Część I. Podstawy odpowiedzialności karnej w obrocie gospodarczym

Transkrypt

1 Część I. Podstawy odpowiedzialności karnej w obrocie gospodarczym

2 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego Spis treści Nb 1.1. Źródła prawa karnego gospodarczego Funkcje prawa karnego gospodarczego Pojęcie przestępstwa gospodarczego Typologia przestępstw gospodarczych Specyfika prawa karnego gospodarczego Fenomen norm prawa karnego w obrocie gospodarczym Szczególna relacja pomiędzy normami karnoprawnymi a normami gospodarczymi Problematyka spójności przepisów karnych gospodarczych Problematyka dynamiki przepisów karnych gospodarczych Literatura: I. Andrejew, Ustawowe znamiona przestępstwa, Warszawa 1959; tenże, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1973; tenże, Podstawowe pojęcia nauki o przestępstwie, Warszawa 1988; G. Auscaler, Stan wyższej konieczności w prawie karnym, Warszawa 1953; A. Bachrach, Przestępczość gospodarcza. Pojęcie i próba systematyki, PiP 1967, z. 6; J. Bafia, Przestępstwa gospodarcze. Komentarz, Warszawa 1960; J. Bafia, L. Hochberg, Przestępstwa gospodarcze. Komentarz, Warszawa 1960; Z. Banaszczyk, P. Granecki, O istocie należytej staranności, Pal. 2002, Nr 7 8; J. Barta, R. Markiewicz, Nieuczciwa konkurencja w środkach masowego przekazu, Rzeczp. 1996, Nr 260; G. Bartkowiak, Psychologia zarządzania, Poznań 1999; Z. Bartkowiak, Przestępstwo gospodarcze i jego sprawca (na przykładzie woj. zielonogórskiego), ZN ASW 1989, Nr 55; D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia, t. 1, Warszawa 1993; H. Behrman, Bankructwo, Warszawa 1932; M. Bereźnicki, Uwagi na temat ryzyka gospodarczego, Pal. 1968, Nr 3; M. Błaszczyk, Nowe przepisy karne ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, cz. 1, MoP 2003, Nr 23; G. Bogdan, A. Nita, Z. Radzikowska, A.R. Światłowski, Kodeks karny skarbowy z komentarzem, Gdańsk 2000; M. Bojarski, Dozwolone ryzyko gospodarcze w polskim prawie karnym, Wrocław 1977; tenże, Przestępstwo niegospodarności jako problem polityki kryminalnej, Wrocław 1985; tenże, Przestępstwa i wykroczenia gospodarcze. Komentarz, Warszawa 1995; M. Bojarski, W. Radecki, Pozakodeksowe prawo karne, t. 2, Przestępstwa gospodarcze oraz przeciwko środowisku. Komentarz, Warszawa 2003; T. Bojarski, Polskie prawo karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2002; M. Borkowska, J. W. Gałkowski (red.), Etyka w biznesie Lublin 2002; K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1989; K. Buchała, P. Kardas, J. Majewski, W. Wróbel, Komentarz do ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, Warszawa 1995; K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995; ciż, Kodeks karny. Część ogólna, t. 1, Komentarz do art Kodeksu karnego, Kraków 1998; K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Przestępstwa gospodarcze w praktyce prokuratorskiej i sądowej, Warszawa 1998; W. Bugajski, Element woli w zamiarze ewentualnym, NP 1960, Nr 1; A. Chłopecki, Z. Mrowiec, Wezwania do sprzedaży lub zamiany akcji w publicznym obrocie papierami wartościowymi, PPH 2000, Nr 1; M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1994; E. Cilecki, A. Klik, Wybrane zagadnienia współczesnej przestępczości gospodarczej, ZN ASW 1987, Nr 47; T. Cyprian, Odpowiedzialność karna urzędników, PiP 1952, z. 11; tenże, Obawa Zawłocki 3

3 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego zbytniej blankietowości w kodyfikacji przestępstw gospodarczych, PiP 1956, z. 11; tenże, Czy przepis karny jest instrumentem polityki gospodarczej?, NP 1958, Nr 2; tenże, Problemy kodyfikacyjne przestępstw gospodarczych, PiP 1958, z. 7; tenże, Próba określenia przestępstwa gospodarczego, RPiE 1958, z. 3; tenże, W przededniu kodyfikacji przestępstw gospodarczych, RPiE 1959, Nr 2; tenże, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 1960; tenże, Przestępstwa gospodarcze nowego rodzaju, Pal. 1960, Nr 9; W. Czachórski (red.), Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2002; D. Czajka, Przestępstwa