Wykład 24: Kryzys strefy euro i jego konsekwencje dla rynku pracy. Gabriela Grotkowska

Transkrypt

1 Międzynarodowe Stosunki Ekonomiczne Makroekonomia gospodarki otwartej i finanse międzynarodowe Wykład 24: Kryzys strefy euro i jego konsekwencje dla rynku pracy Gabriela Grotkowska

2 Plan wykładu Kryzys sub-prime w USA i kryzys finansowy Kryzys w EMU i podstawy instytucjonalne Skutki kryzysu w Europie Sytuacja na europejskim rynku pracy 2

3 Światowy Kryzys subprime Nazwa kryzys subprime pochodzi od grup klientów (tzw. subprime), którzy charakteryzowali się niższą zdolnością kredytową Przyczyny: zmiana sił gospodarczych na świecie, którym towarzyszyła także nierównowaga ekonomiczna Stany Zjednoczone finansowały wysoki poziom życia ludności, pożyczając kapitał za granicą (np. sprzedając obligacje) ogromne zadłużenie zagraniczne USA procesy globalizacyjne, która przyspieszyły alokację inwestycji finansowych z całego świata (w tym wzrost dostępności rynków wschodzących) gwałtowny rozwój instrumentów finansowych (w tym instrumentów pochodnych) spekulacje, złożone i niezrozumiałe instrumenty aktywa finansowe przestały mieć pokrycie w realnych dochodach i majątku. W 2007 r. szacowano, że aktywa finansowe z pochodnymi stanowiły 13-krotność globalnego PKB 3

4 Bezpośrednie przyczyny kryzysu Początek kryzysu subprime datowany jest na rok 2007 Bezpośrednich przyczyn należy szukać w USA: FED dokonał silnych redukcji stóp procentowych (obawy związane m.in. ze spowolnieniem gospodarki; podstawowa stopa procentowa FED spadła z 6,50% w maju 2000 r. do 1% w czerwcu 2003 r. Nadwyżki płynności zostały zainwestowane na rynku finansowym oraz na rynku nieruchomości wzrost cen tych aktywów oraz masowe udzielanie kredytów osobom o niskiej zdolności kredytowej lub osobom, które tej zdolności nie posiadały Stworzono instrumenty finansowe, których wycena oparta była na wycenie rynku nieruchomości oraz papierów powstałych na bazie tego rynku. Instytucje ratingowe oceniały takie inwestycje jako bardzo bezpieczne i nie widziały zagrożeń z nimi związanych. 4

5 Mortgage-backed securities (MBS) oraz collateralized debt obligations (CDO) 5

6 Bezpośrednie przyczyny kryzysu Wzajemne nakręcanie się: podaży nowoczesnych instrumentów i cen nieruchomości Koncentracja instytucji finansowych na grupie sub-prime (możliwość pobrania wyższej marży) Pierwsze symptomy kryzysu: 2005 wyhamowanie cen nieruchomości oraz wzrost liczby domów na sprzedaż Lata papiery oparte o ceny nieruchomości papierami bez wartości, pierwsze bankructwa funduszy inwestycyjnych i wielkie straty banków 6

7 Kryzys w USA W kulminacyjnym momencie kryzysu (sierpień - wrzesień 2007 r.) nastąpiła utrata wzajemnego zaufania pomiędzy instytucjami finansowymi i drastyczny wzrost oprocentowania na rynku pieniężnym (wzrost ceny pieniądza na rynku międzybankowym). Zmusiło to banki centralne do wsparcia płynności systemu bankowego oraz udzielenia pomocy instytucjom, których płynność została zachwiana. W celu zwiększenia płynności rynku i dostępu do pieniądza FED zdecydował się na rozpoczęcie cyklu gwałtownych obniżek stóp procentowych: w połowie września 2007 r. stopa procentowa FED spadła do prawie 0%: czy to było właściwe działanie? Gasimy pożar dolewając oliwy? 7

8 Kryzys w USA We wrześniu 2008 r. jeden z największych banków inwestycyjnych na świecie Lehman Brothers ogłosił bankructwo. Wkrótce po nim kolejne banki zaczęły ogłaszać upadłość. Nagminna stała się pomoc finansowa ze strony poszczególnych krajów Unii Europejskiej oraz wsparcie Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW). Pod koniec 2008 r. kryzys objął branżę motoryzacyjną. Takie koncerny samochodowe, jak Volkswagen, Ford, General Motors, zapowiedziały masowe zwolnienia pracowników, wstrzymały produkcję na pewien czas lub nie przedłużały zatrudnienia pracownikom tymczasowym kryzys finansowy objął swoim zasięgiem, oprócz autonomicznej, także realną sferę gospodarki Kryzys w innych działach gospodarki recesja i wzrost bezrobocia 8

