Dorota Rogowska-Szadkowska

Transkrypt

1 Dorota Rogowska-Szadkowska

2 Książkę opracowano na zlecenie Departamentu Wychowania i Promocji Obronności Ministerstwa Obrony Narodowej Na okładce: 1 grudnia 2009 r., w Światowy Dzień AIDS, na Pałacu Kultury i Nauki po raz pierwszy wywieszono Czerwoną Wstążeczkę symbol solidarności z ludźmi zakażonymi HIV i chorymi na AIDS. (Foto Jet Line, z archiwum Krajowego Centrum ds. AIDS). Czerwona wstążeczka (ang. red ribbon) jest symbolem solidarności i wsparcia dla osób żyjących z HIV/AIDS. Stworzyli ją artyści skupieni w grupie Visual AIDS w Nowym Jorku (USA), w 1991 r. Przez wiele lat nosili ją często artyści, politycy. W Polsce Czerwona kokardka od 1996 r. stała się honorowym odznaczeniem przyznawanym ludziom działającym na rzecz osób żyjących z HIV/AIDS.

3 Dorota Rogowska-Szadkowska ABC wiedzy o HIV/AIDS Warszawa 2010

4 Wydawca: Departament Wychowania i Promocji Obronności Ministerstwo Obrony Narodowej Warszawa, Al. Niepodległości Autor: Dorota Rogowska-Szadkowska, dr n. med., Zakład Medycyny Rodzinnej i Pielęgniarstwa Środowiskowego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, zajmuje się HIV/AIDS od końca lat 90., autorka ponad 100 publikacji naukowych i popularno-naukowych dotyczących HIV/AIDS, członkini Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS, członkini honorowa Stowarzyszenia Wolontariuszy wobec AIDS Bądź z nami. Ministerstwo Obrony Narodowej, 2010 MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ Departament Wychowania i Promocji Obronności Książka powstała przy współpracy Krajowego Centrum ds. AIDS:

5 Spis treści Wstęp Czym różni się HIV od AIDS? Kiedy istnieje ryzyko zakażenia się HIV? Przenoszenie HIV poprzez krew Przenoszenie zakażenia poprzez seks Przenoszenie zakażenia z matki na dziecko Kiedy nie ma ryzyka zakażenia się HIV? Jak można zmniejszyć ryzyko zakażenia HIV? Możliwości zmniejszenia ryzyka zakażenia poprzez krew Możliwości zmniejszenia ryzyka zakażenia poprzez seks Możliwości zmniejszenia ryzyka przeniesienia zakażenia z matki na dziecko

6 5. Co można zrobić po kontakcie z HIV by zmniejszyć ryzyko zakażenia. Profilaktyka poekspozycyjna Jak rozpoznaje się zakażenie HIV? Gdzie najlepiej robić sobie testy na HIV? Jak wygląda opieka medyczna nad osobami żyjącymi z HIV? Jak obecnie wygląda życie z HIV? Podsumowanie Klasyfikacja stadiów zakażenia HIV Punkty Konsultacyjno-Diagnostyczne w Polsce Ośrodki zajmujące się terapią osób z HIV/AIDS i prowadzących profilaktykę poekspozycyjną Piśmiennictwo:

7 Wstęp W 2011 r. minie 30 lat od opisu pierwszych przypadków choroby nazwanej później AIDS (ang. acquired immunodefi ciency syndrome zespół nabytego niedoboru odporności). AIDS nie jest odrębną chorobą, ale zespołem objawów, chorób, które występują tylko u osób z bardzo upośledzoną odpornością. Ten pierwszy opis nowej choroby pojawił się 10 grudnia 1981 r. w renomowanym czasopiśmie medycznym, jakim jest New England Journal of Medicine. W Polsce 3 dni później wprowadzono stan wojenny. W USA w początkach epidemii AIDS zbierał ogromne, śmiertelne żniwo. Z jego powodu zmarło też wielu znanych ludzi, między innymi aktor Rock Hudson (1985r.) i lider zespołu Quenn Freddie Mercury (1991r.), ale też jeden z największych filozofów współczesnych Michael Foucault (1984r.). W Polsce w czasopismach, środkach masowego przekazu pojawiały się informacje o tym, że dotyczy on homoseksualistów, narko- 7

