Instytucje i instrumenty rynku kapitałowego

Transkrypt

1 Instytucje i instrumenty rynku kapitałowego Instytucje na rynku kapitałowym nowe metody na Istnienie rynku kapitałowego i sprawność działania na nim są zależne od instytucji tworzących ten rynek i aktywnie na nim działających. Najważniejsze instytucje działające na rynku kapitałowym w Polsce to banki komercyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne, fundusze powiernicze, Narodowe Fundusze Inwestycyjne, Komisja Papierów Wartościowych, Giełda Papierów Wartościowych i Centralna Tabela Ofert (OTC, CeTO)......Towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne są bardzo znaczącymi inwestorami na rynku kapitałowym. Wynika to przede wszystkim z tego, że prawie każdy obywatel państwa jest objęty jakąś formą ubezpieczenia obowiązkowego i dobrowolnego. Ze względu na swoje rozmiary oraz potrzeby inwestycyjne instytucje tego typu oddziałują na rynek w wieloraki sposób. Konieczność zachowania bezpieczeństwa wkładów osób oszczędzających na przyszłą emeryturę i związana z tym szczególna kontrola powoduje, że instytucje te inwestują otrzymane wkłady (ich część) w papiery wartościowe o stosunkowo niskim stopniu ryzyka inwestycyjnego. Są to głównie bony skarbowe, obligacje skarbowe i obligacje renomowanych spółek. Jako znaczący inwestor towarzystwa ubezpieczeniowe przez zakup papierów wartościowych emitowanych przez państwo stają się wierzycielami państwa finansującymi zadłużenie publiczne. Aktualnie największy polski ubezpieczyciel ZUS działa niezgodnie z zasadami gospodarki rynkowej. Wkłady w tej instytucji nie podlegają kapitalizacji, co niesie ze sobą zagrożenie znacznej deprecjacji wkładów w momencie wystąpienia wysokiej inflacji. Powstają w Polsce fundusze emerytalne, które są skapitalizowane i działają na podstawie indywidualnych kontraktów. Pierwszym funduszem emerytalnym był fundusz utworzony przez fundusz powierniczy Pioneer. Fundusze powiernicze służą do wspólnego lokowania środków pieniężnych inwestorów w papiery wartościowe. Oznacza to, że pieniądze poszczególnych uczestników funduszu inwestowane są w te same papiery wartościowe, a korzyści lub straty solidarnie są dzielone między nimi, zależnie od wysokości ich udziału. Ze względu na skalę i możliwości skumulowania dużych środków pieniężnych, fundusze powiernicze pozwalają zbudować taki portfel papierów wartościowych, który był by nieosiągalny dla drobnego inwestora, który jest ograniczony barierą wiedzy oraz posiadanego kapitału inwestycyjnego. Realizowana jest tu zasada dywersyfikacji portfela i minimalizacji ryzyka. Fundusze powiernicze dzieli się na zamknięte i otwarte. Fundusze zamknięte mają stabilną liczbę uczestników, którzy akcjonariuszami funduszu lokującego kapitał w papiery wartościowe. Otwarte fundusze powiernicze ułatwiają inwestorowi lokowanie w papiery wartościowe zwalniając go z konieczności oceny atrakcyjności lokat w akcje. Inwestor lokujący pieniądze na rynku kapitałowym poprzez fundusz otwarty nie staje się jego akcjonariuszem jak w funduszu zamkniętym, ale jedynie udziałowcem. Polega to na kupowaniu jednostek uczestnictwa w funduszu, które są nieoprocentowane i niezbywalne. Wycofanie się inwestycji następuje jedynie w drodze umorzenia jednostek uczestnictwa, które nie może być przez fundusz w żaden sposób ograniczone. Na polskim rynku kapitałowym funkcjonują aktualnie liczne fundusze inwestycyjne. Narodowe Fundusze Inwestycyjne są efektem Programu Powszechnej Prywatyzacji, który powstał w latach i jest projektem prywatyzacji kapitałowej małych i średnich przedsiębiorstw państwowych. Wdrożenie Programu Funduszy Inwestycyjnych pozwoliło na stworzenie lepszych warunków do restrukturyzacji