menedżerskie, Warszawa 2000; K. Czajkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 1951; D. Czura-Kalinowska, Odpowiedzialność karna za przestępstwa gospodarcze, w: A.J. Szwarc (red.), Rozważania o prawie karnym. Księga pamiątkowa z okazji siedemdziesięciolecia urodzin Profesora Aleksandra Ratajczaka, Poznań 1999; D. Czura-Kalinowska, R. Zawłocki, Odpowiedzialność karna za działanie na szkodę spółki, Warszawa 2006; Z. Ćwiąkalski, Błąd co do bezprawności czynu w polskim prawie karnym. Zagadnienia teorii i praktyki, Kraków 1991; A. Daroszewska, Spory wokół definicji i systematyki pojęcia przestępstwa gospodarczego i przestępczości gospodarczej, w: A. Ratajczak, P. Gosieniecki (red.), Prawo i prawnicy w okresie przemian ustrojowych. Materiały konferencyjne, Poznań 1992; M. Dąbrowska-Kardas, O dwóch znaczeniach pojęcia społecznego niebezpieczeństwa czynu, CzPKiNP 1997, Nr 1; R. Dębski, Pozaustawowe znamiona przestępstwa. O ustawowym charakterze norm prawa karnego i znamionach typu zabronionego nie określonych w ustawie, Łódź 1995; S. Długosz, G. Laszuk, Ryzyko gospodarcze związane z działalnością handlową, Warszawa 1998; E. Dobrodziej, Ochrona obrotu gospodarczego, Bydgoszcz 1998; B. Dunaj (red.), Słownik współczesnego języka polskiego, t. 1, Warszawa 2000; J. Duży, Odpowiedzialność karna członków organów spółek handlowych. Działania na szkodę spółki, Bydgoszcz 2003; tenże, Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze, cz. 1, Prokurator 2006, Nr 3, cz. 2, Prokurator 2006, Nr 4; S. Ehrlich, O przyczynowości normatywnej, Studia Filozoficzne 1985, Nr 2 3; Z. Fenichel, Pojęcie dobrych obyczajów w prawie polskim, Głos Prawa 1934, Nr 2 3; M. Filar, Podstawy odpowiedzialności karnej w nowym kodeksie karnym, Pal. 1997, Nr 11 12; tenże, Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym materialnym, CzPKiNP 2002, Nr 2; tenże, Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych na tle ustawy z 28 października 2002 r., w: A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej, Toruń 2003; A. Gaberle, Jeszcze w sprawie karnoprawnego uregulowania ryzyka, Pal. 1968, Nr 3; S. Gabryszewski, T. Oczkowski, Zapobieganie i zwalczanie przestępczości gospodarczej, Prok. i Pr. 1996, Nr 12; L. Gardocki, Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990; tenże, Prawo karne, wyd. 3, Warszawa 1998, wyd. 8, Warszawa 2002, wyd. 9, Warszawa 2003, wyd. 17, Warszawa 2011; tenże, Technika legislacyjna nowego kodeksu karnego, w: A.J. Szwarc (red.), Rozważania o prawie karnym. Księga pamiątkowa z okazji siedemdziesięciolecia urodzin Profesora Aleksandra Ratajczaka, Poznań 1999; J. Giezek, Funkcja błędu co do ustawowych znamion w nowym Kodeksie karnym, w: A.J. Szwarc (red.), Rozważania o prawie karnym. Księga pamiątkowa z okazji siedemdziesięciolecia urodzin Profesora Aleksandra Ratajczaka, Poznań 1999; tenże, Kodeks karny. Część ogólna, t. 1, Komentarz do art. 1 31, Wrocław 2003; J. Giezek, P. Kardas, Przepisy karne Kodeksu spółek handlowych, Kraków 2003; J. Giezek, D. Wnuk, Odpowiedzialność cywilna i karna w spółkach prawa handlowego. Komentarz i przegląd orzecznictwa, Warszawa 1994; C. Gofroń, O pojęciu i systematyce przestępstw gospodarczych, PiP 1959, z. 7; W. Gontarski, Dobry gospodarz zastąpił dobrego zarządcę, Rzeczp. 2004, Nr 66; Z. Gordon, J. Winiarz (red.), Prawo obrotu gospodarczego, Warszawa 1987; Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Kraków 1999; O. Górniok, Granice odpowiedzialności karnej kierownika za działalność przedsiębiorstwa a art k.k., PNUŚl 1974, Nr 54; taż, Glosa do wyr. SN z r., IV KR 359/82, OSPiKA 1985, Nr 2, poz. 37; taż, Przestępczość gospodarcza (wybrane przejawy i uwarunkowania), Katowice 1986; taż, Problemy przestępstw gospodarczych w systemie gospodarki kapitalistycznej, PNUŚl 1989, Nr 15; taż, Problemy przestępczości gospodarczej w świetle zaleceń Rady Europy, PiP 1991, z. 9; taż, Przestępczość go- 4 Zawłocki