8 manów, osoby sprzedające usługi seksualne, zanim po 4 5 latach zaczęto rozpoznawać pierwsze przypadki zakażeń HIV i zachorowań na AIDS. Ale wówczas już wszyscy w naszym kraju wiedzieli, że to choroba tylko określonych populacji, nie dotycząca tak zwanych normalnych ludzi. Wiele osób obejrzało film Filadelfi a, a potem już nie interesowało się tym tematem przekonanych, że mnie to na pewno nie dotyczy. Tyle tylko, że AIDS dotknąć może każdego. HIV może zakażać ludzi niezależnie od wieku, płci, wykształcenia, zawodu... Codziennie w Polsce 2 osoby dowiadują się o swoim zakażeniu HIV. Ale nie wiadomo, ile nabywa zakażenie. Ale już doskonale wiadomo, jak się przenosi wywołujący go wirus, jak zapobiegać zakażeniu i jak zmniejszać jego ryzyko po kontakcie z wirusem. Od czasów Filadelfi i rokowanie osób zakażonych HIV zmieniło się radykalnie. Z HIV można żyć, pracować, zakładać rodzinę, mieć dzieci. I o tym jest ta książeczka. 8

9 1. Czym różni się HIV od AIDS? HIV (ang. human immunodefi ciency virus ludzki wirus niedoboru odporności), jak sama nazwa wskazuje, jest wirusem, który zakaża tylko ludzi i tylko 3 drogami ( następny rozdział). AIDS, jak już wspomniano, nie jest osobną chorobą. Rozpoznaje się go na podstawie wystąpienia u osoby zakażonej HIV tak zwanych chorób wskaźnikowych AIDS zakaźnych i nowotworów ( Klasyfikacja stadiów zakażenia HIV). W Tabeli 1. przedstawiono schematycznie przebieg zakażenia HIV w początkach epidemii HIV/AIDS i obecnie. W początkach epidemii zakażenie HIV wiązało się z nieuchronnym niszczeniem układu odpornościowego człowieka, po latach trwania klinicznie bezobjawowego okresu pojawiały się objawy związane z zakażeniem. Ludzie żyjący z HIV chudli, w krótkim czasie tracąc kilkadziesiąt kilogramów, cierpieli na nie poddające się leczeniu biegunki (niektórzy oddawali luźnych stolców na dobę), utrzymujące się gorączki (powyżej 38,5 o C), po czym dołączały się choroby wskaźnikowe AIDS. Jeden 9

10 Początki epidemii AIDS Po 1996 r., w którym wprowadzono do stosowania leki zmniejszające ilość wirusa w organizmie. Zakażenie Pierwotna infekcja HIV (po 2 3 tygodniach, bardzo niecharakterystyczne objawy, które ustępują w ciągu 2 3 tygodni bez jakiegokolwiek leczenia; w tym czasie nie ma jeszcze przeciwciał anty- HIV, co utrudnia rozpoznanie zakażenia) Serokonwersja (pojawienie się we krwi przeciwciał anty-hiv, u większości osób po 3 miesiącach od zakażenia) Stadium bezobjawowe zakażenia (może trwać 8 10 lat) Objawy związane z zakażeniem HIV i AIDS (średnio 1,3 roku) Śmierć (średnio po latach od zakażenia) Zakażenie Pierwotna infekcja HIV (po 2 3 tygodniach, bardzo niecharakterystyczne objawy, które ustępują w ciągu 2 3 tygodni bez jakiegokolwiek leczenia. W tym czasie nie ma jeszcze przeciwciał anty-hiv, co utrudnia rozpoznanie zakażenia) Serokonwersja (pojawienie się we krwi przeciwciał anty-hiv, u większośći osób po 3 miesiącach od zakażenia) Stadium bezobjawowe zakażenia (może trwać 8 10 lat) Objawy związane z zakażeniem HIV i AIDS (średnio 1,3 roku) rozpoznanie zakażenia HIV nawet w jego objawowym stadium i szybkie włączenie leczenia przedłuża życie o wiele lat od zakażenia. Zakażenie Pierwotna infekcja HIV (po 2 3 tygodniach, bardzo niecharakterystyczne objawy, które ustępują w ciągu 2 3 tygodni bez jakiegokolwiek leczenia. W tym czasie nie ma jeszcze przeciwciał anty- HIV, co utrudnia rozpoznanie zakażenia) Serokonwersja (pojawienie się we krwi przeciwciał anty-hiv, u większości osób po 3 miesiącach od zakażenia) Stadium bezobjawowe zakażenia (może trwać 8 10 lat) rozpoznanie zakażenia HIV w stadium bezobjawowym, włączenie we właściwym momencie leczenia przedłuża życie o kilkadziesiąt lat od zakażenia. Tabela 1. Przebieg zakażenia HIV w początkach epidemii HIV i obecnie. 10