2 przedsiębiorstw ułatwiając dostęp do kapitału zarówno krajowego jak i zagranicznego. Na polskim rynku kapitałowym pojawiło się wiele funduszy inwestycyjnych, instytucji finansowych bardzo popularnych w krajach wysoko rozwiniętych. Narodowe Fundusze Inwestycyjne w swym kształcie organizacyjno-prawnym są funduszami inwestycyjnymi zamkniętymi. Najogólniej rzecz biorąc należy je traktować jako inwestycje finansowe, które lokują pieniądze, pochodzące od prywatnych lub instytucjonalnych inwestorów, w przedsięwzięcia mające przynosić zysk, w tym papiery wartościowe w rynku kapitałowym. Akcje Narodowych Funduszy Inwestycyjnych są notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Komisja Papierów Wartościowych jest to instytucja powołana do regulowania i nadzorowania rynku kapitałowego oraz ochrony interesów inwestorów. Z urzędu komisja licencjonuje podmioty działające w publicznym obrocie papierami wartościowymi. Ponieważ rynek kapitałowy, ze względu na metody i techniki działania na nim, wielość instrumentów oraz różnorodność podmiotów, jest niezmiernie skomplikowany i wymaga odpowiedniej kontroli regulacji powołano Komisje Papierów Wartościowych. Do zadań Komisji należy miedzy innymi nadzór nad przestrzeganiem reguł uczciwego obrotu i konkurencji w zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi, inspirowanie, organizowanie i podejmowanie działań zapewniających sprawne funkcjonowanie rynku papierów wartościowych oraz ochrona interesów inwestorów. Komisja Papierów Wartościowych, jako jedyna instytucja w Polsce, ma prawo dopuszczania papierów wartościowych do publicznego obrotu, zapewniając inwestorom otrzymanie wszelkich zgodnych z prawem informacji potrzebnych do podejmowania decyzji inwestycyjnej. Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie jest najważniejszą częścią rynku wtórnego, na której handluje się dopuszczonymi do publicznego obrotu papierami wartościowymi w tym różnego rodzaju derywatami. Na giełdzie w sytuacjach odpowiednio atrakcyjnych dla inwestora dochodzi do alokacji kapitału, która jest niezmiernie ważna dla rozwoju gospodarki. Osoby i instytucje posiadające nadwyżki środków pieniężnych decydują się na ulokowanie ich w sferze produkcji lub usług bądź nabywają papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa. W wyniku transakcji giełdowych następuje przemieszczanie środków pieniężnych i udostępnianie ich tym, którzy mają możliwości ich efektywnego wykorzystania. Na giełdzie na rynku wtórnym nie następuje zasilanie w kapitał emitentów papierów wartościowych, ale dochodzi do kupna i sprzedaży wyemitowanych wcześniej papierów wartościowych. Giełda papierów wartościowych chociaż nie zwiększa kapitału emitentów to ma dla nich bardzo duże znaczenie. Jest ona przede wszystkim źródłem informacji. Kształtowanie się kursu akcji jest przecież rynkową wyceną ich wartości, wahania kursu informują o koniunkturze i dekoniunkturze w gospodarce i branży emitenta. Jeżeli doda się do tego strukturę akcjonariatu emitent może na tej podstawie podejmować ważne decyzje dotyczące rozwoju spółki (na przykład emisja nowych akcji czy obligacji zamiennych). Funkcje giełdy papierów wartościowych można przedstawić w trzech następujących punktach: mobilizacja kapitału w zależności od sposobu i skuteczności działanie rynku wtórnego, inwestor podejmuje decyzje inwestycji w papiery wartościowe lub postanawia ulokować swoje pieniądze w inny atrakcyjniejszy sposób (na przykład zakup nieruchomości lub waluty). transformacja kapitału kapitał może przybierać różne formy w zależności od sytuacji na rynku i atrakcyjności poszczególnych lokat. wycena kapitału akcje na rynku pierwotnym sprzedawane są po cenie emisyjnej. Na giełdzie do transakcji dochodzi po cenie rynkowej, która jest efektem określonego popytu i podaży. Cena rynkowa może być podstawą do wyceny wartości kapitału, a odniesiona do ceny emisyjnej pozwala na ocenę wyceny majątku dokonanej przez emitenta. Na giełdzie notowane są akcję spółek, które spełniają określone warunki, które

3 dotyczą wielkości notowanej spółki, liczby wyemitowanych akcji czy struktury akcjonariatu. Od 1 maja 2004 dokonany został nowy podział rynków giełdowych. Zamiast dotychczasowych rynków podstawowego, równoległego i wolnego, obecnie obrót giełdowy prowadzony jest na dwóch nowych rynkach, regulowanych osobnymi regulaminami: Rynek podstawowy Kluczowe kryteria dopuszczeniowe: papiery wartościowe są dopuszczone do publicznego obrotu, ich zbywalność nie jest ograniczona, wszystkie wyemitowane akcje danego rodzaju zostały objęte wnioskiem do właściwego organu spółki prowadzącej urzędowy rynek giełdowy o dopuszczenie ich do obrotu, iloczyn liczby i prognozowanej ceny rynkowej akcji objętych wnioskiem, a w przypadku gdy określenie tej ceny nie jest możliwe - kapitały własne emitenta, wynoszą równowartość w złotych co najmniej EURO, rozproszenie akcji sprawozdanie finansowe za 3 ostatnie lata Rynek równoległy Kluczowe kryteria dopuszczeniowe: są one dopuszczone do publicznego obrotu lub KPWiG wydała zezwolenie na ich obrót na rynku regulowanym, ich zbywalność nie jest ograniczona, w stosunku do ich emitenta nie toczy się postępowanie upadłościowe lub likwidacyjne W ramach rynku podstawowego wyodrębniony został segment Plus. Warunkami włączenia akcji do tego segmentu - oprócz wymogów mierzalnych, są kryteria o charakterze jakościowym - przyjęcie do stosowania wszystkich zasad ładu korporacyjnego oraz podniesienie standardów w zakresie komunikacji emitentów z inwestorami. W ramach rynku równoległego wyodrębniony został segment Prim. Podstawą kwalifikacji do segmentu PRIM są wymogi dotyczące standardów komunikacji emitentów z inwestorami a także zwiększenie zakresu informacji finansowych poprzez zobowiązanie do publikowania skonsolidowanych raportów kwartalnych. Schemat podziału rynków po 1 maja 2004 r.

