Przegląd Regionalny 2012 województwo podkarpackie RZESZÓW 2013

Transkrypt

1 Przegląd Regionalny 2012 województwo podkarpackie RZESZÓW 2013

2 Ekspertyza Przegląd regionalny 2012 województwo podkarpackie opracowany został przez: Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego Departament Strategii i Planowania Przestrzennego al. Łukasza Cieplińskiego 4, Rzeszów, te. (017) dpp@podkarpackie.pl Publikacja bezpłatna Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Człowiek najlepsza inwestycja

3 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów używanych w raporcie... 3 Streszczenie Wprowadzenie Ocena ogólnej sytuacji społeczno-gospodarczej województwa Ocena kondycji przedsiębiorstw Kapitał ludzki i społeczny Infrastruktura społeczna i techniczna Zdolności finansowania przedsięwzięć rozwojowych JST Wykorzystanie funduszy europejskich w województwie podkarpackim Podsumowanie Wykaz skrótów używanych w raporcie BAEL Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności BDL Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego BIEC Bureau for Investments and Economic Cycles (Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych) BIZ Bezpośrednie inwestycje zagraniczne EFS Europejski Fundusz Społeczny IBnGR Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową IBS Instytut Badań Strukturalnych KSI SIMIK Krajowy System Informatyczny System Informatyczny Monitoringu i Kontroli LHDI Local Human Development Index (Wskaźnik rozwoju społecznego na poziomie lokalnym) MOPR Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju MRR Ministerstwo Rozwoju Regionalnego NSS Narodowa Strategia Spójności PARP Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości PKB Produkt krajowy brutto PO IG Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka PO RPW Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej PROW Program Rozwoju Obszarów Wiejskich REGON Krajowy Rejestr Urzędowy Podmiotów Gospodarki Narodowej RPO WP Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata UNDP United Nations Development Program (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju) WDB Wartość dodana brutto WRS Wspólne Ramy Strategiczne 3

4

5 Streszczenie Głównym celem niniejszego opracowania jest przedstawienie zmian w sytuacji społecznogospodarczej województwa podkarpackiego w 2012 r. na tle poprzednich lat z uwzględnieniem jego specyficznych cech. Województwo podkarpackie charakteryzuje się najniższym wskaźnikiem PKB na 1. mieszkańca spośród wszystkich regionów w Polsce. W 2010 r. PKB wyniósł niecałe 25 tys. zł, podczas gdy średnia wartość dla Polski jest o niemal połowę większa (37 tys. zł w 2010 r.). Zahamowanie wzrostu gospodarczego, wywołane spowolnieniem gospodarczym, w stosunku do całego kraju nastąpiło z rocznym opóźnieniem, było natomiast bardziej gwałtowne. Poziom aktywności gospodarczej w województwie podkarpackim od 2006 r. cały czas rósł wolniej niż PKB na poziomie ogólnopolskim (za wyjątkiem rekordowego roku 2008 r.), przy czym z każdym kolejnym rokiem zwiększał się wkład wypracowywany przez podregion rzeszowski. Jest to m.in. następstwem większej produktywności, której możliwości wzrostu w biedniejszych podregionach (a szczególnie przemyskim) zaczynają się wyczerpywać. Pod tym względem cały region, podobnie jak w przypadku PKB, nie odrabia niestety dystansu dzielącego go od średniej krajowej. Wykres 1. Wzrost PKB w latach w województwie podkarpackim i w Polsce Wykres 2. Stopa bezrobocia według BAEL w woj. podkarpackim i w Polsce ( ) Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL Spowolnienie gospodarcze odbiło się wyraźnie na stopie bezrobocia. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest notowany od 2008 r. jego wzrost według pomiaru BAEL. W IV kwartale 2012 r. jego poziom był najwyższy w Polsce, przy czym należy wspomnieć, że na początku ubiegłej dekady region podkarpacki zaliczał się do najsłabiej dotkniętych tym problemem. Świadczy to o pogarszającej się sytuacji na rynku pracy w regionie, którego 7% mieszkańców można było w 2013 r. zaliczyć do długotrwale bezrobotnych. Szczególnie trudna sytuacja notowana jest w powiatach na Pogórzu (przemyski ziemski, brzozowski, strzyżowski), powiatach górskich (bieszczadzki, leski), ale także w powiecie niżańskim oraz w Przemyślu. 5

6 Do najważniejszych problemów strukturalnych województwa należy niski poziom przedsiębiorczości, będący następstwem tradycji dużych zakładów państwowych, jak i popegeerowskiej przeszłości części obszarów wiejskich. O niewystarczająco rozwiniętych postawach przedsiębiorczych mieszkańców regionu świadczy także najniższa w kraju stopa kreacji nowych firm (zaledwie 46 na 10 tys. mieszkańców w 2011 r.). Innym przykładem słabości strukturalnej woj. podkarpackiego jest notowany od dwóch lat niekorzystny stosunek publicznych nakładów inwestycyjnych na jednego mieszkańca do nakładów prywatnych, które także pozostają na najniższym poziomie w najsłabiej rozwiniętych powiatach województwa. Mapa 1. Firmy w REGON na 10 tys. mieszkańców w stosunku do średniej dla województwa w 2012 r. Wykres 3. Stopa kreacji i stopa destrukcji firm (na 10 tys. mieszkańców) w Polsce oraz dla średniej krajowej w latach Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL. Pomimo najsłabszych wskaźników związanych z konkurencyjnością przedsiębiorstw oraz rynkiem pracy, jakość życia mieszkańców jest wyższa niż w niektórych silniejszych gospodarczo regionach. Wydatnie przyczyniają się do tego m.in. wskaźniki dot zdrowia, należące na całym terenie województwa do najlepszych w całej Polsce (m.in. w zakresie długości życia). Do miast szczególnie wyróżniających się poziomem rozwoju lokalnego zaliczany jest Rzeszów, zajmujący pod tym względem 7. pozycję w kraju. Pozytywnym czynnikiem wpływającym na jakość życia mieszkańców może być także silna identyfikacja z miejscem zamieszkania, będąca jednym z wyznaczników pomostowego kapitału społecznego. Pomimo tego, badania jakościowe wskazują, że znacząca część mieszkańców regionu wyjeżdża sezonowo do pracy zagranicą, szczególnie do Wielkiej Brytanii. Wyniki wskazywane przez BDL dot. migracji nie są jednak wystarczająco miarodajne, aby móc stwierdzić skalę oraz istotność zjawiska przy czym w znaczącym stopniu dotyka ono miasta subregionalne (Tarnobrzeg, Stalowa Wola). 6

7 Wykres 4. Wartość LHDI dla województw w Polsce Mapa 2. LHDI w powiatach województwa podkarpackiego w stosunku do średniej dla województwa w 2012 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych z raportu UNDP (2012) Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS Mapa 3. Liczba NGO na 10 tys. mieszkańców w województwie podkarpackim w 2011 r. Mapa 4. Liczba ośrodków kultury, klubów oraz świetlic w gminach województwa podkarpackiego w 2011 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS 7