11 człowiek równocześnie mógł cierpieć na wiele chorób zakażeń i nowotworów związanych z HIV. W końcu przychodziła śmierć. Przebieg zakażenia przedstawiony w pierwszej kolumnie tabeli powinien być już historią!!! Najlepiej jest, kiedy zakażenie HIV zostanie rozpoznane w stadium bezobjawowym, kiedy człowiek czuje się dobrze, nie ma żadnych dolegliwości. Wówczas istniejące leczenie, które wprawdzie nie usuwa wirusa z organizmu, pozwala na zachowanie funkcji układu odpornościowego, dzięki czemu nie dochodzi do zachorowań na schorzenia związane z HIV, człowiek żyjący z HIV może dożyć później starości ( rozdział 7). Nawet późne rozpoznanie zakażenia HIV, już w stadium objawowym, nawet w stadium AIDS, daje szansę na wyzdrowienie i długie życie. Zastosowane leki, tak zwane leki antyretrowirusowe, zmniejszają ilość wirusa w organizmie, co pozwala na odtworzenie funkcji układu immunologicznego. Ważne jest tylko, by do rozpoznania zakażenia HIV nie doszło za późno. W dobie istniejącej skojarzonej terapii antyretrowirusowej nikt nie powinien chorować na AIDS, ani tym bardziej umierać na AIDS! Dlaczego zakażenie HIV bywa rozpoznawane zbyt późno? Dzieje się tak dlatego, że wielu ludzi nie wiedząc jak może dojść do zakażenia uważa, że HIV nie może ich dotknąć, nawet jeśli uprawiają seks z wieloma partnerkami/partnerami, bez zabezpieczenia, albo używają wspólnych igieł i strzykawek wstrzykując sobie różne substancje, leki. Przyczynia się też do tego to, że po zakażeniu wirus bardzo długo nie daje żadnych objawów. Nawet w wynikach badań laboratoryjnych wykonywanych podczas badań okresowych nie ma odchyleń od normy, które mogłyby lekarzowi zasugerować zakażenie. Ten bezobjawowy 11

12 klinicznie okres może trwać nawet 10 lat! Dlatego wiele osób może żyć z HIV nie mając o tym pojęcia. Późnego rozpoznania zakażenia HIV uniknąć można tylko poprzez wykonywanie testów na HIV ( rozdział następny i rozdział o rozpoznawaniu HIV). 12

13 2. Kiedy istnieje ryzyko zakażenia się HIV? W ciągu roku od opisania pierwszych przypadków AIDS eksperci z amerykańskich Ośrodków Kontroli Chorób (ang. Centers for Disease Control) poznali drogi przenoszenia się nieznanego jeszcze wówczas czynnika zakaźnego, powodującego śmiertelne choroby. Był to ogromny sukces epidemiologów, zwłaszcza, że w ciągu następnych prawie 30 lat nie poznano nowych dróg przenoszenia się zakażenia. Wykazano także, że HIV nie jest najbardziej zakaźnym wirusem! HIV przenosi się tylko 3 drogami: poprzez krew (musi dojść do kontaktu krew krew), poprzez seks, z zakażonej matki na jej dziecko. 13

14 Przenoszenie HIV poprzez krew W początkach epidemii HIV/AIDS zakażenie przenoszone było poprzez transfuzje krwi i środków krwiopochodnych. Zakażani byli ludzie wymagający przetoczenia krwi z powodu ciężkich chorób lub utraty krwi w wyniku operacji, a także chorzy na hemofilię (ciężką, wrodzoną chorobę układu krzepnięcia). W 1983 r. poznano wirus doprowadzający do AIDS, co umożliwiło produkcję testów diagnostycznych, które poszukują przeciwciał skierowanych przeciwko wirusowi HIV. Wprowadzenie w połowie lat 80. testów do stacji krwiodawstwa sprawiło, że przynajmniej w krajach rozwiniętych, do których zalicza się też Polska przetaczana krew i produkty krwiopochodne nie przenoszą już HIV. Dzięki badaniom każdej porcji krwi oddawanej w stacjach krwiodawstwa w kierunku zakażenia HIV (poszukuje się przeciwciał anty- HIV, a także materiału genetycznego wirusa, co znacznie zwiększa wykrywalność niedawnych zakażeń), a także w kierunku innych zakażeń obecnie przetaczanie krwi i produktów krwiopochodnych jest bardziej bezpieczne, niż w erze przed-aids. Jednak nawet przetoczenie zakażonej HIV krwi nie sprawia, że zakażenie zostanie przeniesione na wszystkich, którzy taką transfuzję otrzymali. Prawdopodobieństwo zakażenia w ten sposób jest wprawdzie najwyższe, ale nie wynosi 100%. Zależy to od wielu czynników, między innymi od jakości wirusa i stanu układu immunologicznego osoby otrzymującej transfuzję. W krajach rozwiniętych, w tym w Polsce, nie można zakazić się HIV podczas oddawania krwi. Do przeniesienia zakażenia nie potrzeba tak wiele krwi, jak w transfuzji. Może wystarczyć taka ilość, jaka pozostaje w końcówce strzykawki i w świetle igły w sprzęcie do iniekcji używanym wspól- 14