4 Dla spółek, które prowadzą działalność w obszarze nowoczesnych technologii Giełda utworzyła odrębny segment o nazwie SiTech (Segment Innowacyjnych Technologii). Kryterium decydującym o włączeniu spółki do tego segmentu jest rodzaj działalności: - branża technologii informatycznych, - telekomunikacja, - media elektroniczne. Spółki kwalifikowane są do segmentu SiTech niezależnie od tego, czy notowane są na rynku podstawowym czy równoległym. Spółki te mają dodatkową prezentację w tabelach giełdowych. Domy Inwestycyjne (Maklerskie) są to instytucje, za których pośrednictwem emitenci sprzedają papiery wartościowe na rynku pierwotnym, a inwestorzy dokonują obrotu na rynku wtórnym. Transakcje na rynku papierów wartościowych zawierane są za pośrednictwem maklerów zatrudnionych w domach Inwestycyjnych. Osoby wykonujące zawód maklera muszą posiadać licencję wydaną przez Komisje Papierów Wartościowych. Domy Inwestycyjne są jedyną instytucją, która ma prawo zajmować się obrotem publicznym. Dom inwestycyjny działa na rynku kapitałowym zawsze we własnym imieniu na rachunek klienta lub własny. W pierwszym przypadku jest pośrednikiem, a jego dochodem jest prowizja maklerska od przeprowadzonej transakcji. W Polsce prowizja jest płacona tylko od zrealizowanego częściowo lub w całości zlecenia i jest taka sama przy kupnie oraz sprzedaży. Instrumenty rynku kapitałowego Na rynku kapitałowym dochodzi do ustawicznego przemieszczania się kapitałów pieniężnych. Jest to obok systemu bankowego i budżetu najsprawniejszy układ

5 redystrybucji dochodów w gospodarce. Jego efektywność zależy od stosowanych na nim instrumentów finansowych. Klasycznymi instrumentami rynku kapitałowego są akcje i obligacje. Mniej znane w Polsce są transakcje financial futures i forward, opcje oraz swapy walutowe. Akcja jest papierem wartościowym udziałowym. Akcja jako papier wartościowy stwierdza udział jego posiadacza w spółce akcyjnej, a tym samym i w jej kapitale. Akcje mogą być przedmiotem obrotu, a więc ulegać przenoszeniu, zbyciu, darowiźnie, dziedziczeniu itp. W okresie istnienia spółki akcyjnej właściciel akcji w zwykłych warunkach ma prawo do udziału w zyskach przedsiębiorstwa, przeznaczonych do podziału przez walne zgromadzenie. Taki zysk jaki przynosi akcja jest nazywany dywidendą. Obok akcji zwykłych spółki mogą wypuszczać akcje o szczególnych uprawnieniach dla akcjonariuszy. Są to akcje uprzywilejowane. Akcje spełniają dwie podstawowe funkcje ekonomiczne: są formą pozyskiwania kapitału przez spółki akcyjne oraz z punktu widzenia akcjonariusza instrumentem inwestowania bez podjęcia działalności gospodarczej we własnym imieniu i na własny rachunek. O sposobach wyceny akcji i istocie zmienionego dochodu z uwagi na zmieniający się kurs akcji traktuje dalsza część książki. Instrumentem finansowym ściśle związanym z akcją jest prawo poboru. Prawo poboru występuje przy emisji nowych akcji i oznacza prawo do zakupu nowych akcji po cenie emisyjnej w określonej proporcji. Prawo to może być sprzedawane lub kupowane na rynku. Obligacja jest papierem wartościowym dłużnym inkorporującym wierzytelności pieniężne. W odróżnieniu od akcji obligacja jest przede wszystkim instrumentem pożyczkowym pełniącym równocześnie funkcje instrumentu lokat. Obok akcji jest to podstawowy instrument finansowania inwestycyjnego w Polsce. Obligacja jest papierem wartościowym, w którym eminent stwierdza, że jest dłużnikiem wobec właściciela obligacji (wierzyciela) i zapłaci kwotę pieniężną oraz ustalone oprocentowanie w sposób i w terminach określonych obligacji. Obligacja jako instrument długu stanowi pożyczkę udzieloną eminentowi przez obligatariusza, w klasycznym przypadku daje uprawnienie do stałego oprocentowania płatnego przed dywidendą i ma pierwszeństwo do zapłaty w przypadku likwidacji eminenta. Obligacje mogą być zbywane po cenie ustalonej między zbywającym i nabywcą obligacji. Czasami eminent może określić w obligacji warunki ograniczające obrót obligacją, ze względu na przedmiot dodatkowego świadczenia. Najważniejsze cechy większości obligacji to: termin wykupu; jest to dzień, począwszy od którego obligacja podlega wykupowi, wartość nominalna; jest to wartość, którą posiadacz obligacji otrzymuje od emitenta po Istnieje wiele kryteriów klasyfikacji obligacji. Ze względu na: źródła regulacji prawnej; wyróżnia się obligacje regulowane przepisami ustawy o obligacjach i unormowane przepisami innych aktów prawnych (na przykąłd prawa bankowego), przedmiot zobowiązania emitenta; wyróżnia się obligacje zawierające inkorporowane w nich wierzytelności wyłącznie pieniężne i obligacje zawierające oprócz tych wierzytelności także zobowiązania do świadczeń dodatkowych, legitymację prawną i sposób przenoszenia tytułu własności do praw majątkowych; wyróżnia się obligacje na okaziciela (są notowane na giełdzie) i obligacje imienne, podmiot emitujący; wyróżnia się obligacje emitowane przez podmioty gospodarcze posiadające osobowość prawną, organizacje społeczne posiadające osobowość prawną, które oprócz działalności statutowej prowadzą działalność gospodarczą, fundacje prowadzące działalność gospodarczą, gminy, Skarb Państwa, banki i