8 Województwu podkarpackiemu udaje się dynamicznie nadrabiać zapóźnienia rozwojowe związane z niedorozwojem infrastruktury sieciowej. Wydatny udział mają w tym fundusze europejskie. W przeliczeniu na jednego mieszkańca region zaabsorbował ich w perspektywie finansowej najwięcej, zaraz po woj. warmińsko-mazurskim. Do najważniejszych inwestycji realizowanych w województwie podkarpackim należy m.in. budowa autostrady A4, lecz na uwagę zasługują także znaczne sumy wydatkowane na projekty związane ze wzrostem innowacyjności (PO IG). Z puli środków będących w gestii Samorządu Województwa znaczną część alokacji, w porównaniu z resztą Polski, przeznaczono na wzmacnianie potencjału stolicy województwa: m.in. na rozbudowę lotniska regionalnego w Jasionce, przedsięwzięcia wzmacniające potencjał innowacyjności (Dolina Lotnicza) oraz gospodarkę wodno-ściekową. W kontekście kolejnej perspektywy finansowej należy jednak pamiętać o tym, ze niektóre samorządy lokalne będą miały ograniczone możliwości realizacji projektów dofinansowanych ze środków UE ze względu na wysokie wskaźniki zadłużenia. Jest to m.in. konsekwencją realizacji przedsięwzięć w obecnym okresie programowania oraz konieczności utrzymania ich w przyszłości. Wykres 5. Wartość realizowanych projektów w ramach krajowych programów operacyjnych per capita (zł) Mapa 5. Alokacja RPO WP na 1 mieszkańca w gminach województwa podkarpackiego (w zł) Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL GUS O ile generalnie na tle kraju sytuacja województwa podkarpackiego w tym kontekście jest dobra, 1 ankieta przeprowadzona wśród samorządów przez IBS 2 wykazała, że na obszarze województwa znajdują się gminy, których włodarze wskazali niemożliwość zapewnienia wkładu własnego na minimalnym poziomie, który obowiązujące w perspektywie Należy także wziąć pod uwagę 1 Sierak J. (red.), Oszacowanie środków niezbędnych do zapewnienia krajowego wkładu publicznego do projektów realizowanych w ramach średniookresowych ram finansowych , ekspertyza dla MRR, Warszawa, Diagnoza potrzeb rozwojowych regionu w kontekście realizacji RPO Województwa Podkarpackiego na lata , IBS, Warszawa,

9 czynnik czasu duża część inwestycji realizowanych w trakcie obecnego okresu programowania zakończy się dopiero w 2015 r., kiedy to gminy będą dodatkowo obciążane wzrastającymi kosztami bieżącymi obsługi obiektów, dofinansowanych wcześniej. Podsumowując sytuację województwa podkarpackiego w poszczególnych obszarach społecznogospodarczych należy zwrócić szczególną uwagę na następujące kwestie:. województwo podkarpackie zajmuje ostatnie miejsce w Polsce pod względem wysokości PKB na 1. mieszkańca. Procesy wzrostu w ostatnich latach przebiegały mniej dynamicznie niż w całej Polsce; atrakcyjność inwestycyjną regionu można uznać na najwyższą w Polsce wschodniej, jednak dystans do pozostałej części kraju w dalszym ciągu pozostaje znaczący; bardzo istotnym problemem pozostaje zjawisko bezrobocia, szczególnie długotrwałego sytuacja regionu pod tym względem należ do najtrudniejszych w kraju; w ostatnich dwóch latach stopa bezrobocia stale wzrasta, a mierząc ją według metodologii BAEL osiągnęła pod koniec 2012 r. najwyższy wynik w Polsce; województwo podkarpackie cechuje także najniższy poziom przedsiębiorczości zarówno mierzonej liczbą firm, dynamiką ich powstawania, jak i skalą działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw, co niestety jest zjawiskiem trwałym; do mocnych stron regionu należą wykształcone inicjatywy klastrowe (szczególnie Dolina Lotnicza), obecność prężnych parków technologicznych (Trzebownisko, Głogów Małopolski) i przemysłowych (szczególnie w podregionie tarnobrzeskim i rzeszowskim), także na obszarze Specjalnych Stref Ekonomicznych, na terenie których skupia się znaczna część dużych innowacyjnych przedsiębiorstw; dużym atutem regionu jest także naturalne, czyste środowisko (szczególnie w podregionie przemyskim i krośnieńskim), o czym świadczą liczne parki krajobrazowe oraz narodowe (m.in. Bieszczadzki Park Narodowy, wpisany na listę Światowych Rezerwatów Biosfery); do innych walorów należy także dziedzictwo kulturowe (m.in. drewniane kościoły w powiecie brzozowskim, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO); słaba sytuacja w obszarze przedsiębiorczości determinuje najniższe w Polsce zarobki, jednocześnie region cieszy się najlepszą kondycją zdrowotną ze wszystkich województw, powoduje to znaczący kontrast wśród czynników determinujących jakość życia; charakterystyczny dla województwa jest relatywnie wysoki wskaźnik pomostowego kapitału społecznego, który można wykazać wyższą niż średnia krajowa liczbą organizacji pozarządowych na 10 tys. mieszkańców oraz większą obecnością tradycyjnych form pielęgnowania kultury (domy kultury, kluby oraz świetlice); znaczącym problemem regionu pozostaje dostęp do infrastruktury społecznej co spowodowane jest słabo rozwiniętą siecią transportową na obszarze województwa; należy jednak oczekiwać, że czas dojazdu do ośrodków, w których świadczone są usługi wyższego rzędu zmieni się szczególnie w środkowej i północnej części regionu po realizacji najważniejszych inwestycji drogowych i kolejowych; województwo głównie dzięki funduszom europejskim najszybciej w Polsce odrabia zapóźnienia rozwojowe związane ze słabym rozwojem infrastruktury technicznej, zajmując już 5. miejsce w 9

10 kraju pod względem syntetycznego wskaźnika dostępu do sieci; postęp ten widoczny jest przede wszystkim w zakresie gospodarki wodno-ściekowej; samorządy lokalne województwa podkarpackiego cechują się niewielkimi możliwościami generowania dochodów własnych, co może dla części z nich stanowić problem w związku z koniecznością wkładu w projekty realizowane w przyszłej perspektywie finansowej; dotychczasowa alokacja w ramach funduszy europejskich w większym niż w pozostałych regionach stopniu finansuje działania związane z gospodarką wodno-ściekową, społeczeństwem informacyjnym, a także projekty miękkie, realizowane z EFS; w mniejszym natomiast akcenty położone są na przedsięwzięcia związane z transportem; interwencja w ramach RPO silniej niż przeciętnie w kraju skoncentrowana jest na zagadnieniach związanych z innowacyjnością oraz gospodarką wodno-ściekową; mniejsza jest natomiast intensywność wsparcia dla projektów w obszarach turystyki oraz instytucji otoczenia biznesu; U progu nowej perspektywy i aktualizacji strategii rozwoju, województwo podkarpackie cały czas pozostaje w okresie spowolnienia gospodarczego, które objawia się przede wszystkim niekorzystną sytuacją na rynku pracy oraz pogarszającą się kondycją regionalnych przedsiębiorstw. Najbardziej widocznym skutkiem spowolnienia są narastające dysproporcje wewnątrzregionalne, dlatego szczególnie ważnym wyzwaniem przyszłego okresu programowania powinno być zapewnienie odpowiednio ukierunkowanej terytorialnie interwencji, która pozwoliłaby zwiększyć odporność poszczególnych podregionów na ewentualny kryzys gospodarczy. 10

