycznych posługują się perspektywą czteroletnią, co często w warunkach braku konsensusu i politycznych sporów (na przykład dotyczących liberalizacji rynku, roli państwa, czy zasadności działań w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatu) prowadzi do zmian lub braku podejmowania decyzji w kluczowych obszarach. Rysunek 3 Perspektywy podejmowania decyzji Źródło: Opracowanie własne Dostępność kapitału - punkt zwrotny w finansowaniu rozwoju energetyki lata Rozwój sektora energetycznego uwarunkowany jest dostępnością kapitału, która to dostępność została istotnie ograniczona w chwili pojawienia się kryzysu gospodarczego. Oczywiście nie można określić dokładnej daty kiedy to się stało, ale jest jasne, że pomiędzy rokiem 2007 a 2010 zmieniły się reguły gry na rynku kapitałowym. Niektóre państwa np. Wielka Brytania przygotowuje państwowe instrumenty, których celem jest dostarczenie kapitału do sektora energetycznego. Opłacalność inwestycji W szeroko rozumianym sektorze energetycznym opłacalność (rozumiana jako efektywność finansowa bez zewnętrznego wsparcia inwestycji) waha się od bardzo wysokiej (na przykład modernizacja oświetlenia ulicznego z okresem zwrotu rzędu 2-4 lat) do nieopłacalnych wdrożenie koncepcji CCS z okresem zwrotu rzędu kilkudziesięciu lat, czy budowa elektrowni jądrowej w obecnych warunkach technicznych i finansowych zasadność budowy elektrowni jądrowej jest kwestionowana. Wsparcie powoduje, że inwestycje nieopłacalne stają się bardzo intratne z punktu widzenia czasu zwrotu. Przykładem jest gwałtowny rozwój fotowoltaiki w Czechach czy Hiszpanii (w roku 2010) spowodowany bardzo atrakcyjnymi zachętami w postaci taryf gwarantowanych, i w tych samych krajach gwałtowny spadek zainteresowania w roku 2011, warto zauważyć skrajnie słaby rozwój w fotowoltaiki w Polsce spowodowany brakiem wsparcia (REC, 2011). Technologii, których rozwój rynkowy zależny jest od zewnętrznego wsparcia jest bardzo wiele, zwykle zestawiane są w postaci np. krzywej: CCS 18

19 Fotowoltaika Turbiny wiatrowe Rozwój inteligentnych sieci Pompy ciepła Budownictwo pasywne Elektryfikacja obszarów wiejskich Energetyczne spalanie odpadów Do działań opłacalnych zalicza się między innymi: Produkcję energii z węgla Energetykę atomową Energetykę gazową Istniejące hydroelektrownie Turbiny wiatrowe CHP Przesył i dystrybucja energii DSM (demand side management) Virtual Power Plants Capacity Market Warto przy tej okazji podkreślić, że praktycznie w żadnym kraju nie istnieje wolny rynek energii. Z różnorakich przyczyn rynek energii zwykle jest rynkiem sztucznym (oligopolem), w którym rzeczywiste mechanizmy rynkowe zastępowane są przez urzędy regulacyjne (w Polsce Urząd Regulacji Energetyki, URE). Opłacalność inwestycji energetycznej jest wypadkową wielu czynników, o których należy pamiętać, ponieważ te czynniki warunkują stosowanie instrumentów finansowych: niezawodność, moc szczytowa, dostępność, elastyczność, wpływ na środowisko, koszty operacyjne, uboczna produkcja ciepła (związana ze sprawnością wytwarzania) 1 1 World Energy Coucil 19

20 Schemat 3 Czynniki decydujące o opłacalności inwestycji w dziedzinie energetyki Źródło: Opracowanie własne Głównymi instrumentami wsparcia produkcji energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii stosowanymi w krajach członkowskich są ceny gwarantowane, dopłaty, zobowiązanie ilościowe, granty inwestycyjne, ulgi oraz bodźce finansowe. W tabeli zestawiono instrumenty występujące w poszczególnych państwach UE (Ecofys, 2011). Tabela 3 Instrumenty występujące w państwach UE Taryfy gwarantowane Dopłaty Certyfikaty (obowiązek zakupu) Dotacje inwestycyjne Ulgi Zachęty fiskalne AT BE BG CY CZ DE DK EE ES Fi FR GR HU IE IT LT LU LV MT NL PL PT RO SE SI SK UK Źródło: Ecofys, 2011 Do najbardziej popularnych instrumentów stosowanych w krajach UE należą: taryfy gwarantowane: stała cena, po której producenci mogą sprzedać energię elektryczną wyprodukowaną w źródłach odnawialnych; dopłaty gwarantowane: stała dopłata, którą producenci energii elektrycznej z OZE otrzymują oprócz dochodów z tytułu sprzedaży tej energii na rynku; zobowiązania ilościowe (certyfikaty/świadectwa pochodzenia): rząd nakłada na użytkowników lub dostawców energii obowiązek wykorzystania energii wytwarzanej w preferowanym typie technologii (np. OZE), stymulując w ten sposób popyt na ten rodzaj energii. Choć rzadziej wykorzystywane w przeszłości, instrumenty wsparcia produkcji ciepła i chłodu ze źródeł odnawialnych zaczynają być coraz częściej stosowane w krajach UE. Główne narzędzia w tym zakresie to: granty inwestycyjne, ulgi, bodźce finansowe oraz dotacje/premie. Są one 20