6 Narodowy Bank Polski, materialną formę obligacji; wyróżnia się obligacje materialne i zdematerializowane, sposób oprocentowania; wyróżnia się obligacje o stałym oprocentowaniu, indeksowane i o kuponie zerowym, gwarancje udzielone nabywcom; wyróżnia się obligacje zabezpieczone i niezabezpieczone W obrocie gospodarczym obligacje pełnią wiele funkcji. Najważniejsza z punktu widzenia emitenta jest funkcja kredytowa, ponieważ obligacje pozwalają emitentowi uzyskać środki pieniężne do dyspozycji na określony czas ze źródeł pozabankowych. Z reguły oprocentowanie obligacji jest niższe od oprocentowania kredytu bankowego. W takim układzie obligacje pozwalają na przykład na realizację inwestycji, która posiada stopę zwrotu wyższą niż oprocentowanie obligacji. Z punktu widzenia nabywców obligacje są instrumentem lokat czasowo wolnych środków pieniężnych, przynosząc inwestorom związane z tymi lokatami korzyści majątkowe w formie oprocentowania i ewentualnych świadczeń dodatkowych emitenta. Dla inwestora nabywanie obligacji ma sens przede wszystkim wtedy, gdy oprocentowanie obligacji jest wyższe niż oprocentowanie bankowych depozytów terminowych. Przy typowych obligacjach inwestor może liczyć na trzy źródła dochodów związanych z obligacją. Są to odsetki otrzymywane okresowo od emitenta, reinwestowanie otrzymanych odsetek oraz zyski pochodzące z różnic kursowych (nabycie obligacji po niższej cenie i odsprzedaż lub wykupienie przez emitenta po wyższej cenie). Kontrakty futures są to instrumenty finansowe, które zobowiązują dwie strony do zawarcia w przyszłości transakcji na warunkach określonych w kontrakcie. Wystawiający kontrakt zobowiązuje się do dostarczenia przedmiotu kontraktu w ustalonym terminie (tak zwana krótka pozycja), zaś nabywca kontraktu zobowiązuje się do zapłacenia ustalonej ceny po dostarczeniu przedmiotu kontraktu (tak zwana pozycja długa). Z kontraktami futures związane są trzy różne ceny. Pierwsza jest to cena w dniu zawarcia kontraktu. Obowiązuje ona obie strony i po takiej cenie w przyszłości zostanie zrealizowana transakcja. Druga jest to cena rynkowa i podlega ona ciągłej zmianie wraz z rynkiem. Taki sam kontrakt zawarty innego dnia będzie z reguły miał inną cenę. Trzecia jest to cena bieżąca przedmiotu kontraktu na rynku. Różnica między ceną kontraktu i ceną bieżącą jest podstawą różnych strategii gry rynkowej. W momencie zbliżania się terminu realizacji kontraktu różnica ta powinna oscylować wokół zera. Kontrakty futures są wystawiane na różne instrumenty finansowe. W praktyce spotykane są następujące kontrakty futures: walutowe kontrakty futures (currency futures), procentowe kontrakty futures (interest rate futures), indeksowe kontrakty futures (index futures), akcyjne kontrakty futures (stocks futures). W walutowych transakcjach (jest to najstarsza forma transakcji financjal futures) przedmiotem handlu są waluty, a cenę kontraktu wyznacza odpowiedni poziom kursu walutowego. W procentowych kontraktach instrumentem pierwotnym jest oprocentowany papier wartościowy (na przykład obligacja). Nie są one już tak jednorodne jak kontrakty walutowe, co wynika przede wszystkim ze zróżnicowania przedmiotu transakcji. Oprócz długoterminowych obligacji skarbowych i średnioterminowych skryptów dłużnych, występują krótko-terminowe weksle skarbowe i certyfikaty depozytowe oraz krótkoterminowe depozyty bankowe. Indeksowe transakcje futures dotyczą różnych indeksów ekonomicznych, a przede wszystkim indeksów kursów akcji (giełdowych). W przypadku indeksowych kontraktów nie może wystąpić fizycznie dostawa instrumentu pierwotnego, czyli indeksu na przykład rynku. W momencie dostawy odbywa się rozliczenie kontraktu. Jeżeli wartość indeksu jest niższa niż cena ustalona w kontrakcie, nabywca płaci wystawiającemu kontrakt sumę pieniężną