11 1 Wprowadzenie Głównym celem niniejszej publikacji jest przedstawienie zmian w sytuacji społeczno-gospodarczej województwa podkarpackiego w 2012 r. na tle poprzednich lat, z uwzględnieniem jego specyficznych cech. Przedstawionej analizy dokonano w kwietniu 2013 r. Przegląd został podzielony na sześć rozdziałów, spośród których szczególnie eksponujemy sytuację ekonomiczną województwa u progu nowej perspektywy finansowej na tle całej Polski i innych regionów oraz trendy, które zachodzą od momentu światowego kryzysu gospodarczego. W niektórych przypadkach zakres czasowy badania został poszerzony do całości ubiegłej dekady, by móc pełniej zobrazować przebieg danego zjawiska. Obszar Blok gospodarczy Blok społeczny Blok przestrzenny Możliwości wykorzystania polityki spójności Tytuł rozdziału Ocena ogólnej sytuacji społeczno-gospodarczej województwa Ocena kondycji przedsiębiorstw Kapitał ludzki i społeczny Infrastruktura społeczna i techniczna Wykorzystanie funduszy europejskich w województwie Zdolności finansowania przedsięwzięć rozwojowych JST Dokonana analiza ma przede wszystkim charakter ilościowy i bazuje na zagregowanych danych. Korzystano w niej z najbardziej aktualnych statystyk BDL GUS, instytutów ekonomicznych, ministerstw oraz wyników innych badań. Unikalnym materiałem analitycznym, umieszczonym w niniejszej publikacji są informacje dotyczące zagregowanych dochodów z pracy i prowadzonej działalności gospodarczej mieszkańców województwa. Udało się pozyskać je prawie ze wszystkich Urzędów Skarbowych regionu. Obszar Blok gospodarczy Blok społeczny Blok przestrzenny Możliwości wykorzystania polityki spójności Wykorzystane w raporcie źródła danych ilościowych BDL GUS; dane instytutów ekonomicznych (IBnGR, BIEC); dane pozyskane z Urzędów Skarbowych; Raporty MOPR (2011), PARP (2012), PEKAO (2013) BDL GUS; BAEL BDL GUS KSI SIMIK; dane MF; Na ostatnim etapie prac zorganizowano wewnętrzny panel ekspercki, złożony m.in. z członków zespołu dwóch horyzontalnych badań ewaluacyjnych, realizowanych dla województwa podkarpackiego w 2012 r. 3 Efektem dyskusji, jak i przeprowadzonych analiz statystycznych są syntetyczne wnioski przedstawione w podsumowaniu raportu. 3 Ocena realizacji oraz aktualności celów i priorytetów rozwojowych Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata w kontekście nowych zadań i wyzwań polityki rozwoju kraju i Unii Europejskiej oraz Diagnoza potrzeb rozwojowych regionu w kontekście realizacji RPO Województwa Podkarpackiego na lata , IBS, Warszawa,

12 12

13 13

14 2 Ocena ogólnej sytuacji społeczno-gospodarczej województwa Województwo podkarpackie charakteryzuje się najniższym poziomem PKB na 1. mieszkańca spośród wszystkich regionów w Polsce. W 2010 r. PKB wyniósł niecałe 25 tys. zł, podczas gdy średnia wartość dla Polski jest o niemal połowę większa (37 tys. zł w 2010 r.). Przez całą ubiegłą dekadę wzrost wartości PKB cechował się wysoką dynamiką, chociaż począwszy od 2006 r. zachodzi dywergencja regionu względem średniej krajowej (wyłączając rekordowy 2008 r., kiedy to wzrost wyniósł 6,8% - wwykres 6. Wzrost PKB w latach w województwie podkarpackim i w Polsce). Jednocześnie bardzo wyraźnie zaznacza się nierównomierność procesów rozwojowych pomiędzy dwoma bogatszymi podregionami tarnobrzeskim oraz rzeszowskim, a podregionami przygranicznymi krośnieńskim i przemyskim. Wewnątrzregionalne zróżnicowania pogłębiają się szczególnie od 2006 r., kiedy to podregion rzeszowski zaczął rozwijać się wyraźnie szybciej, z kumulacją w 2008 r. Rok ten należy uznać jednak za ostatni, w którym województwo podkarpackie, napędzane w dużym, stopniu przez Rzeszów i tereny gospodarczo z nim powiązane, cieszyło się tak dużą dynamiką wzrostu gospodarczego. Wykres 6. Wzrost PKB w latach w województwie podkarpackim i w Polsce Wykres 7. Wzrost produktu podregionalnego brutto na 1 mieszkańca w relacji do średniej wojewódzkiej w latach Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL GUS 14

15 W 2009 r. nastąpiło silne spowolnienie gospodarcze, spowodowane m.in. przez międzynarodowy kryzys finansowy, a podregion przemyski otarł się nawet o recesję, która w ubiegłej dekadzie wystąpiła w całym regionie tylko raz w 2002 r. w podregionie krośnieńskim. W 2010 r. tempo wzrostu zwiększyło się w podregionie tarnobrzeskim oraz przemyskim, w krośnieńskim i rzeszowskim natomiast trend jego hamowania w dalszym ciągu się utrzymywał. Podobna tendencja cechuje w województwie podkarpackim produktywność pracy. Wartość dodana brutto przypadająca na jednego pracownika ostatnich czterech lat powoli wzrastała, by w 2010 r. osiągnąć 70,7% średniej krajowej. 4 O ile w przypadku rolnictwa stale należy ono do najmniej produktywnych w kraju, to w poszczególnych obszarach sektora usług wartość dodana brutto oscyluje w granicach 85-90% przeciętnej dla Polski (Wykres 8. Wskaźnik WDB na 1. pracującego w poszczególnych sekcjach PKD 2007 w podziale na podregiony w relacji do średniej wojewódzkiej Najbardziej produktywnym sektorem rolniczym charakteryzuje się podregion przemyski, najsłabsze wyniki cechują zaś rolnictwo podregionu rzeszowskiego. W obszarze przemysłu, najwyższą wartość dodaną na pracującego zanotowano w podregionach dawnego Centralnego Okręgu Przemysłowego tarnobrzeskim oraz rzeszowskim, podczas gdy przemyski i krośnieński osiągnęły rezultat o połowę niższy niż średni w kraju. W tym ostatnim występuje także zdecydowanie najniższa WDB per capita w sektorze usług rynkowych. Wykres 8. Wskaźnik WDB na 1. pracującego w poszczególnych sekcjach PKD 2007 w podziale na podregiony w relacji do średniej wojewódzkiej Wykres 9. Relacja wskaźnika aktywności zawodowej w województwie podkarpackim do średniej krajowej Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL GUS Województwo podkarpackie zajmuje 7. miejsce w kraju pod względem udziału osób aktywnych zawodowo w ogóle ludności w wieku produkcyjnym. W kilku poprzednich latach wynik ten był wyższy niż średnia ogólnopolska, jednak o ile tendencja krajowa wskazuje na wzrost aktywności zawodowej w porównaniu z 2010 r., to w województwie podkarpackim utrzymuje się ona na stabilnym poziomie. Wśród pracujących w regionie zdecydowanie większy udział stanowią rolnicy. W niektórych powiatach zatrudnienie w rolnictwie przekracza nawet 50%. Wiąże się to z niekorzystną strukturą agrarną, która 4 Dane dostępne jedynie dla 2010 r. 15