4 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego spodarcza w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej. Środki prawne zwalczania i zapobiegania jej, Biuletyn Rady Legislacyjnej 1991, Nr 27; taż, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu w projekcie kodeksu karnego, PS 1991, Nr 1 2; taż, O przestępczości gospodarczej w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej, PS 1992, Nr 5 6; taż, Przestępczość gospodarcza w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej (środki prawne zwalczania i zapobiegania jej), w: A. Ratajczak, P. Gosieniecki (red.), Prawo i prawnicy w okresie przemian ustrojowych. Materiały konferencyjne, Poznań 1992; taż, Koncepcja przestępstw gospodarczych w doktrynie niemieckiej a polityka kryminalna, PiP 1993, z. 1; taż, Czynniki kryminogenne przestępczości gospodarczej w systemie rynkowym, PNUŚl 1994, Nr 20; taż, Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione przy wykonywaniu działalności przedsiębiorstw, w: A. Zoll (red.), Problemy odpowiedzialności karnej. Księga ku czci Profesora Kazimierza Buchały, Kraków 1994; taż, Prawnokarna ochrona obrotu gospodarczego, Jurysta 1994, Nr 1; taż, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994; taż, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu w projekcie kodeksu karnego i noweli obowiązującego kodeksu karnego, PS 1994, Nr 10; taż, Przestępczość przedsiębiorstw i karanie jej sprawców, Warszawa 1995; taż, Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego z komentarzem, Warszawa 1995; taż, Niektóre problemy ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, Prok. i Pr. 1996, Nr 5; taż, Wspólnotowe, europejskie, gospodarcze prawo karne, PUG 1996, Nr 7 8; taż, Prawo karne gospodarcze. Komentarz, Toruń 1997; taż, Z problematyki ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, Kontrola Państwowa 1997, Nr 1; taż, Ochrona obrotu gospodarczego w kodeksie karnym, PiP 1998, z. 9 10; taż, Pojęcie przestępczości gospodarczej a jej społeczno-polityczna warstwa, w: E. Pływaczewski (red.), Aktualne problemy prawa karnego i kryminologii, Białystok 1998; taż, Komentarz do Konwencji o ochronie interesów finansowych WE, Protokołu I i II do tej Konwencji oraz Konwencji o zwalczaniu korupcji wśród urzędników WE i urzędników państw członkowskich, w: E. Zielińska (red.), Prawo Wspólnot Europejskich. Dokumenty karne, Warszawa 2000; taż, Prawo wspólnot europejskich a prawo polskie, w: E. Zielińska (red.), Prawo Wspólnot Europejskich. Dokumenty karne, Warszawa 2000; taż, Przestępstwa gospodarcze. Rozdział XXXVI i XXXVI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000; taż, Odpowiedzialność karna menedżerów a ryzyko w ich działalności, PUG 2002, Nr 2; taż, Z problematyki prawnokarnej prania pieniędzy na tle ustawy z dnia 16 listopada 2000 r., PS 2002, Nr 4; taż (red.), Prawo gospodarcze i handlowe, t. 10, Prawo karne gospodarcze, Warszawa 2003; taż, Działalność gospodarcza jako znamię przestępstwa korupcji gospodarczej, PS 2006, Nr 10; G. Grabarczyk, Przestępczość gospodarcza na tle przemian ustrojowych w Polsce, Toruń 2002; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2005; S. Grzybowski (red.), System prawa cywilnego, t. 1, Część ogólna, Wrocław 1985; W. Grzybowski, Opłacalność ryzyka w gospodarce socjalistycznej, Gospodarka Planowa 1965, Nr 3; M. Gulcz, Ekonomia, cz. 1, Mikroekonomia, Poznań 1997; W. Gutekunst, Wybrane zagadnienia z prawa karnego gospodarczego, Wrocław 1967; P. Hofmański (red.), Kodeks postępowania karnego, t. 1, Komentarz do art , Warszawa 2004; B. Hołyst, O realną ocenę problematyki przestępczości gospodarczej, NP 1959, Nr 7 8; tenże, Kryminologia, Warszawa 1994; K. Indecki, A. Liszewska, Prawo karne materialne. Nauka o przestępstwie, karze i środkach penalnych, Warszawa 2002; J. Jabłońska-Bonca, Czynniki sprzyjające wytwarzaniu elementów antyprawnej podkultury w sferze zarządzania, w: Kultura prawa i dysfunkcjonalność prawa, t. 1, Warszawa 1988 (praca