7 proporcjonalną do różnicy między ceną ustaloną w kontrakcie a wartością indeksu. Nabywca kupując kontrakt zgodził się na wyższą wartość (cenę) indeksu, musi zatem dopłacić różnicę. Jeżeli wartość indeksu jest wyższa niż cena ustalona w kontrakcie, wystawiający kontrakt płaci nabywcy kontraktu sumę pieniężną proporcjonalną do różnicy między wartością indeksu a ceną ustaloną w kontrakcie. Wystawiający kontrakt gwarantował niższą wartość (cenę) indeksu musi zatem dopłacić różnicę. Akcyjne kontrakty futures odnoszą się do akcji, a o cenie kontraktu decyduje właściwy kurs akcji. Idea rozliczania się jest analogiczna jak w przypadku kontraktów dla indeksów. Kontrakty forward definiuje się podobnie jak kontrakty futures, jako instrument finansowy, który zobowiązuje strony do zawarcia w przyszłości transakcji na warunkach określonych w kontrakcie. W odróżnieniu od kontraktu futures, kontrakt forward występuje w obrocie pozagiełdowym (kontrakt futures występuje z reguły na giełdzie), jest niestandaryzowany i zawierany na zamówienie (kontrakt futures jest standardyzowany, czyli ściśle określony zawczasu), termin dostawy jest określany na konkretny dzień (przy kontraktach futures na miesiąc), prawie zawsze dochodzi do dostawy przedmiotu kontraktu (w kontraktach futures dostawa z reguły nie występuje co jest następstwem strategii gry i bardzo częstego przyjmowania odwrotnej pozycji), płatność następuje po dostawie ( w kontraktach futures wnoszony jest przez obydwie strony depozyt, a kontrakt jest rozliczany codziennie). Opcja jest instrumentem finansowym, który daje jego posiadaczowi prawo do zakupu lub sprzedaży innego instrumentu finansowego, którym w szczególności może być papier wartościowy. W odróżnieniu od kontraktów futures i forward posiadanie opcji daje prawo, a nie stwarza zobowiązania. W opcji występują trzy niezmienne dane będące jej podstawą: instrument opcyjny (instrument finansowy, na który wypisana została opcja), określona cena instrumentu finansowego, po której opcja może być egzekwowana (cena kontraktu), termin ważności opcji. Cena opcji jest tak zwana premia, która jest płacona wystawiającemu opcję, bez względu na to czy opcja zostanie w określonym czasie wyegzekwowana. W praktyce wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje opcji, opcję kupna (call option) i opcję sprzedaży (put option). Opcja kupna daje jej posiadaczowi prawo do zakupu instrumentu finansowego (na przykład akcji) po określonej cenie, w ustalonym terminie. Opcja sprzedaży daje jej posiadaczowi prawo do sprzedaży instrumentu finansowego po określonej cenie, w ustalonym terminie. Ponieważ opcja jest prawem, a nie zobowiązaniem, posiadacz jej skorzysta z tego prawa tylko wtedy jeżeli jest to opłacalne. Skorzystanie z tego prawa nazywa się wykonaniem lub rozliczeniem opcji. Dla wystawiającego opcję wystawienie jej wiąże się z przyjęciem zobowiązania w sytuacji gdy jej nabywca zdecyduję się ją wykonać. Definiując termin opcji należy wyróżnić dwa pojęcia: termin wygaśnięcia opcji i termin wykonania opcji. Termin wygaśnięcia opcji jest to termin po upływie którego opcja nie może być wykonana i traci swoją ważność. Termin wykonania opcji jest to termin, w którym opcja jest wykonana. Ze względu na termin opcji na rynku wyróżnia się dwa typy. Są to opcja amerykańska i opcja europejska. Posiadacz opcji amerykańskiej może ją wykonać w dowolnym dniu od momentu jej nabycia do terminu wygaśnięcia. W przypadku opcji europejskiej posiadacz może ją wykonać jedynie w dniu, w którym przypada termin wygaśnięcia opcji. Oznacza to, że w przypadku opcji europejskiej termin wykonania i termin wygaśnięcia jest taki sam. Z opcją związane są trzy różne ceny: cena wykonania jest to cena po jakiej opcja jest wykonana i jest ona ustalona w momencie wystawienia opcji i nie zmienia się w czasie,

8 cena opcji - jest to tak zwana premia, czyli cena prawa, które nabywa posiadacz opcji; cena ta jest to wartość rynkowa opcji, która zmienia się w czasie, cena instrumentu finansowego, na który jest wystawiona opcja jest to wartość rynkowa tego instrumentu. Podstawą decyzji o wykonaniu opcji jest porównanie ceny wykonania opcji z bieżącą ceną rynkową instrumentu finansowego. Dla opcji kupna cena wykonania jest to cena, po jakiej posiadacz opcji ma prawo nabyć instrument finansowy od wystawiającego opcję w momencie wykonania. Inwestor skorzysta z opcji jeżeli bieżąca cena instrumentu finansowego będzie wyższa niż cena wykonania opcji. W przypadku opcji sprzedaży cena wykonania jest to cena, po jakiej posiadacz opcji ma prawo sprzedać instrument finansowy wystawiającemu opcję w momencie jej wykonania. Inwestor skorzysta z tej opcji jeżeli bieżąca cena instrumentu finansowego na rynku będzie niższa niż cena wykonania opcji. Najczęściej spotyka się opcję na akcje, walutę, oprocentowane papiery wartościowe oraz indeksy rynku. Przedmiotem opcyjnego zakupu i sprzedaży mogą być również kontrakty financial futures. Swap definiowany najbardziej ogólnie jest operacją wymiany strumieni finansowych, których wartość i terminy są z góry ustalone. Na podstawie zawartej umowy strony transakcji zgadzają się wymienić między sobą w określonym terminie strumienie płatności, przy czym wykonanie zobowiązań jednej strony wynikające z umowy jest uzależnione od realizacji zobowiązań drugiej strony. Inaczej swap jest określany jako umowa, na mocy której dwie strony kupują i sprzedają wzajemnie serię strumieni finansowych, charakteryzujących się stałym lub zmiennym oprocentowaniem, w tej samej lub różnych walutach, których wartość jest dla stron ekwiwalentna w momencie zawarcia umowy. Celem przeprowadzenia operacji swapowych jest wykorzystywanie korzyści komparatywnych, które występują na rynkach finansowych, a zmiana płatności jest tak pomyślana, że zyskują na niej obie strony oraz pośrednicząca instytucja finansowa. Ze względu na technikę przeprowadzania operacji wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje swapów: swapy walutowe (currency swaps) i swapy procentowe (interest rate swaps). W praktyce występują również formy mieszane łączące swapy walutowe i procentowe. Istota swapu walutowego polega na tym, ze strony transakcji przekazują sobie wzajemnie, w momencie zainicjowania operacji, określone równoważne sumy wyrażone w dwóch różnych walutach i zwracają je sobie w czasie obowiązywania umowy według ustalonego wcześniej planu wyszczególniającego zasady i terminy płatności odsetek oraz amortyzacji kapitału. Kalkulacji przepływów finansowych między stronami dokonuję się na podstawie zarówno stałej jak i zmiennej stopy procentowej (bardzo często w tych transakcjach wykorzystywana jest stopa LIBOR). W operacjach swapu procentowego strumienie finansowe podlegające wymianie między stronami transakcji są wyrażone w tej samej walucie, nie występuje więc transfer dewiz. Przedmiotem wymiany są płatności odsetek. W transakcjach tego typu następuje zasadniczo zamiana zobowiązań według stałej stopy procentowej na zobowiązania według zmiennej stopy procentowej oraz zobowiązań według dwóch różnych stóp zmiennych. W zależności od przedmiotu wymiany transakcji swapu procentowego wyróżnia się ich dwa główne rodzaje: swapy kuponowe (kupon swap) i swapy bazowe (basis swap). Swapy kuponowe polegają na wymianie stałej stopy procentowej na zmienną stopę procentową. Strony operacji uzgadniają, że w ustalonych terminach jeden z kontrahentów będzie płacił odsetki naliczane według stałej stopy procentowej, zaś drugi odsetki naliczane według zmiennej stopy procentowej. W wyniku takiej transakcji następuje wzajemny transfer kosztów odsetkowych i ryzyka rynkowego związanego z każdą pożyczką. Korzyścią takiej operacji jest obniżenie kosztów zaciąganych pożyczek. Swapy bazowe polegają na wymianie jednej zmiennej stopy procentowej na inną zmienną stopę procentową. Strony takiej