16 skutkuje niską towarowością rolnictwa. Przemysł i budownictwo natomiast przeważają w podregionie tarnobrzeskim przykładowo, w powiecie stalowowolskim pracuje w nim aż 40% zatrudnionych. Wysoki udział rolnictwa w zatrudnieniu w regionie szczególnie rzutuje na słaby udział pracujących w sektorze usług zarówno rynkowych, jak i nierynkowych. Bezrobocie rejestrowane pod koniec 2012 r. w województwie podkarpackim wyniosło 16,3%. Wyższą stopę bezrobocia rejestrowanego odnotowały jedynie trzy województwa (warmińskomazurskie, zachodniopomorskie oraz kujawsko-pomorskie). Szczególnie niepokojący jest wysoki poziom bezrobocia długotrwałego, dotykający prawie 7% mieszkańców w wieku produkcyjnym (Wykres 11. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwach (grudzień 2012) r.). Od 2008 r. dystans do średniej krajowej województwa podkarpackiego w zakresie bezrobocia rejestrowanego pozostaje mniej więcej jednakowy, niepokojący jest jednak systematyczny od 2008 r. wzrost stopy bezrobocia liczonej metodologią BAEL. Według tego pomiaru, region podkarpacki w IV kwartale 2012 r. był najsilniej dotknięty tym zjawiskiem w Polsce. W ciągu ostatnich dwóch lat ( ) najwyższą stopę bezrobocia rejestrowanego, przekraczającą 22%, niezmiennie odnotowywano w pięciu powiatach niżańskim, brzozowskim, bieszczadzkim, strzyżowskim oraz leskim. Wykres 10. Zatrudnienie w poszczególnych sektorach w woj. podkarpackim i w Polsce w 2011 r. Wykres 11. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwach (grudzień 2012) r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL. 16

17 Wykres 12. Stopa bezrobocia według BAEL w woj. podkarpackim i w Polsce ( ) Mapa 6. Długotrwale bezrobotni w relacji do ogółu mieszkańców powiatu (stan na r.) Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL. Wszystkie one charakteryzują się głębokim kryzysem strukturalnym, będącym wypadkową niedostosowania się obszarów post-pegeerowskich, górnictwa siarki oraz przemysłu ciężkiego do transformacji ustrojowej. Niepokojący jest także wzrost bezrobocia w większości z wymienionych jednostek (szczególnie wysoki w powiatach brzozowskim i bieszczadzkim). Niekorzystny trend dotknął jednak także powiaty o najlepszej sytuacji gospodarczej (Rzeszów, powiat rzeszowski, Krosno). Stopa bezrobocia rejestrowanego obniżyła się natomiast w ośrodkach rozwiniętego przemysłu (pow. stalowowolski, mielecki, sanocki). Znaczący spadek zanotowano także w przypadku najbiedniejszego w województwie podregionu przemyskiego m.in. w powiecie lubaczowskim oraz w samym Przemyślu. 17

18 3 Ocena kondycji przedsiębiorstw Województwo podkarpackie charakteryzuje się niskim poziomem przedsiębiorczości mierzonym liczbą firm w rejestrze REGON na 10 tys. mieszkańców. W 2012 r. wyniosła ona 728, co stanowiło najsłabszy wynik w Polsce i od kilku lat, pomimo notowanego wzrostu, pozostaje na ostatniej pozycji (Wykres 13. Firmy w REGON na 10 tys. mieszkańców w regionach (oś lewa) oraz stopa kreacji firm (oś prawa) w 2012 r.). Poziom przedsiębiorczości jest jednak nierównomierny w przestrzeni całego województwa. Najwięcej firm znajdowało się w Rzeszowie, Krośnie i Tarnobrzegu, następnie zaś znalazły się powiaty górskie, o stosunkowo silnie rozwiniętej bazie turystycznej (leski oraz bieszczadzki), a dopiero po nich ostatnie miasto na prawach powiatu Przemyśl. Najniższy odsetek przedsiębiorstw zanotowano natomiast w powiatach podregionu przemyskiego: lubaczowskim oraz przemyskim ziemskim, w których należy on także do najniższych w całej Polsce. Wykres 13. Firmy w REGON na 10 tys. mieszkańców w regionach (oś lewa) oraz stopa kreacji firm (oś prawa) w 2012 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL. Województwo podkarpackie posiada także najsłabszą dynamiką w obszarze przedsiębiorczości w kraju. W 2012 r. zarejestrowano w regionie średnio 66 nowych podmiotów gospodarczych na 10 tys. mieszkańców przy jednoczesnych 44 wyrejestrowaniach i w obu przypadkach były to najniższe wartości w Polsce (Wykres 14. Stopa kreacji i stopa destrukcji firm (na 10 tys. mieszkańców) w Polsce oraz dla średniej krajowej w latach O ile jednak pierwsza fala kryzysu gospodarczego w 2009 r. przełożyła się w kraju m.in. na minimalną przewagę wyrejestrowanych przedsiębiorstw nad nowopowstałymi, województwo podkarpackie oparło się tej niekorzystnej tendencji. W 2011 r. druga fala kryzysu spowodowała już jednak spadek wskaźnika przedsiębiorczości w województwie, niemniej 18

19 w ubiegłym roku nastąpiła poprawa - liczba firm we wszystkich powiatach woj. podkarpackiego była już wyższa. Najbardziej zyskały powiat przeworski, rzeszowski oraz sam Rzeszów, duży wzrost zanotowały także najsłabsze pod tym względem w Polsce powiaty przemyski i lubaczowski. Najniższą dynamikę odnotowano w powiecie tarnobrzeskim oraz Tarnobrzegu. Pozytywną tendencją, która wyróżnia województwo podkarpackie jest dynamiczny wzrost liczby firm w najsłabiej rozwiniętych powiatach regionu. W ciągu ostatnich 10 lat zmniejszył się udział przedsiębiorstw pochodzących z największych miast, także kosztem najsłabiej rozwiniętych powiatów. Największy wzrost liczby firm w stosunku do 2002 r. zanotowano w powiecie lubaczowskim i przeworskim co w wartościach bezwzględnych oznacza na tych terenach ponad 100 nowych przedsiębiorstw. Na terenie województwa podkarpackiego znajdują się jednak powiaty, w których liczba przedsiębiorstw przez ostatnie 10 lat zmniejszyła się i należą do nich dwa subregionalne miasta Przemyśl oraz Tarnobrzeg. Mapa 7. Firmy w REGON na 10 tys. mieszkańców w stosunku do średniej dla województwa w 2012 r. Wykres 14. Stopa kreacji i stopa destrukcji firm (na 10 tys. mieszkańców) w Polsce oraz dla średniej krajowej w latach Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL. Dochody firm w latach także charakteryzowały się dużą zmiennością w zależności od położenia geograficznego. Największy wzrost dochodów dotyczył przede wszystkim Rzeszowa i jego bezpośrednich okolic (powiaty łańcucki, ropczycko-sędziszowski). W dużym stopniu zwiększył się także dochód przypadający na 1. firmę w powiecie sanockim. Były jednak także powiaty Krosno, powiat stalowowolski, przeworski oraz leski, w których średni dochód firm w ciągu czterech lat uległ zmniejszeniu. Ostatnie uzyskane i porównywalne dane (2011 r.) wskazują, że najwyższe wartości dochodów na 1. firmę cechowały Rzeszów i przylegający do niego powiat rzeszowski, a także sąsiadujący z nim powiat 19