15 nie przez wiele osób do przyjmowania w iniekcjach narkotyków, ale także anabolików, sterydów i tym podobnych. To dlatego zakażenia HIV szerzą się tak szybko wśród osób uzależnionych od narkotyków wstrzykiwanych dożylnie, domięśniowo czy podskórnie. Zakażenie przenosi się także w sytuacjach, w których zawierająca HIV krew dostaje się do skaleczonego miejsca, w którym skóra jest uszkodzona w widoczny sposób. Dlatego pewne ryzyko pociąga za sobą dokonywanie tatuaży, piercingu przy użyciu niesterylnych narzędzi. Nie jest też wskazane używanie wspólnie, przez kilka osób tej samej maszynki do golenia lub szczoteczki do zębów może się na nich znaleźć niewielka ilość krwi, która dostawszy się na błony śluzowe lub do skaleczonego miejsca na skórze może przenieść zakażenie. Przypadków zakażeń, do których doszło w ten sposób jest niewiele, ale zawsze lepiej zmniejszać ryzyko, jeśli tylko to możliwe. Z doświadczeń pracowników medycznych wynika, że najbardziej niebezpiecznym narzędziem w opiece medycznej są używane igły do iniekcji, które najczęściej używane są przez pielęgniarki. Ale nawet w sytuacji zakłucia, skaleczenia się igłą zawierającą zakażoną HIV krew ryzyko zakażenia wynosi 0,3%. Podczas udzielania pomocy medycznej osobie rannej dobrze byłoby mieć na rękach rękawice lateksowe. Jeśli to niemożliwe można użyć plastikowej torebki czy folii. Ale warto pamiętać, że nieuszkodzona w widoczny gołym okiem sposób skóra chroni przed zakażeniem. W sytuacji, kiedy krew ma kontakt ze skórą powinno się wymyć zanieczyszczoną jej część wodą i mydłem. Woda i mydło niszczą wirus. 15

16 Przenoszenie zakażenia poprzez seks Pierwsze przypadki AIDS opisano u mężczyzn homoseksualnych. Ale osoby heteroseksualne także są narażone na zakażenie. W ostatnich latach, także w Polsce, coraz więcej zakażeń HIV przenoszonych jest poprzez kontakty heteroseksualne. Po latach trwania epidemii HIV/AIDS wiadomo już, że: HIV nie jest najbardziej zakaźnym wirusem, znacznie łatwiej zakazić się można innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową, jak na przykład rzeżączką, kiłą. zakażenie HIV przenosi się łatwiej w kontaktach seksualnych z mężczyzn na kobiety (u mężczyzny wrażliwa na zakażenie jest niewielka obwódka błony śluzowej wokół ujścia cewki moczowej i wewnętrzna warstwa napletka; kontakt z wydzielinami narządów nawet zakażonej kobiety trwa tyle, ile trwa kontakt seksualny, a w dodatku po jego zakończeniu mężczyzna może się dokładnie umyć wodą i mydłem, które niszczą wirus; u kobiety wrażliwa na zakażenie jest cała powierzchnia błony śluzowej pochwy, a jeśli kontakt seksualny z zakażonym HIV partnerem kończy się wytryskiem, wówczas nie tylko większa powierzchnia wrażliwa jest na zakażenie, ale kontakt z wirusem jest dłuższy, kobieta nie ma też możliwości dokładnego umycia się), nie wszystkie rodzaje aktywności seksualnej są tak samo ryzykowne: najbardziej ryzykowne są kontakty analne (doodbytnicze), których dokonują pary zarówno hetero- jak i homoseksualne: bardziej dla strony biernej (ryzyko zakażenia: 1 na 154 kontakty bez wytrysku, 1 na 70 16