zbiorowa); taż, Pragmatyzm a legalizm kadry kierowniczej w sferze zarządzania, w: Kultura prawna i dysfunkcjonalność prawa, t. 1, Warszawa 1988 (praca zbiorowa); H.H. Jescheck, Lehrbuch des Strafrechts Allgemeigner Teil, Berlin 1978; A. Jędrzejewska, Istota spółki cywilnej jako podmiotu gospodarczego, PPH 1993, Nr 5; T. Kaczmarek, Materialna istota przestępstwa i jego ustawowe znamiona, Wrocław 1968; tenże, Materialna treść przestępstwa jako problem kodyfikacyjny, w: A.J. Szwarc (red.), Rozważania o prawie karnym. Księga pamiątkowa z okazji siedemdziesięciolecia urodzin Profesora Aleksandra Ratajczaka, Poznań 1999; G. Kaiser, Przestępczość gospodarcza: zjawisko, zapobieganie w RFN, NP 1989, Nr 2 3; T. Karaś, S. Żółtek, Bezprawność w prawie cywilnym i karnym, Prok. i Pr. 2006, Nr 11; P. Kar- Zawłocki 5

5 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego das, Szkoda majątkowa jako znamię przestępstwa nadużycia zaufania, Prok. i Pr. 1996, Nr 7 8; tenże, Glosa do uchw. SN z r., I KZP 22/95, WPP 1997, Nr 1; tenże, Teoretyczne podstawy odpowiedzialności karnej za przestępne współdziałanie, Kraków 2001; tenże, Prawnokarne instrumenty ochrony interesów przedsiębiorstwa, w: A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej, Toruń 2003; W.J. Katner, Prawo działalności gospodarczej. Komentarz. Orzecznictwo. Piśmiennictwo, Warszawa 2003; M. Kępiński, Problemy ogólne nowej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, RPEiS 1994, z. 2; T. Knypl, K. Trzciński, Znaczenie zwyczajów w prawie cywilnym i handlowym, PPH 1997, Nr 8; A. Koch, Związek przyczynowy jako podstawa odpowiedzialności odszkodowawczej w prawie cywilnym, Warszawa 1975; B. Koch, Z problematyki przepisów blankietowych w prawie karnym, AUNC 1978, Prawo XVI, z. 89; J. Kochanowski, O zbędności teorii przyczynowości w prawie karnym, PiP 1967, z. 11; H. Kołecki, Policyjno-kryminalistyczna problematyka współczesnej przestępczości ekonomiczno-finansowej w Polsce, Poznań 1992; tenże, Policyjno-kryminalistyczne zagadnienia współczesnej przestępczości ekonomiczno-finansowej w Polsce w latach (stan, przyczyny, zadania), w: A. Ratajczak, P. Gosieniecki (red.), Prawo i prawnicy w okresie przemian ustrojowych. Materiały konferencyjne, Poznań 1992; Komisja Kodyfikacyjna, Sekcja Prawa Karnego, Motywy do Kodeksu karnego z 1932 r., t. V, Warszawa 1931; P. Konieczniak, Czyn jako podstawa odpowiedzialności w prawie karnym, Kraków 2002; J. Kotłowska-Rudnik, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, GP 1998, Nr 35; J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1983; W. Krajewski, Związek przyczynowy, Warszawa 1967; A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Poznań 1929; M. Król-Bogomilska, Formy winy w prawie karnym w świetle psychologii, Warszawa 1991; M. Królikowski, Sprawiedliwość karania w społeczeństwach liberalnych. Zasada proporcjonalności, Warszawa 2005; K. Kruczalak, Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 1998; P. Kruszyński, Ochrona obrotu gospodarczego, PS 1995, Nr 7 8; L. Kubicki, S. Pomorski, Oceny prawno-karne produkcji złej jakości, PiP 1969, z. 4 5; R. Kuciński, Przestępstwa giełdowe, Warszawa 2000; J. Kufel, W. Siuda, Prawo gospodarcze dla ekonomistów, Poznań 2001; P. Kuna, Przypadek z jednego pokoju, Gazeta Wyborcza 2004, Nr 67; B. Kunicka-Michalska, Koncepcja działania za kogoś innego w niektórych obcych kodeksach karnych (odpowiedzialność organów i reprezentantów ciał kolektywnych), w: Problemy nauk penalnych. Prace ofiarowane Pani Profesor Oktawii Górniok, PNUŚl 1996, Nr 1550; taż, Z problematyki społecznej szkodliwości czynu, PPK 1998, Nr 18; Z. Kwaśniewski, Przedsiębiorca, czyli kto, Rzeczp. 