20 ropczycko-sędziszowski. Stosunkowo duży zysk wygenerowały przedsiębiorstwa podregionu tarnobrzeskiego. Podobnie jak w przypadku innych zmiennych, najtrudniejsza sytuacja dotyczyła podregionów krośnieńskiego oraz przemyskiego (Mapa 8. Średni roczny dochód przypadający na 1. firmę w danym powiecie województwa podkarpackiego. Mapa 8. Średni roczny dochód przypadający na 1. firmę w danym powiecie województwa podkarpackiego Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS Województwo podkarpackie wyróżnia się na tle reszty kraju stosunkowo wysoką stopą inwestycji nakłady brutto na środki trwałe w 2010 r. odpowiadały za około 20% regionalnego PKB (Wykres 15. Stopa inwestycji w województwach w 2010 r., a więc znacznie więcej niż w pozostałych województwach Polski Wschodniej oraz przeciętnie w Polsce. Warto jednak zauważyć, że na taki wyniki wpływ ma przyjęty punkt odniesienia: poziom aktywności gospodarczej w województwie podkarpackim jest bezwzględnie niski. Przyspieszenie konwergencji w przyszłości będzie prawdopodobnie wymagać dalszego podnoszenia skali wydatków inwestycyjnych oraz zmiany ich struktury. W przeciwieństwie do całego kraju, publiczne nakłady na inwestycje (w ujęciu per capita) są bowiem znacznie wyższe niż nakłady prywatne. W takiej sytuacji szczególnie istotne są działania prowadzące do wzrostu atrakcyjności inwestycyjnej, jak np.. tworzenie korzystnego środowiska dla działalności gospodarczej, zaś w przypadku interwencji z poziomu regionalnego wsparcie inwestycji przedsiębiorstw. Patrząc przez pryzmat sektorowy, w województwie podkarpackim szczególnie wysoki udział mają nakłady inwestycyjne w przemyśle kosztem przede wszystkim usług rynkowych. Porównując natomiast skalę nakładów inwestycyjnych firm na jednego mieszkańca pomiędzy powiatami, widoczne są też bardzo niskie nakłady zwłaszcza na terenach największego kryzysu strukturalnego: w powiatach kolbuszowskim, niżańskim, przemyskim, brzozowskim oraz strzyżowskim. Niepokoić może również niewielki poziom inwestycji w Przemyślu. Najkorzystniejsza sytuacja związana z wysokością nakładów na środki trwałe w sektorze przedsiębiorstw występuje natomiast w powiecie tarnobrzeskim 20

21 (trzykrotnie wyższe niż średnia regionalna), bieszczadzkim oraz Rzeszowie i Krośnie (ponad dwukrotnie wyższe). Wykres 15. Stopa inwestycji w województwach w 2010 r. Wykres 16. Nakłady inwestycyjne na 1. mieszkańca w regionach w 2011 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS Województwo podkarpackie wyróżnia się szczególnie wysokim udziałem firm prywatnych w nakładach na badania i rozwój jest on drugi najwyższy w Polsce, po województwie mazowieckim. Patrząc przez pryzmat udziału nakładów na innowacje w PKB, nie należą one jednak do wysokich. Niewątpliwie jednak województwo pozytywnie wyróżnia się w tym aspekcie od innych regionów Polski wschodniej. Wykres 17. Nakłady inwestycyjne na 1. mieszkańca w sektorze prywatnym i w sektorze publicznym w 2011 r. Mapa 9. Nakłady inwestycyjne firm na 1. mieszkańca w powiatach woj. podkarpackiego w stosunku do średniej dla województwa Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL 21

22 Wykres 18. Struktura nakładów inwestycyjnych w województwie podkarpackim w podziale na sektory gospodarki według PKD 2007 Wykres 19. Nakłady inwestycyjne w polskich województwach w 2011 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL GUS Na tle pozostałej części makroregionu województwo podkarpackie cechuje się także największą liczbą podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego (387 w 2011 r.). O ile wzrost ich liczby w porównaniu z 2007 r. był niższy niż np. w województwie podlaskim, w ciągu pięciu lat spowodował wyprzedzenie województwa lubelskiego. W dalszym ciągu jednak dystans do pozostałych regionów Polski pozostaje znaczny Wykres 20. Udział BIZ w inwestycjach ogółem w Polsce i w województwie podkarpackim Wykres 21. Liczba podmiotów zrzeszonych w wykształconych strukturach klastrowych w województwie podkarpackim 22

23 Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie ekspertyzy BIEC 5 Źródło: PARP (2012) 6 Poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych również pozostaje najwyższy w Polsce wschodniej. Od 2007 r. jednak zmniejszył się znacząco, na co niebagatelny wpływ miał światowy kryzys gospodarczy. Przez cały okres pozostawał on na poziomie znacznie niższym niż wynosił odsetek BIZ w strukturze ogólnopolskiej. Porównując atrakcyjność inwestycyjną podregionów od 2008 r. na podstawie Rankingu Atrakcyjności Województw Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową można zaobserwować przede wszystkim spadek pozycji podregionu przemyskiego we wszystkich kategoriach działalności gospodarczej (zarówno przemysłowej, usługowej, jak i high-tech), przy czym nastąpił on dopiero w 2012 r. Wówczas pogorszyła się także pozycja podregionu krośnieńskiego w dziedzinie atrakcyjności dla zaawansowanych technologicznie przedsięwzięć. Widoczne jest również obniżenie atrakcyjności inwestycyjnej w przypadku działalności przemysłowej oraz usługowej podregionu tarnobrzeskiego. Także podregion rzeszowski stracił swoją bardzo dobrą pozycję pod względem atrakcyjności lokowania przedsięwzięć o charakterze przemysłowym. Tabela 1. Zmiany klas atrakcyjności inwestycyjnej podregionów województwa podkarpackiego w Rankingu IBnGR ( , A najwyższa; E najniższa) podregiony Zmiana działalność przemysłowa krośnieński D C D D D 0 przemyski D D D D E - rzeszowski A B B B B 0 tarnobrzeski A A B B B 0 działalność usługowa krośnieński B B B B B 0 przemyski B B C B C - 5 Szacunek PKB per capita i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwach oraz wskaźniki wyprzedzające koniunktury, Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych, MRR, Klastry w Polsce. Województwo Podkarpackie, PARP, 2012, Warszawa. 23

24 rzeszowski A A A A A 0 tarnobrzeski B B C C C - high-tech krośnieński C C C C D - przemyski D D C D E - rzeszowski B A B A A + tarnobrzeski D C D D D 0 Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie Rankingów Atrakcyjności Inwestycyjnej IBnGR Sposobem na wyjście z trudnej sytuacji gospodarczej może być stopniowa internacjonalizacja przedsiębiorstw. W latach województwu udało się regionowi utrzymać korzystną dynamikę wzrostu eksportu, co ostatecznie pozwoliło ostatecznie na zajęcie 11. miejsca w Polsce pod względem jego wysokości na 1 mieszkańca (w 2010 r.). Najnowsze dostępne dane wskazują 7, że co dziesiąta mikro i mała firma w województwie prowadzi działalność eksportową co w porównaniu z innymi regionami również jest jednak stosunkowo słabym wynikiem. Silnym atutem regionu jest za to działalność klastrów, zrzeszających podmioty z najsilniej rozwiniętych specjalizacji regionu (przemysł elektromaszynowy, odlewnictwo, spawalnictwo, IT). Szczególnie Dolina Lotnicza, jak i komplementarny klaster lotniczy zrzeszające już łącznie 120 podmiotów (Wykres 21. Liczba podmiotów zrzeszonych w wykształconych strukturach klastrowych w województwie podkarpackimmogą w kolejnych latach uczynić województwo wiodącym regionem lotniczym Europy. Wykres 22. Odsetek mikro i małych firm, które prowadziły działalność eksportową w 2012 r. Wykres 23. Wartość eksportowanych towarów na 1. mieszkańca w polskich województwach w 2011 r. 7 Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku Temat specjalny: e-gospodarka, PKO, Warszawa,