17 kontaktów, jeśli dochodzi do wytrysku), ale niebezpieczne są też dla strony czynnej (w wydzielinach odbytu osoby zakażonej też znajduje się HIV), ryzyko zakażenia dla obrzezanego mężczyzny wynosi 1 na 909 kontaktów, dla nieobrzezanego: 1 na 161 kontaktów 1 ale to są wartości średnie, zdarza się niekiedy tak, że do zakażenia dochodzi w następstwie jednego kontaktu seksualnego z zakażonym HIV partnerem, kontakty waginalne są bardziej ryzykowne dla kobiet, niż dla mężczyzn, jak wspomniano wcześniej; dla kobiety uprawiającej seks z zakażonym HIV mężczyzną ryzyko wynosi 1 na 1250 kontaktów, dla mężczyzny uprawiającego seks z zakażoną HIV 1 na 2500 kontaktów 2 to także są wartości średnie, w realnym świecie zdarzają się zakażenia w następstwie jednego kontaktu seksualnego z zakażonym HIV partnerem, seks oralny w początkach epidemii HIV/AIDS uważany był za bezpieczny rodzaj aktywności seksualnej, ale obecnie wiadomo już, że błona śluzowa jamy ustnej też jest wrażliwa na zakażenie w związku z tym nie powinno się dopuszczać do jej kontaktu z krwią i/lub spermą zwiększają ryzyko nabycia zakażenia HIV w kontaktach seksualnych inne choroby przenoszone drogą płciową, zarówno u mężczyzn, jak i kobiet, liczba kontaktów seksualnych wpływa na ryzyko zakażenia: im więcej partnerów seksualnych, tym większe ryzyko napotkania zakażonej/zakażonego HIV partnerki/partnera; ale czasem jeden kontakt seksualny bez zabezpieczenia może doprowadzić do zakażenia. 17

18 W Polsce wprawdzie wolno, ale systematycznie rośnie liczba osób zakażonych HIV w następstwie kontaktów heteroseksualnych. O ile mężczyźni uprawiający seks z mężczyznami i osoby przyjmujące narkotyki w iniekcjach zdają sobie sprawę z dokonywanego ryzyka, o tyle osoby heteroseksualne często nie mają poczucia ryzyka, nawet utrzymując kontakty seksualne z wieloma partnerkami/partnerami, bez używania prezerwatywy. Dlatego rzadko wykonują testy diagnostyczne i dlatego też zakażenie HIV najpóźniej rozpoznawane jest u osób heteroseksualnych. Przenoszenie zakażenia z matki na dziecko Jak już wspominano, zakażenie HIV znacznie łatwiej przenosi się z mężczyzny na kobietę. W Polsce są kobiety, które zostały zakażone przez swojego pierwszego i jedynego partnera seksualnego, często nieświadomego swojego zakażenia. Niemal od początku epidemii wiadomo, że HIV przenosi się z zakażonej nim matki na jej dziecko. Najczęściej dochodzi do tego w okolicach lub w czasie porodu, rzadziej w czasie ciąży, jeszcze rzadziej w następstwie karmienia piersią. Gdyby wszystkie dzieci przychodziły na świat po starannym zaplanowaniu tego przez przyszłych rodziców wówczas byłoby możliwe, żeby wcześniej oboje zrobili sobie test na HIV, dla bezpieczeństwa własnego i dziecka. W realnym świecie często tak nie jest. Dlatego byłoby najlepiej, by kobiety wśród innych badań wykonywanych na początku ciąży, zlecanych przez ginekologa, robiły także test na HIV. Ale jeśli lekarz nie zaleci wykonania testu można go zrobić w Punkcie Konsultacyjno Diagnostycznym ( gdzie najlepiej robić sobie testy na HIV?). 18

19 Plakat z kampanii profilaktycznej Krajowego Centrum ds. AIDS, prowadzonej od 2007 r. (z archiwum Krajowego Centrum ds. AIDS). 19

20 20

21 3. Kiedy nie ma ryzyka zakażenia się HIV? Nie można zakazić się HIV w inny sposób, niż opisanymi wyżej trzema drogami. Nie są zakaźne: łzy, pot, ślina, mocz, kał chyba, że zawierają widoczną gołym okiem domieszkę krwi, ale wówczas to krew jest zakaźna. Nie ma ryzyka zakażenia podczas mieszkania pod jednym dachem z osobą zakażoną HIV poprzez używanie wspólnych sztućców, szklanek, talerzy, korzystanie ze wspólnej łazienki czy toalety, pływając w tym samym basenie. Nie można się zakazić w kinie, w teatrze. 21

22 Dlatego ludzie żyjący z HIV powinni móc normalnie żyć, pracować, uczestniczyć w życiu społecznym, rodzinnym. Komary nie przenoszą HIV! 22

23 4. Jak można zmniejszyć ryzyko zakażenia HIV? Możliwości zmniejszenia ryzyka zakażenia poprzez krew Od wprowadzenia do powszechnego stosowania testów pozwalających na rozpoznanie zakażenia HIV, a później wprowadzenia testów poszukujących materiału genetycznego HIV w każdej oddanej porcji krwi transfuzje krwi w krajach rozwiniętych stały się bezpieczniejsze, niż w erze przed-aids. W Polsce od wielu lat nie stwierdzono zakażeń HIV w następstwie przetoczenia krwi lub produktów krwiopochodnych. Ale w krajach rozwijających się ciągle do takich zakażeń dochodzi. 23