9 transakcji swapowej ustalają, że w konkretnych terminach będą płacić odsetki naliczane według zmiennych stóp procentowych. W praktyce dąży się do kompensaty płatności odsetkowych, tak że w ustalonych terminach tylko jedna ze stron płaci drugiej różnicę odsetek. Na rynku swapów na świecie najbardziej aktywne są banki. Inne papiery dłużne w Polsce Papiery dłużne mają różną konstrukcje prawną. Jeżeli kapitał jest potrzebny na okres dłuższy niż rok z reguły wykorzystuje się do tego celu obligacje. Z kolei do finansowania krótkoterminowego wykorzystuje się przede wszystkim bony i weksle. Instytucje publiczne emitują bony skarbowe i pieniężne, a przedsiębiorstwa krótkoterminowe papiery dłużne: weksle, obligacje i bony o charakterze pożyczkowym. Emitenci wypuszczają papiery dłużne, by pozyskać pieniądze taniej niż kredyt bankowy. Inwestorzy je kupują, by zarobić więcej niż dają bankowe lokaty. Polskie firmy coraz częściej emitują krótkoterminowe papiery dłużne. Wykorzystują je nie tylko do finansowania działalności bieżącej, ale również długich inwestycji stosując w tym celu tak zwane rolowanie, czyli następujące po sobie emisje. W Polsce krótkoterminowe papiery dłużne emitowane są jako forma pożyczki i obligacje są z reguły nie zabezpieczone. Jedynym zabezpieczeniem jest reputacja emitenta. Terminy spłaty są w tym przypadku indywidualnie dostosowane do potrzeb emitenta. Po raz pierwszy w Polsce emisję krótkoterminowy papierów dłużnych w postaci bonów komercyjnych przeprowadził w 1992 roku Polski Bank Rozwoju. Są to instrumenty finansowe o charakterze pożyczkowym, a obrót nimi jest zdematerializowany. W roku 1992 bony komercyjne wyemitowało kilka spółek giełdowych. Po Polskim Banku Rozwoju kolejnym uczestnikiem rynku KPD stał się ING Bank, który w 1993 roku zainicjował emisję obligacji średnioterminowych, a w 1994 roku zaoferował Komercyjne Weksle Inwestycyjno- Terminowe KWIT-y. Nominał KWIT-u wynosi 500 tys. zł i jest on sprzedawany z dyskontem z terminem wykupu od 1 do 6 miesięcy. Polskie firmy skorzystały z tego instrumentu po raz pierwszy w 1996 roku (LOTOS.S.A. i Cegielski S.A.) Średnie ruchome Średnia ruchoma kursów akcji jest jednym z najstarszych i najbardziej popularnych narzędzi analizy technicznej umożliwiającym potwierdzanie tendencji rynkowej i generowanie sygnałów o nadchodzących zmianach w kierunkach trendów. Nie ulega wątpliwości, że średnia ruchoma jest bardzo pomocna w pomiarze i identyfikacji trendu. Zaletą średniej ruchomej jest jej niewrażliwość na przypadkowe i okresowe wahania jakich na giełdzie przecież niemało. Średnia ruchoma pokazuje związek pomiędzy siłą popytu i podaży na daną akcję. Żaden walor nie może kontynuować ciągłego wzrostu (spadku), jeżeli nie występuje wzrastająca siła popytu (podaży). Celem stosowania średnich ruchomych jest przewidywanie trendu na najbliższe sesje. Liczenie średnich ruchomych w celu prognozowania przyszłych stanów rynku zakłada, że rynek ma tendencję do zmierzania w podobnym do ustalonego poprzednio kierunku. Zatem do opisania linii sygnałowych w analizie technicznej wykorzystywać będziemy średnią ruchomą. Metoda ta polega na obliczaniu średniej kilkusesyjnej i zamieszczaniu wyników obliczeń na jednym wykresie z cenami akcji. Oczywiście taka wielkość jeszcze niewiele daje, ale jej uruchomienie sprawia, ze staję się ona bardzo cennym narzędziem. Owo uruchomienie polega na usunięciu z podstawy obliczeń średniej najstarszej obserwacji i dodaniu najnowszej, co oznacza, ze liczba sesji branych pod uwagę przy wyznaczeniu konkretnej średniej jest stała.