2000, Nr 68; J. Lampe, Ogólne problemy prawa karnego gospodarczego, RPEiS 1988, z. 3; W. Lang, Struktura odpowiedzialności prawnej, AUNC, Nauki Humanistyczno-Społeczne 1968, Prawo VIII, z. 31; L.H. Leigh, Prawo karne a gospodarka rynkowa, w: A. Siemaszko (red.), Przestępczość gospodarcza, Warszawa 1995; L. Lernell, Uwagi o pojęciu przestępczości gospodarczej, PiP 1959, z. 11; tenże, Niektóre aktualne problemy przyczynowości w prawie karnym, PiP 1961, z. 11; tenże, Zagadnienia związku przyczynowego w prawie karnym, Warszawa 1962; C. Lindemann, Gibt es ein eigenes Wirtschaftsstrafrecht?, Jena 1932; A. Lisowski, Niegospodarność i kara, Warszawa 1985; A. Liszewska, Odpowiedzialność karna za błąd w sztuce lekarskiej, Kraków 1998; G. Łabuda, Czyżby odpowiedzialność zbiorowa? Prawo karne nie jest dostosowane do zwalczania przestępczości przedsiębiorstw, Rzeczp. 2003, Nr 271; M. Machnij, Prowadzenie spraw spółki cywilnej i jej reprezentacja, MoP 2000, Nr 10; A. MacIntyre, Dlaczego problemy etyki biznesu są nierozwiązywalne?, w: L.V. Ryan, J. Sójka (red.), Etyka biznesu, Poznań 1997; J. Majewski, Materialny element przestępstwa w projekcie kodeksu karnego, PS 1996, Nr 6; tenże, Prawnokarne przypisywanie skutku przy zaniechaniu. Zagadnienia węzłowe, Kraków 1997; tenże, Prawnokarna ochrona kredytodawcy w Polsce (na przykładzie banku i kredytu bankowego), w: A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej Toruń 2003; T. Majewski, Zagadnienia wartości i szkody w sprawach o przestępstwa gospodarcze, Pal. 1974, Nr 12; J. Makarewicz, Einfuhrung in die Philosophie des Strafrechts auf Entwicklungsgeschichtlicher Grundlage, Stuttgart 1906; tenże, Granice ustawy karnej, Lwów 6 Zawłocki

6 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego 1919; tenże, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1932; tenże, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1938; J. Malec, Niegospodarność. Próba definicji, PiP 1968, z. 1; A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1999; tenże, Prawo karne, Warszawa 2003; tenże, Prawo karne, Warszawa 2004; A. Marek, J. Satko, Okoliczności wyłączające bezprawność czynu. Przegląd problematyki. Orzecznictwo SN ( ). Piśmiennictwo, Kraków 2000; A. Marek, S. Waltoś, Podstawy prawa i procesu karnego, Warszawa 1999; B. Michalski, Przestępstwa przeciwko mieniu. Rozdz. XXXV Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 1999; Z. Mikołajczyk (red.), Jak zarządzać przedsiębiorstwem w gospodarce rynkowej, Warszawa 1993; Z. Młynarczyk, Przestępstwa gospodarcze w praktyce prawa karnego, AUNC 1978, Prawo XVI, z. 89; S. Myszewski, Polskie przedsiębiorstwo jako ofiara oszustwa, w: A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej, Toruń 2003; B. Namysłowska (red.), Corpus Iuris, Warszawa 1999; taż, Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych, MoP 2002, Nr 23; taż, Odpowiedzialność karna osób prawnych, Warszawa 2003; J. Napierała (red.), Odpowiedzialność osób dysponujących majątkiem spółek kapitałowych, Warszawa Poznań 1992; J. Naworski, Glosa (dotycząca pojęcia sprawy gospodarczej ), MoP 2006, Nr 6; tenże, Glosa do post. SN z r., I KZP 28/03, Glosa 2006, Nr 2; B. Nietyksza, Eksperyment ryzyko odpowiedzialność karna, Warszawa 1967; E. Norek, Przedsiębiorstwo jako przedmiot obrotu gospodarczego, Warszawa 1997; E. Nowak, Decyzyjne rachunki kosztów, Warszawa 1994; F. Orłowicz, Ryzyko gospodarcze a prawo karne, NP 1968, Nr 3; W. Patryas, Interpretacja karnistyczna. Studium metodologiczne, Poznań 1988; tenże, Zaniechanie. Próba analizy metodologicznej, Poznań 1993; S. Pawela, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu oraz przestępstwa i wykroczenia skarbowe, Warszawa 1998; W. Pawełko, Pojęcie decyzji niegospodarnej, PiP 1967, z. 8 9; tenże, Zapobieganie przestępstwom gospodarczym, Warszawa 1971; L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego, Kraków 1936; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Warszawa 1997; S. Pławski, Zagadnienie winy, PiP 1950, z. 5 6; S. Pomorski, Glosa do wyr. SN z r., IV KR 135/68, PiP 1970, z. 8 9; H. Popławski, Odpowiedzialność karna kierownika za działalność przedsiębiorstwa, Warszawa 1967; tenże, Problematyka karna niegospodarności, RPEiS 1967, z. 1; tenże, Uregulowanie prawno-karne ryzyka