24 Nie należy nigdy używać igieł i strzykawek, które wcześniej używane były przez kogoś innego. Gdyby jednak zaistniała potrzeba wstrzyknięcia czegoś poza placówką medyczną wówczas należy użyć sterylnego sprzętu do iniekcji. W Polsce można kupić potrzebnej grubości igły i odpowiedniej wielkości strzykawki w aptekach, bez recepty lekarskiej. Ale w wielu krajach świata takiej możliwości nie ma. W placówkach opieki medycznej krajów rozwijających się może dochodzić do przenoszenia zakażeń przez wielokrotnie używany sprzęt do iniekcji. Ale niebezpiecznym jest zabieranie w podróże do krajów biednych igieł i strzykawek, tak na wszelki wypadek. W wielu krajach prowadzących tak zwaną wojnę z narkotykami posiadanie takiego sprzętu, bez uzasadnienia zaświadczeniem lekarskim w zrozumiałym dla policji danego kraju języku, może zostać uznane za dowód przyjmowania nielegalnych narkotyków, co w kilku krajach świata karane jest nawet śmiercią. Możliwości zmniejszenia ryzyka zakażenia poprzez seks W erze AIDS nie ma już bezpiecznego seksu, jest tylko bezpieczniejszy. Wyjątkiem jest sytuacja, w której spotykają się dwie osoby będące dla siebie pierwszymi partnerami seksualnymi, a potem są sobie wzajemnie wierne. Tyle tylko, że taki scenariusz zdarza się w realnym świecie rzadko. Nie pociągają za sobą ryzyka zakażenia sytuacje, które nie prowadzą do kontaktu z wydzielinami narządów płciowych. Całowanie się (ale nie brutalne, bez używania zębów), przytulanie, głaskanie są zupełnie bezpieczne. 24

25 Ale wszelkie kontakty z penetracją stwarzają ryzyko przeniesienia zakażenia HIV, a także i innymi drobnoustrojami przenoszonymi drogą płciową. Niemal od początku epidemii HIV/AIDS uważano, że osoby zakażone HIV odpowiedzialne są za to, by nie przekazywać swojego zakażenia dalej. Uważano, że osoby świadome swojego zakażenia mają obowiązek mówienia o tym swoim partnerkom/ partnerom seksualnym. W wielu krajach do kodeksów karnych wprowadzono paragrafy, w których grozi kara pozbawienia wolności za narażanie na zakażenie HIV. W polskim kodeksie karnym jest również taki paragraf. Ale wbrew najbardziej szczytnym zamierzeniom ustawodawców takie przepisy nie sprawiają, że ludzie niezakażeni mogą czuć się bezpiecznie. Bo na przykład osoby sprzedające usługi seksualne w konsekwencji istnienia takich przepisów wcale nie będą wykonywały testów na HIV, jeśli jeszcze w dodatku będzie to dla nich jedyny sposób zarabiania pieniędzy. Wiele z nich może myśleć: jeśli nie zrobię testu i nie dowiem się o ewentualnym zakażeniu, wówczas nikt nie będzie mi mógł zarzucić świadomego narażania na zakażenie. Więcej jest osób nieświadomych swojego zakażenia, niż tych, które o nim wiedzą. A ktoś nieświadomy zakażenia nie może uprzedzić o tym partnerki/partnera seksualnego. Z kolei ludzie, u których rozpoznano zakażenie nie nabywają automatycznie umiejętności dyskutowania z partnerką/partnerem na temat przestrzegania zasad bezpieczniejszego seksu. Zwłaszcza, że przed zakażeniem często tej umiejętności nie mieli, czego efektem jest właśnie zakażenie. Nie nabywają też umiejętności ujawniania swojego zakażenia, bo w dodatku jeszcze boją się odrzucenia, napiętnowania, dyskryminacji, czasem nawet przemocy i bardzo obawiają się utraty prywatności. 25