10 Wśród wariantów średniej ruchomej najbardziej rozpowszechnione na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie są średnie: 10, 15 i 45 okresowa. Dwie pierwsze traktowane są jako średnie krótkookresowe, zaś ostania to średnia długookresowa. Dla przykładu w USA, gdzie obrót odbywa się codziennie, stosuję się średnią ruchomą 200 dniową, która odzwierciedla wygładzony trend za cały rok. Ogólnie średnie ruchome stosowane na giełdach papierów wartościowych na świecie ze względu na brany pod uwagę okres można podzielić na średnie dla: - bardzo krótkiego okresu 5-13, - krótkiego okresu 14-25, - pośredniego okresu średniego okresu , - długiego okresu Idea średniej ważonej polega na tym, że każda cena jest mnożona przez wagę, której wielkość ma opisać ważność danej sesji. W praktyce wyróżnia się dwa systemy wag. Są to wagi zmieniające się w sposób liniowy i nieliniowy. W przypadku wag liniowych średnia ruchoma jest wyrażona następującym wzorem: n x i * k i=n k+1 x n = , n k, (2.1) (k+1) * k 2 gdzie n,k,x1 mają oznaczenia jak przy wzorze (2.1) Oznacza to, że sumujemy k kursów akcji mnożąc każdy z nich począwszy od 1 do k przez kolejny numer. Przy średniej 15 okresowej pierwsza cena (najstarsza) otrzyma wagę 1, druga 2, i tak kolejno, aż do 15-tej, która otrzyma wagę 15. Zatem przy zastosowaniu wzoru (2.1) najnowszy kurs jest k razy ważniejszy od najstarszego branego pod uwagę przy wyznaczaniu wartości średniej. Wagi liniowe powinny być stosowane dla takich spółek, których ceny na giełdzie zmieniają się w sposób ewolucyjny bez gwałtownych wahań. Gdy kursy zmieniają się szybko, na przykład zgodnie z trendem przyśpieszonym (hiperbolicznym), bardziej właściwe jest zastosowanie wag nieliniowych. I tu również w zależności od wrażliwości średniej wyróżnia się wagi potęgowe i wykładnicze. Dla wyznaczenia średniej ruchomej z wagami potęgowymi można wykorzystać następujący wzór: n x k-i+1.* (k-i+2) 2 i=n k+1 (2.2) x n = n (k-i+2) 2

11 i=1 W celu wyznaczenia średniej wykładniczej można zastosować dwa podejścia. Pierwsze polega na wyznaczeniu procentu wykładniczego i pomnożeniu średniej z poprzedniej sesji przez różnicę jedności i procentu wykładniczego oraz dodanie do niej aktualnej ceny akcji pomnożonej przez wagę równą procentowi wykładniczemu. Procent wykładniczy pw z k ostatnich notowań wyznacza się zgonie ze wzorem: 2 pw = (2.3) k + 1 Oznacza to, że dla średniej 15-okresowej jest to wielkość stała równa 0,125. Ogólny wzór na wagę dla ceny sprzed n notowań jest następujący: pw * ( 1 pw) n, (2.4) Dla praktycznych obliczeń wygodnie jest stosować do wyznaczania średniej wykłądniczej poniższy wzór: gdzie: 2 2 X ne = X n * ( 1 -- ) + ( ) X n (2.5) k k X ne - wielodniowa średnia wykładnicza, X n -wielodniowa średnia arytmetyczna wyznaczona na przykład według wzoru (2.1) lub (2.2), X n cena akcji na n-tej sesji, k - krok uśerdniania, n - kolejna wartość średniej. Obliczenia według wzoru (2.5) uruchamiamy dodając nowe notowanie i równocześnie odejmując najstarsze, przez co cały czas do wyznaczenia średniej operujemy próbą k okresową.

12 Rys.2.1 EMA 45 czyli Potęgowa Średnia Wkładnicza 45 dniowa, na wykresie 1000 dni Wskaźnik MACD Pełna nazwa wskaźnika MACD to Moving Average Convergence Divergence. V języku polskim można to przetłumaczyć jako zbieżność i rozbieżność średnich ruchomych. Jest to miara mocno rozpowszechniona na wszystkich rynkach giełdowych. Wskaźnik MACD może zostać zdefiniowany jako grupa wskaźników biorących za podstawę stosunek średnich wielodniowych krótkoterminowych i długoterminowych. Formalnie MACD wyznacza się według wzoru: Xk1 MACD = Xk1 Xk2 lub MACD = Xk2 (2.6) gdzie: k1 i k2 - oznaczają krok uśredniania (przy czym zawsze k2 > k1), Xk1, Xk2 to średnie wykładnicze k1 i k2 okresowe wyznaczone według wzoru (2.5). Obliczenia są oczywiście wykonywane po każdej sesji w sposób kroczący. Oznacza to, że do wyznaczenia średnich usuwana jest najstarsza cena, a wprowadzany jest najnowszy kurs akcji. W praktyce najczęściej przyjmuje się k1 = 8, k2 = 17. Jako linie sygnałową dla MACD wyznacza się dodatkowo średnią wykładniczą 9 okresową (obliczenia linii sygnału dokonuje się również na podstawie wzoru (2.5). Wskaźnik ten jest szczególnie istotny dla graczy krótkoterminowych, gdyż małe wartości k1 i k2 odzwierciedlają również przypadkowe zmiany kursów, które nie prowadzą do zmiany trendów. Teoretycy analizy technicznej proponują również układ: k1 = 12, k2 = 25 i dla linii sygnału opóźnienie równe 9. Dla oceny spółki na giełdzie ważne jest wzajemne położenie linii MACD i jej linii sygnałowej. Za linie równowagi dla MACD przyjmuje się poziom zerowy. Rosnący wskaźnik powyżej zera świadczy o rynku wzrostowym, malejący poniżej zera to rynek malejący. Sygnałem do kupna według tej miary jest przebicie od dołu linii sygnałowej przez linię MACD. Odwrotnie sygnałem sprzedaży jest moment, gdy linia dodatnia MACD przebija z