9 Etapy kryzysu finansowego

10 Stopa wzrostu PKB,

11 Kryzys w Europie Źródła instytucjonalne (sprzed kryzysu sub-prime) Regulacje z Trakatatu z Maastricht Pakt Stabilności i Wzrostu Nieprzestrzeganie regulacji, brak konsekwencji Zwiększenie deficytów publicznych (sekurytyzacja, ale też oszukiwanie) Koniec 2009 załamanie zaufanie inwestorów (wysoki poziom deficytu, ratowanie banków przed bankructwem, gwałtowny wzrost wydatków, jak na pensje w sektorze publicznym i emerytury w Grecji) wzrost stóp procentowych, gwałtowne problemy z utrzymaniem płynności finansowej poszczególnych krajów (szczególnie w przypadku niskich stóp wzrostu i dużego długu zagranicznego, jak Portugalia czy Grecja) 11

12 Deficyt budżetowy! 12

13 Konsekwencje dla sektora publicznego Paul De Grauwe: źródłem obecnego kryzysu w strefie euro (kryzysu zadłużenia) jest m.in. akumulacja długu w sektorze prywatnym, która wymusiła interwencję rządów w celu ratowania części sektora prywatnego. Interwencja ta spowodowała wzrost długu publicznego przez przyjęcie części długu prywatnego (głównie bankowego) oraz użycie mechanizmów walki przeciwko recesji, które doprowadziły do uszczuplenia przychodów rządowych 13

14 Reakcje Choć kryzys w ostrej wersji dotknął 3 kraje (Grecja, Portugalia, Irlandia) produkujące 6% PKB EMU, to jego skutki dotknęły wszystkich krajów Obniżanie stóp procentowych (nawet do ujemnych poziomów) wpływ na sytuację krajów spoza strefy euro Zaciskanie pasa (redukcja wydatków, zwiększania podatków) dyskusje wokół tej kwestii Działania Europejskiego Banku Centralnego Działania konsolidacyjne w obrębie finansów publicznych sukces? spadek spreadów stóp procentowych 14

15 EL PT ES IT CY SI IE DK UK NL LU HU BG CZ FR BE MT RO AT FI DE SK SE PL LV LT EE EU-27 Kryzysowe zmiany PKB i zatrudnienia w krajach UE Greece Latvia Ireland Estonia Italy Portugal Denmark Slovenia Hungary Spain United Kingdom Lithuania Finland Euro area (17) Japan European Union (27) France Luxembourg Netherlands Cyprus Belgium Czech Republic Romania United States Austria Bulgaria Germany Sweden Malta Slovakia Poland Zmiany PKB wg krajów w latach Dekompozycja zmian PKB w latach zatrudnienie godziny pracy/1 zatrudnionego PKB/godzinę pracy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu

16 Finanse publiczne EMU,

17 Finanse publiczne EMU,

18 Polityczne konsekwencje kryzysu 18

19 Konsekwencje kryzysu w Europie dla rynku pracy Diagnoza Załamanie koniunktury i jego wpływ na rynek pracy Zmiany podstawowych mierników sytuacji na rynku pracy i ich zróżnicowanie między krajami Typologia narodowych rynków pracy z punktu widzenia reakcji na kryzys Kanały oddziaływania kryzysu na rynek pracy Rola czynników instytucjonalnych Dostosowania płacowe i ich wpływ na konkurencyjność gospodarek europejskich Efekty strukturalne: w jakie grupy siły roboczej kryzys najbardziej uderzył?