25 Źródło: Raport Banku PKO o sytuacji mikro i małych firm (2013) 8 Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie publikacji Handel Zagraniczny w Polsce i Małopolsce 9 8 Raport o sytuacji mikro i małych firm w roku 2012, Bank Pekao, Warszawa, Handel zagraniczny w Polsce i w Małopolsce, Ageron/Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków,

26 26

27 4 Kapitał ludzki i społeczny Województwo podkarpackie zajęło 10. pozycję pod względem wysokości Lokalnego Wskaźnika Rozwoju Społecznego (LHDI), bazującego na wysokości składowych mierników z zakresu zdrowia, edukacji i zamożności (Wykres 24. Wartość LHDI dla województw w Polsce. 10 Cały obszar województwa charakteryzuje się ponadprzeciętnymi wynikami wskaźników obrazujących kondycję zdrowotną, 11 przy równocześnie bardzo niekorzystnych pomiarach poziomu zamożności. Pod tym względem region podkarpacki zajmuje ostatnie miejsce w Polsce, jednocześnie charakteryzując się 5. najwyższym zróżnicowaniem wewnątrzregionalnym. 12 W obszarze zdrowia najwyższymi wartościami cechowały się Rzeszów, Tarnobrzeg (zajmujące ponadto miejsce w pierwszej dwudziestce powiatów z najwyższym LHDI w Polsce) oraz powiaty leski i mielecki, natomiast najsłabszą kondycję zdrowotną posiadali mieszkańcy powiatów przeworskiego i przemyskiego. Obserwując zróżnicowanie wewnątrzregionalne w zakresie zarobków, widoczna jest dysproporcja pomiędzy Rzeszowem a pozostałą częścią regionu. Najwyższym poziomem edukacji, który jest trzecim wskaźnikiem składowym LHDI charakteryzowały się w 2010 r. trzy miasta Krosno, Rzeszów oraz Tarnobrzeg, z tym, że różnica pomiędzy tymi miastami a czwartym Przemyślem była już znacząca. Najsłabsze wyniki w zakresie edukacji zaobserwowano natomiast w powiatach położonych we wschodniej części regionu (jarosławski, przemyski, leski), a także w powiecie niżańskim. 10 Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym: Polska Rozwój regionalny i lokalny, UNDP, Warszawa, Na wskaźnik zdrowotny składają się wskaźnik przeciętnego trwania życia oraz zagregowany współczynnik zgonów z powodu nowotworów i chorób układu krążenia. 12 Współczynnik zmienności na poziomie 40%. 27

28 Wykres 24. Wartość LHDI dla województw w Polsce Mapa 10. LHDI w powiatach województwa podkarpackiego w stosunku do średniej dla województwa w 2012 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych z raportu UNDP (2012) Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS Dane uzyskane z Urzędów Skarbowych wskazują jednak, że różnica w dochodach pomiędzy aglomeracją rzeszowską a pozostałą częścią regionu nie jest wcale tak znacząca. 13 Co więcej, najwyższe dochody na 1. mieszkańca w wieku produkcyjnym w 2011 r. cechowały powiat mielecki (Mapa 11. Miesięczny dochód z pracy na 1. mieszkańca w wieku produkcyjnym województwa podkarpackiego). Dopiero w dalszej kolejności zaznaczają się powiaty należące do aglomeracji rzeszowskiej (łańcucki, rzeszowski, Rzeszów, ropczycko-sędziszowski), a także tarnobrzeski oraz stalowowolski. Również Przemyśl wyraźnie pozytywnie zaznacza się na tle swego podregionu. Najniższe dochody z pracy charakteryzowały natomiast północną część regionu powiaty kolbuszowski, niżański, lubaczowski oraz przeworski, cechujące się jednocześnie stosunkowo słabą dynamiką ich wzrostu na tle pozostałych obszarów. Najwolniej dochód w trakcie okresu wzrastał w stosunkowo dobrze rozwiniętym powiecie stalowowolskim. 13 Biorąc pod uwagę wszystkie problemy natury metodycznej napotkane podczas zbierania danych co się tyczyło także danych zebranych dla firm. Należą do nich: zbiorcze przekazanie danych przez US w Rzeszowie i Tarnobrzegu dla miasta i powiatu ziemskiego; wysoki udział pracujących w rolnictwie w województwie podkarpackim, którzy rozliczają się z US w inny sposób; zniekształcenia wynikające z konieczności zastosowania wskaźnika liczby osób w wieku produkcyjnym zamiast liczby pracujących (BDL nie agreguje tych danych dla mikro i małych firm). Powiat jarosławski oraz powiat bieszczadzki do momentu wysłania drugiej wersji raportu nie przesłały informacji, o które wnioskowaliśmy. 28

29 Mapa 11. Miesięczny dochód z pracy na 1. mieszkańca w wieku produkcyjnym województwa podkarpackiego Wykres 25. Liczba studentów na mieszkańców oraz udział studentów kierunków technicznych w województwach w 2011 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych pozyskanych z US Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS Odpływ migracyjny w latach nie należał do znaczących. Wynika to jednak przede wszystkim z braku danych w statystykach publicznych dotyczących wyjazdów bez wyrejestrowywania się z miejsca zamieszkania co w regionie podkarpackim należy do popularnych zjawisk. Badania wskazują, że co piąty bezrobotny jest zdecydowany na opuszczenie swojej miejscowości zamieszkania i co szósty uczeń planujący podjąć pracę po skończeniu edukacji. Mimo to, wyniki te nie należą do wysokich mieszkańcy województwa podkarpackiego charakteryzują się postawą zasiedziałą i mało ruchliwą, co wskazuje na przewagę wiążącego kapitału społecznego nad pomostowym w większości powiatów. 14 Największy spadek liczby mieszkańców wywołany emigracją cechuje przede wszystkim bieszczadzkie gminy o najtrudniejszym dostępie transportowym. Innym przykładem miary kapitału ludzkiego jest liczba osób z wykształceniem wyższym w stosunku do ogółu populacji. O ile GUS nie udostępnił jeszcze wyników NSP 2011 w tym zakresie, pewną miarę może stanowić także odsetek osób uczęszczających na studia. Województwo podkarpackie na tle innych regionów Polski w przypadku liczby osób studiujących wypada słabo, korzystnie wyróżniając się wysokim udziałem osób pobierających naukę na kierunkach technicznych (Wykres 25. Liczba studentów na mieszkańców oraz udział studentów kierunków technicznych w województwach w 2011 r.). O potencjale naukowym województwa stanowi przede wszystkim podregion Rzeszowski. Odsetek studentów w populacji jest tam wyższy niż w Małopolsce (najbardziej studenckim regionie w Polsce) i od 2006 r. utrzymuje się na stabilnym poziomie. W pozostałych podregionach natomiast udział studentów jest bardzo niewielki i, co jest widoczne szczególnie na przykładzie podregionu przemyskiego, delikatnie spada. W podregionie rzeszowskim zanotowano w 2011 r. także najwyższy odsetek studentów technicznych, choć w poprzednich latach zdecydowanie większy udział w tym zakresie miał podregion krośnieński. Niestety, nie są dostępne wyniki NSP 2011 charakteryzujące 14 Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków,