13 góry linię sygnału. Z reguły sygnał ten potwierdza się później przebiciem przez MACD linii równowagi (zerowej). Za idealny sygnał zakupu przyjmuję się sytuację, gdy ujemna linia MACD przebija linie sygnału od dołu równocześnie z przekroczeniem linii równowagi. Dodatkowo długi okres, w którym linia MACD leży ponad poziomem równowagi potwierdza poprawny układ średnich ruchomych dla rynku rosnącego (to znaczy cena akcji jest powyżej średniej krótkookresowej, a ta z kolei leży powyżej średniej długookresowej). Rys.2.2. MACD (12,26,9) dla spółki PROKOM w okresie 1000 dni. Wskaźnik relatywnej siły RSI Wskaźnik relatywnej siły RSI (Relative Strength Index) jest kolejną miarą, która umożliwia określenie czy rynek jest wykupiony (dobry moment do sprzedaży), czy wysprzedany (dobry moment do kupna). Miara ta należy do grupy oscylatorów i jest interpretowana analogicznie jak omówiony wcześniej wskaźnik wykupienia i wysprzedania rynku. Często wskaźnik RSI nazywany jest wskaźnikiem wewnętrznej siły akcji. Jego twórcą jest W. Wilder, który zaproponował tę miarę w 1978 roku. Założył on, że obecny stan popytu i podaży akcji na rynku jest uzależniony od aktualnych informacji ze spółki o spółce oraz aktualnych notowań. Zasadniczym zadaniem stawianym przed RSI jest pomiar wewnętrznej siły danej akcji lub całego rynku. Wskaźnik ten pokazuje stan rynku z punktu widzenia działających na nim sił popytu i podaży. Jest on miarą unormowaną, która przyjmuje wartości z przedziału od 1 do 100. Linie sygnałowe wykupienia i wysprzedaży zaznacza się odpowiednio na poziomie 70 i 30 (niektórzy analitycy stosują jako graniczne poziomy 80 i 20). Wskaźnik RSI jest wyznaczany dla różnych przedziałów czasowych. W. Wilder zaleca okres 14-dniowy. Z praktyki Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie wynika, że okres 14-dniowy poprawnie generuje sygnały wykupienia i wysprzedaży dla większości spółek giełdowych. Inny dość często spotykany okres to 9 dni. Zasada obliczania RSI polega na szukaniu w wybranym przedziale czasowym ostatniego okresu siły popytu i podaży. Zakłada się, że silny popyt jest korzystny dla wzrostu cen, zaś silna podaż sprzyja spadkowi cen. Z tego względu oddzielnie analizuję się wzrosty i spadki cen na kolejnych sesjach. Formalnie wartość RSI wyznaczana jest według wzoru: 100

14 RSI = (2.7) (1+ RS) średni wzrost kursu z k dni RS = średni spadek kursu z k dni Jeżeli za k przyjmie się 14 oznacza to, że dzielimy zmiany ceny w tym okresie na dwie grupy zmiany dodatnie i zmiany ujemne. Dla każdej z grup wyznaczana jest średnia autentyczna, co umożliwia wyznaczenie wartości RS i dalej zgodnie z wzorem (2.7) RSI. Wielu analityków korzysta ze stosunku wzrostu procentowego do spadku procentowego. Podkreślić należy, że przy dużej dynamice rynku (zarówno rosnącego jak i spadającego) miara ta traci wiele na wartości i nie jest praktycznie stosowana. Najczęściej przekroczenie przez RSI linii sygnałowych jest odczytywane jako wskazówka zwiększająca prawdopodobieństwo zmiany tendencji. Wartość RSI mówi o tym, jak duża jest aktualnie siła trendu. Bardzo często na wykresie RSI zamieszcza się dodatkowo średnią ruchomą wyznaczoną dla wartości RSI. Interpretacja wzajemnego przecinania się średniej z linią wskaźnika jest analogiczna jak przedstawiono to w rozdziale o średniej ruchomej. Za sygnał kupna akcji przyjmuje się między innymi przecięcie linii wysprzedania od dołu i dywergencję z kursem akcji w obszarze wysprzedania. Analogicznie za sygnał do sprzedaży akcji przyjąć należy przecięcie przez wskaźnik linii wykupienia od góry i dywergencje z kursem akcji w obszarze wykupienia. Skuteczność tego wskaźnika zależy przede wszystkim od poprawności określenia okresu k dla danej spółki. Użyteczność wskaźnika RSI wzrasta, gdy sygnały generowane przez wskaźnik są potwierdzane przez formacje lub chociażby rozbieżności między ruchem cen a zachowaniem się RSI. Rys Teksty zebrane : 1. Waldemar Tarczyński Rynek kapitałowy vo.1 2. Opracowania własne (Marcin Żak)

15 Wykresy przy pomocy Metastock, sporządził Marcin Żak