20 Napływy i odpływy z i do zatrudnienia w latach Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q Udział osób podejmujących pracę w ostatnich 3 m-cach Udział osób zaprzestających pracy w ostatnich 3 m-cach -1.5 Źródło: Employment and Social Development in Europe 2012

21 Elastyczność bezrobocia względem PKB W okresie kryzysu, stopa bezrobocia wzrosła średnio w krajach OECD o jedną trzecią punktu procentowego na każdy punkt procentowy spadku realnego PKB Jeśli jednak weźmiemy pod uwagę opóźnienia w reakcji bezrobocia na spadek PKB, elastyczność bezrobocia zbliży się do 0,5. Obserwowane są znaczne różnice w reakcji bezrobocia na zmiany PKB między krajami: w Hiszpanii elastyczność ta sięga 2 ponad 1/2 wyniósł też w Estonii, Irlandii i Stanach Zjednoczonych

22 Zmiany stopy zatrudnienia (punkty procentowe) DE PL NL BE PT IT SK AT SE FR SI FI CZ GB DK HU IE ES EE Zmiany stóp zatrudnienia i bezrobocia, Zmiana stopy bezrobocia w okresie kryzysu i ożywienia 4 DE 2 MT LU AT PL 0 SE JP RO BE FR 2 CZ HU IT EU-27-2 EA-17 NL FI UK SK CY -4 SI PT LT US DK EE BG -6 EL LV ES Zmiany stopy bezrobocia (punkty procentowe) IE Kryzys Ożywienie Źródło: opracowanie własne na podstawie Employment and Social Development in Europe 2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie OECD Employment Outlook 2012

23 Krzywa Beveridge a Stopa wakatów 08q2 EU-27 11q2 12q2 3 10q q2 Stopa bezrobocia Stopa wakatów 08q1 Hiszpania 11q1 09q1 12q1 Stopa bezrobocia q Stopa wakatów Niemcy Stopa wakatów Wielka Brytania 12q1 8 08q1 6 12q1 11q1 4 09q1 2 10q1 Stopa bezrobocia q1 8 09q1 11q q1 0 Stopa bezrobocia Źródło: Employment and Social Development in Europe 2012

24 Główne grupy państw: perspektywa bezrobocia Austria, Francja, W. Brytania Wysokie wskaźniki wejść (wyższe)i wyjść do/z bezrobocia Bułgaria, Grecja, Włochy, Malta, Hiszpania Wysokie wskaźniki wejść do bezrobocia, niskie wyjść Kraje skandynawskie, Benelux Niskie wskaźniki wejść i wyjść do/z bezrobocia Niewysoki poziom bezrobocia, niski udział długotrwałego Narastanie bezrobocia, wydłużanie jego trwania Niskie poziomy bezrobocia ale wysoki udział długotrwałego Niemcy: przypadek osobny niskie wejścia do bezrobocia przy lekkim nasileniu wyjść (efekt reform Hartza?)

25 Skutki: wysokie bezrobocie ogółem i długookresowe (2011) AT LU SE NL CY FI DK CZ UK DE MT RO BE SI PL FR EU-27 IT HU PT BG EE LT LV IE EL ES SK 25 UR 20 LTUR LTUR for men 15 LTUR for women

26 Recesja gospodarcza a sytuacja na rynku pracy kanały dostosowań Spadek popytu zagregowanego Spadek popytu na pracę Dostosowanie rynku pracy: Płace Czas pracy Zatrudnienie bezrobocie Konsekwencje społeczne i dobrobytowe Struktura gospodarki i jej pracointensywność Instytucjonalne uwarunkowania rynku pracy, struktura gospodarki, podaż pracy i jej charakterystyka System podatkowozasiłkowy

27 Płace w kryzysie Teoria klasyczna Płace dostosowują się do produktywności poprzez zmiany zatrudnienia Niedoskonały rynek Brak pełnych dostosowań, szczególnie w krótkim czasie Liczne przyczyny: głównie niedoskonała konkurencja (w tym: umowy zbiorowe) i niepełna informacja Długi okres: rynek czyszczony przez ceny Instytucje Ograniczenia zmian płac (płace minimalne, indeksacja, umowy zbiorowe) Regulacje dot. przyjęć i zwolnień i ich koszty (typy umów o pracę, indeks EPL) Opodatkowanie pracy (progresja, ulgi i zwolnienia) Świadczenia (stopa zastąpienia)

28 Rynek pracy w kryzysie Dostosowanie przez wynagrodzenia spadek płac wzrost konkurencyjności? Dostosowanie przez zatrudnienie utrzymanie realnych płac utrzymanie popytu

29 Różnice we wzorcach reakcji różnych krajów Elastyczność zatrudnienia i wynagrodzeń względem PKB Zatrudnienie Przeciętne wynagrodzenie DK IT PT ES DE BE GB FI FR NL SE EE HU PL SI