gospodarczego (de lege ferenda), Pal. 1967, Nr 2; tenże, Zagadnienie ryzyka z punktu widzenia odpowiedzialności karnej, Pal. 1968, Nr 2; tenże, Dopuszczalne ryzyko gospodarcze w przedsiębiorstwie, Warszawa 1970; H. Pracki, Nowe rodzaje przestępstw gospodarczych, cz. 1, Prok. i Pr. 1995, Nr 1, cz. 2, Prok. i Pr. 1995, Nr 2; tenże, Gospodarka skażona przestępczością, GS 1996, Nr 18; tenże, Ściganie przestępstw gospodarczych, Jurysta 1997, Nr 1; P. Pratley, Etyka w biznesie, Warszawa 2000; F. Prusak, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, t. 1, Warszawa 1999; M. Przewoźnik-Kurzyca, A. Nowak, Zawinił pracownik, odpowie firma, Rzeczp. 2003, Nr 256; W. Pyzioł, A. Walaszek-Pyzioł, Czyn nieuczciwej konkurencji (analiza pojęcia), PPH 1994, Nr 10; Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego, t. 3, cz. 1, Prawo zobowiązań Część ogólna, Wrocław 1981; tenże, System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2002; tenże, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian kodeksu cywilnego przeprowadzonych ustawą z dnia 14 lutego 2003 r., PS 2003, Nr 7 8; J. Radzicki, Ryzyko zabiegów lekarskich w prawie karnym, Warszawa 1967; Z. Radzikowska, Z problematyki błędu w prawie karnym skarbowym, SP 1974, Nr 3; Raport firmy PricewaterhouseCoopers Badanie przes tępczości gospodarczej Polska, A. Ratajczak, Przestępczość gospodarcza w Polsce w okresie przemian ustrojowych, w: A. Ratajczak, P. Gosieniecki (red.), Prawo i prawnicy w okresie przemian ustrojowych. Materiały konferencyjne, Poznań 1992; tenże, Ochrona obrotu gospodarczego, Jurysta 1994, Nr 11; tenże, Ochrona obrotu gospodarczego. Praktyczny komentarz, Warszawa 1994; A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1993; G. Rejman, Problem ryzyka gospodarczego na tle konkretnego orzeczenia Sądu Najwyższego, Pal. 1968, Nr 2; taż, Odpowiedzialność karna za niewłaściwe wykonanie nadzoru w zespołowym działaniu, Warszawa 1972; taż (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999; Rocznik Statystyczny RP z 2001 r., Główny Zawłocki 7

7 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego Urząd Statystyczny, Warszawa 2002; M. Rodzynkiewicz, Fenomen odpowiedzialności w refleksji filozoficznej a prawnokarne zasady odpowiedzialności, PPK 1997, Nr 16; tenże, Kilka uwag o relacyjnym ujęciu winy w prawie karnym, RPEiS 2001, z. 4; M. Romanowski, Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, Warszawa 2003; A. Rybak-Starczak, Pokrzywdzony w postępowaniu karnym, Pal. 2004, Nr 7 8; Rzeczp. 2003, Nr 54, Ekonomia i Rynek (wkładka); Rzeczp. 2003, Nr 292, Przedsiębiorcy ustalają zasady, Prawo co dnia (wkładka); U. Scheu, Prawnokarna kontrola rynku kapitałowego i systemu bankowego doświadczenia niemieckie, w: A. Siemaszko (red.), Przestępczość gospodarcza, Warszawa 1995; A. Schopenhauer, O podstawie moralności, Warszawa 1994; P. Siciński, Odpowiedzialność karna za szkody wyrządzone spółce akcyjnej, PS 1994, Nr 10; A. Siemaszko, Przestępczość gospodarcza, Warszawa 1995; Z. Siwik, Prawo karne gospodarcze. Wybór źródeł, Wrocław 2006; J. Skorupka, Szkoda majątkowa jako znamię przestępstwa z art. 9 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, Prok. i Pr. 1997, Nr 9; tenże, Wybrane aspekty przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu, PS 1999, Nr 2; tenże, Wady oświadczenia woli w wybranych przestępstwach gospodarczych, PS 2000, Nr 4; tenże, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2004; L. Sługocki, Glosa do uchw. z r., I KZP 22/95, PiP 1996, z. 7; M. Sośniak, Znaczenie zgody uprawnionego w zakresie cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej. Prace Prawnicze, ZNUJ 1959, z. 6; M. Sowa, Odpowiedzialność karna sprawców przestępstw internetowych, Prok. i Pr. 2004, Nr 4; A. Spotowski, Sprawstwo kierownicze, SP 1998, Nr 1 2; R. Stefanicki, Dobre obyczaje w prawie polskim, PPH 2002, Nr 5; K. Stefanowicz, Odpowiedzialność karna w związku z działalnością gospodarczą, Warszawa 1992; J.T. Stefański, Przestępstwo