26 W dobie HIV/AIDS każdy powinien dbać o swoje bezpieczeństwo w kontaktach seksualnych. Jedynym środkiem, dla którego udowodniono skuteczność w zapobieganiu przenoszenia zakażenia HIV są PREZERWATYWY. Wbrew temu, co często mówi się o nich, nie mają małych otworków ( mikroporów ), przez które mogą przenikać nie tylko wirusy, ale także bakterie i plemniki. Nieskuteczność prezerwatyw zwykle nie wynika z wadliwości lateksu, z którego są zrobione, ale z braku umiejętności posługiwania się nimi przez ich użytkowników. W wielu badaniach wykazano, że właściwie użyta prezerwatywa dobrej jakości (wyprodukowana przez renomowaną firmę mającą rygorystyczne procedury kontroli jakości), właściwie założona, jeżeli jest od początku do końca kontaktu seksualnego tam, gdzie być powinna, zmniejsza ryzyko przeniesienia HIV, ale też wielu innych chorób przenoszonych drogą płciową niemal do 0%. Skuteczność prezerwatyw w zapobieganiu przenoszenia zakażenia HIV potwierdzają żyjące w Polsce tak zwane pary mieszane, w których jedno z partnerów zakażone jest HIV, a drugie nie. Te pary utrzymują kontakty seksualne, ale używają konsekwentnie i stale prezerwatyw, z obawy o możliwość przeniesienia zakażenia na niezakażoną partnerkę lub niezakażonego partnera. (Z rozmów z kobietami z takich par wiadomo, że zakażeni mężczyźni niezwykle dbają o zdrowie swoich niezakażonych formalnych lub nieformalnych partnerek. Ale kobiety żyjące z HIV często się skarżą, że ich mężowie niechętnie używają prezerwatyw, twierdząc, że ryzyko zakażenia się mężczyzny od kobiety jest tak małe, że nie ma się czego obawiać. Dla tych kobiet jest to dużym problemem, bo one bardzo by nie chciały przekazać 26

27 swojego wirusa swoim partnerom, często ojcom ich niezakażonych HIV dzieci. Nie tylko w Polsce dzieje się tak, że mężczyźni świadomi zakażenia swoich partnerek nie chcą używać prezerwatyw w kontaktach seksualnych). Prezerwatywy bywają nieskuteczne, bo czasem pękają i/lub spadają. Ale częściej pękają prezerwatywy niewłaściwie przechowywane, nieumiejętnie założone (dobrze jest obejrzeć wcześniej instrukcję obsługi), przeterminowane (prezerwatywy też mają datę przydatności do użycia). Używając prezerwatywy nie można stosować lubrykantów (nawilżaczy) z olejków, masła, itp. Tłuszcze niszczą integralność lateksu. W aptekach, drogeriach są do kupienia lubrykanty, które lateksu nie niszczą. Przed otwarciem opakowania należy sprawdzić, czy nie zostało uszkodzone, a także skontrolować datę przydatności do użycia. Nie jest wskazane otwieranie opakowania ostrymi narzędziami, bo wówczas łatwo prezerwatywę uszkodzić. Konieczne jest pozostawienie pustego miejsca na końcu w przeciwnym razie prezerwatywa na pewno pęknie. Przed założeniem należy sprawdzić, w którą stronę prezerwatywa się rozwija, żeby nie przekładać jej na drugą stronę już po kontakcie z członkiem, a następnie rozwinąć do końca. Po zakończeniu kontaktu seksualnego prezerwatywę należy zdjąć, zawinąć w papier i wyrzucić do kosza. Nie wskazane jest wyrzucanie jej do toalety. No i oczywiście prezerwatywę można użyć tylko raz. W kampaniach profilaktycznych prowadzonych przez Krajowe Centrum ds. AIDS rozdawane są też prezerwatywy, do których dołączana jest rysunkowa instrukcja obsługi (z archiwum Krajowego Centrum ds. AIDS). 27

28 W wielu krajach dostępne są także prezerwatywy dla kobiet. Zaczęto je produkować po to, żeby dać kobietom dosłownie do ręki możliwość decydowania o zabezpieczaniu się. Te prezerwatywy są z poliuretanu, mają zupełnie inny kształt, bo inna jest budowa narządów płciowych kobiet, inna mężczyzn. Są mocno nawilżane. Chronią tak samo przed zakażeniem HIV, zmniejszają ryzyko zajścia w nieplanowaną ciążę. Ale w Polsce nie można ich kupić. Możliwości zmniejszenia ryzyka przeniesienia zakażenia z matki na dziecko W 1994 r. w badaniach klinicznych w USA wykazano, że podawanie przynajmniej jednego leku AZT, Retrovir - zmniejsza znacznie ryzyko zakażenia dziecka. Niewiele później potwierdzono, że to ryzyko zmniejsza także planowane cesarskie cięcie, wykonane przed rozpoczęciem akcji porodowej. Obecnie wiadomo, że przyjmowanie przez kobietę w ciąży skojarzonej terapii antyretrowirusowej zmniejsza to ryzyko niemal do 0%. W Polsce od wielu lat kobiety świadome swojego zakażenia HIV rodzą zdrowe dzieci, pozostając w czasie ciąży pod opieką ginekologa i specjalisty leczącego osoby żyjące z HIV. Ale ciągle przychodzą na świat dzieci zakażone HIV. Rodzą je kobiety nieświadome zakażenia. W 2009 r. przyszło na świat jedenaścioro zakażonych dzieci, a większość ich mam dowiedziała się o swoim 28