30 Wyjaśnienia różnic reakcji pomiędzy krajami Budownictwo Przetwórstwo Usługi Małe Średnie Duże Różnice w strukturze gospodarek (obszary działalności gospodarczej, wielkość firm) Różnice w instytucjach rynku pracy Elastyczność zatrudnienia i wynagrodzeń względem PKB Zatrudnienie Przeciętne wynagrodzenie Dział Wielkość firm

31 Instytucjonalne uwarunkowania skutków kryzysu dla rynku pracy Instytucje, które sprzyjają osiąganiu dobrych strukturalnych wyników rynku pracy, sprzyjają również większej odporności rynku pracy na wahania koniunktury: kraje o niskim poziomie strukturalnego bezrobocia, doświadczały mniejszego spadku zatrudnienia w trakcie poprzednich recesji gospodarczych EPL dla pracowników zatrudnionych na czas nieokreślony: nie wydaje się mieć znaczących konsekwencji dla odporności rynku pracy na szoki (nieznacznie łagodzi wpływ spadku PKB na bezrobocie i nierówności zarobków i wzmacnia na łączne zarobki) firmy bardziej dostosowują się przez czas pracy i zarobki

32 Instytucjonalne uwarunkowania skutków kryzysu dla rynku pracy Częstość stosowania umów na czas określony wzmacnia negatywny wpływ spadku PKB na bezrobocie i nierówności wynagrodzeń Klin podatkowy wydaje się nie mieć wpływu odporność rynku pracy na szoki; wpływa na przebieg dostosowań zmniejsza wrażliwość płac i zatrudnienia, ale wydłuża czas trwania dostosowań Stopa zastąpienia zasiłku dla bezrobotnych zwiększa odporność w rynku pracy na szoki (kanał poprzez intensywność poszukiwań, ale niewielka siła) Zakres negocjacji zbiorowych wydaje się nie mieć wpływu na skalę dostosowań rynku pracy Zakres koordynacji płac ma wpływ na odporność rynku pracy na szoki zarówno w aspekcie zatrudnienia, jak i wynagrodzeń

33 Instytucje rynku pracy i ich zmiany w okresie lat poprzedzających Przepisy ochrony zatrudnienia niewielkie zmiany, przy spadku dyspersji: kraje z wysokim EPL je obniżyły (Hiszpania, Austria), a te z relatywnie niskim podniosły (Wielka Brytania,) W wielu krajach liberalizacja zasad stosowania umów na czas określony wzrost segmentacji W wielu krajach liberalizacja przepisów dotyczących czasu pracy (koszty nadgodzin, rozliczanie czasu pracy) Spadek znaczenia negocjacji zbiorowych (spadek uzwiązkowienia, automatycznego obejmowania wynikami negocjacji innych pracowników, wzrost znaczenia klauzul opt-out), więcej decentralizacji, mniej koordynacji Pasywne i aktywne polityki rynku pracy większość krajów wprowadziła zasadę wzajemnych zobowiązań państwa i bezrobotnego; wiele krajów charakteryzujących się wcześniej hojnym systemem pomocy; ograniczanie hojności zasiłków i spadek zróżnicowania w tym zakresie

34 Dostosowania płacowe i koszty pracy LT LV HU SE EL MT ES EE PT CY RO DK PL UK EU27 AT IT EURO BE FR CZ NL DE LU SK SI FI BG IE Wzrost płac nominalnych wyprzedzał wzrost produktywności, co w niektórych krajach (głównie nowych, członkach UE) było to silnym bodźcem inflacyjnym Płace realne spadły w 13 krajach, głównie bałtyckich; w pozostałych wzrost Deprecjacja realnego kursu w większości krajów, aprecjacja w Niemczech (ale po deprecjacji w okresie wcześniejszym) Realny, jednostkowy koszt pracy w UE okresie wzrósł o 2,1%, w strefie euro nawet o 2,7% Słabe oddziaływanie kryzysu na płace nominalne Ciężar dostosowań płac realnych do produktywności spoczywał na cenach Osłabienie konkurencyjności? nominalny realny Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat i Employment and Social Development in Europe 2012