prania brudnych pieniędzy, Pal. 1997, Nr 7 8; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; Z. Szczurek, Oszustwo w handlu na szkodę nabywcy w polskim prawie karnym, Warszawa 1976; A. Szostek, Czy opłaca się być uczciwym przedsiębiorcą, w: M. Borkowska, J.W. Gałkowski (red.), Etyka w biznesie, Lublin 2002; A. Szpunar, Glosa do wyr. SN z r., II CR 304/79, PiP 1981, z. 9; A.J. Szwarc, Zgoda pokrzywdzonego jako podstawa wyłączenia odpowiedzialności karnej za wypadki sportowe, Poznań 1975; E. Szwedek, Z problematyki represji karno-gospodarczej, PUG 1957, Nr 8; tenże, Przepis karny instrumentem polityki gospodarczej, NP 1958, Nr 2; tenże, Glosa, PiP 1970, z. 1; S. Śliwiński, Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946; J. Śliwowski, Prawo karne, Warszawa 1979; W. Świda, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1970; D. Świecki, Funkcjonowanie przepisów na tle praktyki sądowej (Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego), Jurysta 1997, Nr 1; L. Tyszkiewicz, Problem odpowiedzialności karnej osób prawnych (zakładów pracy) w polskim systemie prawnym, PNUŚl 1974, Nr 54; tenże, O definicji przestępstwa, jej strukturze i elementach, PPK 1995, Nr 21; M. Uliasz, Przestępstwo naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa, MoP 2001, Nr 22; Uzasadnienie do projektu kodeksu karnego, Departament Kadr i Szkolenia Ministerstwa Sprawiedliwości, PiP 1994, z. 3 (wkładka specjalna); D. Walczak-Duraj, Ład etyczny w gospodarce rynkowej. Doświadczenia polskiej transformacji, Łódź 2002; M. Waligórski, Nowe prawo działalności gospodarczej. Podręcznik akademicki, Poznań 2001; W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, Warszawa 1972; A. Wąsek, Glosa do wyr. SA we Wrocławiu z r., II AKr 82/95, Prok. i Pr. 1996, Nr 9; J.T. Wells, Nadużycia w firmach. Vademecum. Zapobieganie i wykrywanie, Warszawa 2006 (tłum. P. Hoffman); M. Wiśniewski, Prawnokarna ochrona wierzytelności majątkowych uczestników obrotu gospodarczego, Kraków 2000; P. Witkowski, Pojęcie i istota odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych w dobie reformy prawa karnego, w: M. Mozgawa, M. Nazar, J. Stelmasiak, T. Bojarski (red.), Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa, t. III, Lublin 1997; J. Wojciechowski, Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego z komentarzem, Warszawa 1994; tenże, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1998; A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1972; W. Wolter, W sprawie zamiaru ewentualnego, PiP 1957, z. 1; tenże, Błędne koło problematyki przyczynowości w prawie karnym, PiP 1964, z. 1; tenże, Funkcja błędu w prawie karnym, Warszawa 1965; tenże, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973; J.W. Wójcik, Pranie pieniędzy. Studium prawno-kryminolo- 8 Zawłocki

8 1.1. Źródła prawa karnego gospodarczego giczne i kryminalistyczne, Toruń 1997; J. Wyrembak, Ogólna definicja przestępstwa a opis jego materialnej treści, PiP 1993, z. 4; S. Zabłocki, Pierwsze wypowiedzi Sądu Najwyższego. Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego, Rzeczp. 1995, Nr 177; J. Zagrodnik, Glosa do uchw. SN z r., I KZP 29/03, Pal. 2004, Nr 9 10; R. Zakrzewski, Ochrona obrotu gospodarczego w nowym kodeksie karnym, PUG 1997, Nr 11; tenże, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu w nowym Kodeksie karnym, cz. 1, MoP 1997, Nr 12, cz. 2, MoP 1998, Nr 1; R. Zawłocki, Przestępstwa przeciwko wierzycielom. Rozdział XXXVI Kodeksu karnego. Artykuły Komentarz, Warszawa 2001; tenże, Przestępstwa przeciwko obrotowi finansowemu. Przepisy karne z ustaw finansowych. Komentarz, Warszawa 2002; tenże, Odpowiedzialność karna za komercyjne korzystanie z cudzych utworów, cz. 1, MoP 2003, Nr 10, cz. 2, MoP 2003, Nr 11; tenże, Przestępstwa przeciwko przedsiębiorcom. Komentarz, Warszawa 2003; tenże, Aktualne problemy prawa karnego gospodarczego w Polsce, w: P. Wiliński (red.), Prawo wobec wyzwań współczesności, Poznań 