29 zakażeniu dopiero wtedy, kiedy u ich dziecka rozpoznano AIDS. Jedno proste badanie krwi mogłoby temu zapobiec. Wystarczyłoby, żeby kobiety były świadome swego narażenia, wynikającego tylko z tego, że są kobietami, żeby lekarze proponowali zrobienie takiego badania Plakat kontynuowanej w latach kampanii profilaktycznej, której twarzą została znana siatkarka, Małgorzata Glinka (z archiwum Krajowego Centrum ds. AIDS). Jak już wspominano, jeśli badania nie zleci lekarz rodzinny lub ginekolog prowadzący ciążę, warto udać się do jednego z punktów konsultacyjno-diagnostycznych, w których możliwe jest wykonywanie 29

30 testów na HIV bez żadnego skierowania, bezpłatnie i anonimowo, co sprawia, że to badanie wykonywane jest tylko dla siebie. Niezależnie od wszystkiego warto sprawdzić, by potem nie żałować. 30

31 5. Co można zrobić po kontakcie z HIV by zmniejszyć ryzyko zakażenia. Profilaktyka poekspozycyjna. Termin profilaktyka poekspozycyjna używany jest na określenie przyjmowania leków antyretrowirusowych, przez miesiąc, po narażeniu (ekspozycji) na zakażenie HIV, w celu zmniejszenia ryzyka zakażenia. W początkach epidemii HIV/AIDS pracownicy medyczni bali się, że będą zakażać się od swoich pacjentów. Zanim okazało się, że wcale nie jest to takie łatwe (pracownikom medycznym łatwiej nabyć zakażenie w życiu prywatnym, niż podczas wykonywania obowiązków zawodowych) sprawdzano możliwości zmniejszenia ryzyka poprzez podawanie leków antyretrowirusowych po narażeniu zawodowym. W pracy w opiece medycznej najbardziej ryzykowne sytuacje to zakłucie się, skaleczenie ostrym narzędziem zanieczyszczonym krwią zawierającą HIV. Ale nawet w takich sytuacjach ryzyko zakażenia 31

32 wynosi 0,3%. Kontakt błon śluzowych z HIV powoduje ryzyko zakażenia wynoszące 0,09%. W sytuacji tak zwanej ekspozycji zawodowej w opiece medycznej podawanie tylko jednego leku antyretrowirusowego (AZT, Retrovir ) zmniejsza ryzyko zakażenia o ponad 80%. Obecnie zaleca się podawanie profilaktyczne 2 lub 3 leków, które powinny być przyjmowane zgodnie z zaleceniami (we właściwych dawkach, przestrzegając odstępów czasowych między przyjmowaniem kolejnych dawek) przez 28 dni, czyli przez miesiąc. W Polsce w sytuacjach, kiedy do narażenia na zakażenie HIV dochodzi w ramach wykonywania obowiązków zawodowych, nie tylko w placówkach opieki medycznej, profilaktyka poekspozycyjna czyli leki antyretrowirusowe finansowana jest przez pracodawcę. Dopiero pod koniec lat 90. zaczęto rozważać, czy nie byłoby etycznym stosowanie profilaktyki poekspozycyjnej w przypadku narażenia na zakażenie w następstwie kontaktów seksualnych czy po przyjęciu narkotyku strzykawką używaną wcześniej przez kogoś innego i uznano, że jest to uzasadnione w przypadkach, kiedy takie zachowania zdarzają się jednorazowo lub sporadycznie. Po latach okazało się, że dostępność profilaktyki po ekspozycjach na HIV mających miejsce poza pracą zawodową nie zwiększa częstości podejmowania ryzykownych zachowań. Jeśli dojdzie do narażenia na zakażenie w następstwie kontaktu seksualnego z osobą zakażoną HIV (bo na przykład dojdzie do pęknięcia prezerwatywy) wówczas najlepiej zgłosić się do lekarza leczącego osoby żyjące z HIV w jednym z Ośrodków Referencyjnych. Lekarz nie tylko pomoże ocenić rzeczywiste ryzyko, ale będzie też mógł wydać (lub wypisać) potrzebne leki ( lista Ośrodków Referencyjnych). Jednak leki antyretrowirusowe, nawet przyjmowane tylko przez tak krótki czas (ludzie żyjący z HIV muszą przyjmować je do końca 32