35 Redystrybucja podatkowo - świadczeniowa Ocena, że systemy ochrony społecznej i niektóre rozwiązania podatkowe (generalnie: zmniejszenie opodatkowania pracy, w szczególności dla grup bardziej narażonych na ryzyko niezatrudnienia ale z zastąpieniem utraconych podatków podatkami konsumpcyjnymi) pomogły złagodzić skutki kryzysu (wstrząsu) dochodowego szczególnie w latach Postulat zmian w kierunku zmniejszenia ciężarów podatkowych dla grup nisko zarabiających i obciążonych alimentacją na rzecz innych osób oczekiwany efekt podażowy Hipoteza, że polaryzacja sytuacji na rynku pracy powodująca trwałe wyłączenia z rynku jest nieproduktywna trojako: Skutkuje zmniejszeniem efektywnej podaży pracy, co zmniejsza zatrudnienie Obciąża państwa i gospodarstwa domowe socjalnymi wydatkami ograniczając możliwości innej (bardziej produktywnej) alokacji wydatków Ogranicza stabilizację dochodową koniunktury

36 Strukturalne efekty kryzysu dla rynku pracy Młodzi () Prime-age (25-54) Starsi Nisko kwalifikowani Średnio kwalifikowani Wysoko kwalifikowani Na czas nieokreślony Na czas określony Młodzi () Prime-age (25-54) Starsi Nisko kwalifikowani Średnio kwalifikowani Wysoko kwalifikowani Na czas nieokreślony Na czas określony Spadek zatrudnienia w okresie kryzysu skoncentrowany był w grupie osób: 4.0 Okres kryzysu Średnia liczba godzin pracy Zatrudnienie młodych o niskich kwalifikacjach a także - w mniejszym stopniu w grupie osób pracujących na tymczasowe umowy. Poza tym mężczyźni: efekt większego zatrudnienia w przemyśle i budownictwie ale kobiety mają trudniejszą (nadal) sytuację na rynku pracy zahamowanie wcześniejszych zmian, wzrost luki płacowej Imigranci (ale spoza UE) Grupy wieku Wykształcenie Typ umowy Okres ożywienia Grupy wieku Wykształcenie Typ umowy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych pochodzących z OECD Employment Outlook 2012.

37 Reakcja zatrudnienia w grupach o różnym poziomie kwalifikacji Źródło: OECD Employment Outlook 2012

38 Udział bezrobotnych i nieaktywnych w populacji w grupach wieku NL DK AT DE UK MT SE FI EU- 27 EE SI FR CY IE LV PT BE PL CZ RO ES LU SK BG LT IT HU EL stopa bezrobocia stopa nieaktywności Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat i Employment and Social Development in Europe 2012

39 Młodzi jako grupa szczególnie dotknięta kryzysem Generalnie młodzi poza rynkiem pracy: Wzrost nieaktywności z 55,7% do 57,3%, bezrobocia z 6,9% do 9,1% populacji (stopa bezrobocia >20%) Duże różnice między krajami Grecja 70,8% nieaktywność i 13% bezrobotnych, w przeciwieństwie do Holandii (31,2%+5,2%), czy Szwecji (12,7% + 4,6%) Wzrost NEET (nie pracują i nie uczą się) Z wyjątkiem Szwecji, Austrii (bz.) i Danii (mały spadek ); szczególnie duży wzrost w Bułgarii, Grecji, na Cyprze, Hiszpanii, Litwie; szczególnie wysoki poziom w Bułgarii (>22%), Włoszech (20%), też w Hiszpanii, IE, EL, LV (>15%) Najczęstsza forma zatrudnienia kontrakt krótkoterminowy, też w niepełnym wymiarze czasu pracy Wysokie prawdopodobieństwo zwolnień rzadko lub wolniej następuje kumulacja kapitału specyficznego Gdy połączenie z niskimi kwalifikacjami duże ryzyko trwałego bezrobocia Efekt zamkniętych drzwi Wysoki mismatch; pionowy:1/3 populacji (też niska jakość szkolnictwa, brak powiązań z rynkiem pracy) Brak warunków do nabycia kapitału specyficznego W przyszłości wysokie ryzyko bezrobocia i ubóstwa Gorsze zdrowie, krótsze życie Marginalizacja społeczna

40 Pytania i hipotezy do dalszych badań Jakie będą długookresowe konsekwencje kryzysu dla rynku pracy i zatrudnienia? Impuls dla zmian instytucjonalnych w którą stronę? Czy liberalizacja niweluje czy pogłębia zjawiska kryzysowe? Bezrobocie długookresowe i histereza bezrobocia, w tym negatywne konsekwencje dla zasobu kapitału ludzkiego (utrata doświadczenia zawodowego) Konsekwencje dla systemu finansów publicznych Zmiany w systemie kształcenia

41 Dziękuję i zapraszam za tydzień! 41