30 poziom wykształcenia w poszczególnych powiatach patrząc jednak na wyniki sprzed 10 lat, najwyższym cechowały się miasta na prawach powiatu, najniższym zaś powiaty Pogórza Przemyskiego oraz powiat kolbuszowski. Wykres 26. Liczba studentów na mieszkańców w podregionach województwa podkarpackiego w 2011 r. Wykres 27. Odsetek absolwentów kierunków technicznych w podregionach województwa podkarpackiego Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS Mapa 12. Udział osób z wykształceniem wyższym wśród aktywnych zawodowo Mapa 13. Liczba NGO na 10 tys. mieszkańców w województwie podkarpackim w 2011 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS Jednym z niewielu dostępnych mierników kapitału społecznego na poziomie lokalnym jest liczba organizacji pozarządowych przypadająca na 10 tys. mieszkańców. Od 2007 r. zwiększyła się ona w województwie podkarpackim z 23 do 29, co może świadczyć o wzrastającej aktywności w zakresie działalności społecznej, co więcej, osiągnięty w 2011 r. wynik jest nieznacznie wyższy od średniej krajowej. Największa koncentracja organizacji pozarządowych wystąpiła w Bieszczadach, charakteryzujących się niewielką gęstością zaludnienia oraz w miastach subregionalnych. 30

31 O najmniejszej aktywności organizacji pozarządowych można natomiast mówić w przypadku części suburbanizacyjnych gmin powiatu rzeszowskiego i łańcuckiego. 31

32 32

33 5 Infrastruktura społeczna i techniczna Województwo podkarpackie cechuje relatywnie słaby dostęp do infrastruktury społecznej. Przykład mogą stanowić podstawowe usługi w zakresie zdrowia w województwie, w którym na jedną aptekę w 2011 r. przypadało aż 3600 mieszkańców (drugi wynik od końca, po warmińsko-mazurskim). Należy przy tym wspomnieć, że w regionie znajdują się gminy, w których nie znajduje się ani jeden punkt apteczny, podczas gdy ich dostępność komunikacyjna również należy do najsłabszych (np. gmina Cisna). Zdecydowanie bardziej korzystna sytuacja występuje w przypadku liczby ośrodków kultury. Województwo podkarpackie zajmuje pod tym względem 3. miejsce w Polsce (310 takich placówek w 2011 r.). Interesująco przedstawia się ich rozkład przestrzenny. Szczególna koncentracja ośrodków kultury, klubów oraz świetlic występuje w pasie gmin między Rzeszowem a Lubaczowem (. Podobnie jednak jak w przypadku aptek, znajdują się także gminy, w których nie ma ani jednej takiej placówki. Występują one przede wszystkim w Beskidzie Niskim, na pograniczu powiatu krośnieńskiego oraz sanockiego, a także w dużej części gmin podregionu przemyskiego. Mapa 14. Liczba ośrodków kultury, klubów oraz świetlic w gminach województwa podkarpackiego w 2011 r. Mapa 15. Odsetek dzieci uczęszczających do przedszkola w województwie podkarpackim w 2011 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS 33

34 Jednym z ważnych elementów obrazujących rozwój infrastruktury społecznej jest odsetek dzieci uczęszczających do przedszkoli. W województwie podkarpackim wynosi on jedynie dla 61,7% wśród dzieci w wieku 3-5 lat, co jest wynikiem znacznie poniżej średniej krajowej (69,2%). Dostępność opieki przedszkolnej nie jest w regionie równomierna. O ile np. w Rzeszowie, Krośnie oraz Przemyślu do przedszkoli zapisanych było w 2011 r. ponad 80% dzieci, to w trzech powiatach województwa (niżańskim, przemyskim oraz przeworskim) połowa maluchów w wieku od 3-5 lat nie została objęta wychowaniem przedszkolnym. Patrząc przez pryzmat gmin, najmniejszy odsetek dzieci uczęszczał do przedszkoli w gminach powiatu jarosławskiego, jakkolwiek prawdopodobnie były one dowożone do placówek w Radymnie (odsetek wyniósł 124%). Wyraźna jest także przewaga dzieci uczęszczających do przedszkoli w miastach otaczających ośrodki subregionalne (Mapa 15. Odsetek dzieci uczęszczających do przedszkola w województwie podkarpackim w 2011 r. Wykres 28. Zmiany wskaźnika syntetycznego dostępu gospodarstw do sieci w regionach dla lat Mapa 16. Wskaźnik syntetyczny odsetek ludzi korzystających z sieci gazowniczej, wodociągowej oraz kanalizacyjnej (2012 r.) Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL GUS Należy podkreślić radykalny postęp województwa podkarpackiego w dostępie do infrastruktury technicznej, co dobrze odzwierciedla wskaźnik syntetyczny, na który składa się odsetek gospodarstw posiadających dostęp do gazu, sieci wodociągowej oraz kanalizacji. Przez ostatnie 10 lat wartość tego miernika wzrosła o 6,6 punktów procentowych i pozwoliła regionowi na awans o cztery pozycje w rankingu województw oraz przekroczenie ogólnopolskiej średniej (Wykres 28. Zmiany wskaźnika syntetycznego dostępu gospodarstw do sieci w regionach dla lat Analizując składowe wskaźnika należy jednak pamiętać, że województwo podkarpackie nadal zajmuje ostatnie miejsce pod względem odsetka mieszkańców korzystających z instalacji wodociągowych (co czwarty mieszkaniec 34

35 nie ma do niej dostępu). Z kolei największy postęp związany z infrastrukturą komunalną wynikał z przede wszystkim z dokonanych przyłączeń do sieci kanalizacyjnej. Najlepsza sytuacja w obszarze dostępu do sieci infrastruktury notowana jest obecnie w miastach na prawach powiatu oraz w powiatach w północno-zachodniej części regionu (podregion tarnobrzeski). W dalszym ciągu największe zapóźnienia obserwowane są na terenach o niewielkiej gęstości zaludnienia i najtrudniejszych warunkach społeczno-gospodarczych: Bieszczady oraz Pogórze, przy czym to właśnie tam w ostatnich latach zanotowano największą poprawę. Województwo podkarpackie cechuje słaba sieć powiązań drogowych oraz kolejowych z pozostałą częścią Polski. Sytuacja znacznie poprawi się wraz z realizacją szeregu inwestycji o znaczeniu ponadregionalnym i międzynarodowym: odcinek autostrady A4, modernizacja linii kolejowych nr 71 oraz 91). Problemem pozostaje jednak w dalszym ciągu niewystraczająca dostępność wewnątrzregionalna, która w dużym stopniu utrudnia mieszkańcom części powiatów (przede wszystkim: lubaczowskiego, bieszczadzkiego, leskiego, jak i części gmin położonych w powiecie krośnieńskim oraz jasielskim) m.in. korzystanie z usług wyższego rzędu świadczonych w ośrodkach subregionalnych. Sytuacja w dużej mierze poprawiłaby się dzięki planowanej budowie drogi S19, będącej częścią międzynarodowego szlaku Via Carpathia. Województwo pozytywnie wyróżnia się za to w Polsce wschodniej obecnością lotniska o ugruntowanej pozycji na rynku. Rzeszowska Jasionka obecnie utrzymuje 12. regularnych połączeń (głównie z Wielką Brytanią),co pozwala regionalnemu portowi lotniczemu zająć 7. miejsce w Polsce (m.in. przed lotniskiem w dużo większej Łodzi). 35

36 36

37 6 Zdolności finansowania przedsięwzięć rozwojowych JST W ciągu ostatnich 10 lat w samorządach powiatowych województwa podkarpackiego dochody własne wzrastały bardzo dynamicznie, jednak ich średnia od 2002 r. nie przekroczyła 70% krajowej. Poziom oraz wzrost dochodów własnych na poziomie powiatów nie należał do równomiernych. W 2011 r. najwyższy ich poziom odnotowano w powiecie jasielskim, bieszczadzkim oraz dębickim. - ponad 120% średniej dla województwa Najniższymi wynikami natomiast charakteryzowały się powiaty najbiedniejsze przemyski ziemski, kolbuszowski, niżański, przeworski. Najwyższy wzrost dochodów własnych od 2002 r. nastąpił w powiatach sanockim, jasielskim oraz ropczycko-sędziszowskim, z kolei najwolniej rosły one w powiatach przemyskim, brzozowskim i lubaczowskim. Mapa 17. Dochody własne JST w 2011 r. w relacji do średniej dla województwa Wykres 29. Dochody własne na 1. mieszkańca miast na prawach powiatu województwa podkarpackiego (zł) Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL GUS Przywołane dane świadczą o niewielkich możliwościach generowania dochodów własnych najmniej rozwiniętych powiatów i silnym uzależnieniu ich budżetów od transferów krajowych. W przypadku powiatów grodzkich, największe dochody własne per capita w 2011 r. zanotował Tarnobrzeg, najniższe 37

38 zaś Przemyśl. Najwyższy wskaźnik zadłużenia cechował to pierwsze miasto oraz stolicę regionu, natomiast Przemyśl oraz Krosno, mimo relatywnie wysokich dochodów całkowitych per capita posiadały budżety w mniejszym stopniu obciążone realizacją zobowiązań. Patrząc przez pryzmat pozostałych gmin województwa, ich średnie dochody i wydatki na 1. mieszkańca w 2011 r. były niższe niż przeciętne wartości w kraju., lecz podkreślić należy delikatnie większe zrównoważenie ich budżetów. O bardziej rozważnej polityce finansowej świadczą niskie wartości wskaźnika zadłużenia w porównaniu do pozostałych części Polski. W 2011 r. tylko jedna gmina przekroczyła obowiązujący od 2014 r. wskaźnik zadłużenia. Wykres 30. Porównanie średnich dochodów oraz wydatków gmin na 1. mieszkańca woj. podkarpackiego oraz całej Polski w 2011 r. Wykres 31. Dochody i wydatki miast grodzkich na 1. mieszkańca woj. podkarpackiego w 2011 r. (lewa oś) w kontekście zadłużenia w 2012 r. (prawa oś) Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie BDL GUS oraz opracowania IBS Diagnoza potrzeb rozwojowych regionu w kontekście realizacji RPO na lata Najwyższe dochody oraz wydatki na 1. mieszkańca w 2011 r. cechowały gminy położone w Bieszczadach, najniższe zaś obszary leżące nieopodal Rzeszowa i miast subregionalnych. W przypadku kilku jednostek istnieją obawy, że nie będą w stanie zapewnić nawet minimalnego wkładu własnego do inwestycji potencjalnie realizowanych w ramach przyszłego programu operacyjnego Diagnoza potrzeb rozwojowych regionu w kontekście realizacji RPO WP na lata , IBS, Warszawa,

39 Mapa 18. Dochody gmin regionu podkarpackiego na 1. mieszkańca w 2011 r. Mapa 19. Wydatki gmin regionu podkarpackiego per capita w 2011 r. w porównaniu z poziomem zadłużenia w 2010 r. Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie danych BDL GUS oraz MF 39

40 40

41 7 Wykorzystanie funduszy europejskich w województwie podkarpackim Województwo podkarpackie należy do największych beneficjentów perspektywy Do końca marca wydatkowano 18,9 mld zł (co stanowiło najwyższą alokację po woj. mazowieckim oraz śląskim). Patrząc przez pryzmat poziomu wsparcia przypadającego na jednego mieszkańca, region zajął drugie miejsce z wynikiem 8864 zł (za woj. warmińsko-mazurskim Wykres 32. Alokacja NSS na 1 mieszkańca regionu (w zł)). Znaczący udział w porównaniu z innymi województwami miały środki PO IG (w tym najwyższa w kraju alokacja w Osi 4 16 ), a także PO RPW oraz RPO (z uwagi na korzystny dla woj. podkarpackiego algorytm rozdziału środków unijnych). Struktura alokacji w latach również znacznie wyraźniej wskazuje na wsparcie przedsiębiorstw (Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie KSI SIMIK Wykres 34. Struktura alokacji funduszy europejskich w latach w obszarach odpowiadających celom WRS. Wykres 32. Alokacja NSS na 1 mieszkańca regionu (w zł) Wykres 33. Alokacja programów operacyjnych per capita Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie KSI SIMIK 16 Diagnoza potrzeb rozwojowych regionu w kontekście realizacji RPO WP na lata , IBS, Warszawa,

42 Wykres 34. Struktura alokacji funduszy europejskich w latach w obszarach odpowiadających celom WRS Źródło: opracowanie własne IBS na podstawie KSI SIMIK Ciekawych wniosków dostarcza powiązanie kategorii interwencji w celami tematycznymi Wspólnych Ram Strategicznych, które będą głównym punktem odniesienia podczas prac nad programem regionalnym na lata Uwzględniając wszystkie pogramy operacyjne bieżącej perspektywy finansowej, aż 21% funduszy przypadło na cel związany ze wsparciem przedsiębiorczości (3), nieco wyższa niż przeciętnie w kraju alokacja trafiła także do obszaru społeczeństwa informacyjnego (cel tematyczny 2), wspierania aktywności zawodowej (cel tematyczny 8), integracji społecznej (cel tematyczny 9) oraz kapitału ludzkiego (cel tematyczny 10). Relatywnie dużo niższy był udział inwestycji związanych z infrastrukturą transportową (cel tematyczny 7). Znaczą sumę środków polityki spójności beneficjenci województwa podkarpackiego wydatkowali także w obszarze innowacyjności szczególnie zaś infrastruktury B+R. W ramach tej kategorii interwencji dofinansowane zostały m.in. uczelnie wyższe. Uniwersytet Rzeszowski oraz Politechnika Rzeszowska ze wszystkich programów operacyjnych otrzymały łącznie ponad 600 mln zł dofinansowania. 17 Znacznie wyższe dofinansowanie w stosunku do liczby mieszkańców widoczne jest również na tle pozostałych regionów Polski (Wykres 35. Dofinansowanie projektów o charakterze innowacyjnym (kategorie interwencji 1-9) a liczba mieszkańców regionu w 2012 r.. Do końca lutego 2013 r. 18 rozdysponowano 87,6% alokacji programu regionalnego. W największym stopniu w ramach RPO zostały wsparte Rzeszów oraz gminy w jego bezpośrednim sąsiedztwie (np. Trzebownisko), powiaty bieszczadzkie, Lubaczów i jego gmina wiejska, a także gminy położone w północno-wschodniej części regionu. 17 Diagnoza potrzeb rozwojowych regionu w kontekście realizacji RPO WP na lata , IBS, Warszawa, Stan wdrażania Regionalnych Programów Operacyjnych na r., MRR, Warszawa,