2004; tenże, w: A. Wąsek (red.), Kodeks karny. Część szczególna, t. II, Komentarz do Rozdziału XXXVI, Warszawa 2004; tenże, Glosa do uchw. SN z r., I KZP 32/03 (utrudnianie dochodzenia roszczeń), MoP 2004, Nr 14; tenże, Kryminalizacja obrotu gospodarczego w Polsce, w: T. Dukiet-Nagórska (red.), Zagadnienia współczesnej polityki kryminalnej, Bielsko-Biała 2006; tenże, Komentarz do Przepisów karnych z Tytułu V k.s.h., w: S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych, t. IV, Komentarz do artykułów , Warszawa 2004; tenże, Obowiązek identyfikacji prania brudnych pieniędzy na tle odpowiedzialności karnej, cz. 1, MoP 2004, Nr 8; tenże, Podstawy odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2004; tenże, Przestępczość zorganizowana w ujęciu materialnoprawnym, w: P. Wiliński (red.), Prawo wobec wezwań współczesności, t. 2, Poznań 2004; tenże, Pojęcie i funkcje społecznej szkodliwości czynu w prawie karnym, Warszawa 2007; tenże, Przestępstwa przeciwko wierzycielom w polskim prawie karnym, Sopot 2007; J. Zieleniewski, Organizacja zasobów ludzkich, Warszawa 1965; T.E. Zielińska, Polskie prawo karne a ochrona interesów ekonomicznych Wspólnot Europejskich, PiP 2001, z. 1; Z. Ziembiński, Analiza pojęcia czynu, Warszawa 1972; A. Zoll, Karalność i karygodność czynu jako odrębne elementy struktury przestępstwa, w: T. Kaczmarek (red.), O normie prawnej z punktu widzenia prawa karnego, KSP 1990, Rok XXIII; tenże, Teoretyczne problemy odpowiedzialności karnej w polskim oraz niemieckim prawie karnym, Wrocław 1990; tenże, Materialne określenie przestępstwa, Prok. i Pr. 1997, Nr 2; tenże, Problem okoliczności wyłączających bezprawność czynu w okresie politycznej zmiany systemu, CzPKiNP 1997, z. 1; tenże, Granice legalności zabiegu medycznego, Prawo i Medycyna 1999, Nr 1; A. Żeromska-Doroszewska, Spory wokół definicji i systematyki pojęcia przestępstwa gospodarczego i przestępczości gospodarczej, w: A. Ratajczak, P. Gosieniecki (red.), Prawo i prawnicy w okresie przemian ustrojowych. Materiały konferencyjne, Poznań Źródła prawa karnego gospodarczego 1. Wytypowanie źródeł prawa karnego gospodarczego wymaga wpierw wskazania, czy jest samo prawo karne gospodarcze. Zgodnie z założeniami przyjętymi powyżej, a rozwiniętymi w dalszej części niniejszego opracowania, prawo karne gospodarcze jest dziedziną prawa karnego materialnego obejmującą przestępstwa gospodarcze, czyli przestępstwa (typy czynów zabronionych), których podstawowym (rodzajowym) przedmiotem ochrony jest obrót gospodarczy. Podane kryterium stanowi podstawę do wyróżnienia formalnych źródeł prawa karnego gospodarczego. 1 Zawłocki 9

9 2 3 4 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego 2. Źródła prawa karnego gospodarczego, jako szczególnego rodzaju prawa karnego, znajdują się wyłącznie w ustawie. Karnoprawną ochronę obrotu gospodarczego w RP oparto na swoistej zasadzie legislacyjnej, zgodnie z którą najbardziej typowe i ogólne karygodne zachowania w obrocie gospodarczym uregulowane są jako przestępstwa w ustawie z r. Kodeks karny 1. Ponadto szczególne typy przestępstw związane z konkretną ustawą z zakresu obrotu gospodarczego umieszczane są w tychże ustawach, w rozdziałach najczęściej zatytułowanych jako Przepisy karne albo Odpowiedzialność karna. W rezultacie zdecydowana większość przepisów karnych określających przestępstwa gospodarcze znajduje się poza KK. System tych przepisów wykazuje ponadto charakter dynamiczny, wraz z rozwojem i przemianami obrotu gospodarczego zmieniane są bowiem przepisy dotychczasowe oraz wprowadza się przepisy nowe. Wskazane pozakodeksowe źródła przestępstw gospodarczych oraz brak ich stabilności powodują, iż tak w nauce, jak w praktyce przestępstwa te ujmowane są jako gorsza lub mniej ważna część prawa karnego gospodarczego. Bezpośrednim skutkiem takiej sytuacji jest słaba znajomość omawianych przepisów wśród funkcjonariuszy Policji, a nawet pracowników wymiaru sprawiedliwości. Skutkiem zaś tego zjawiska jest praktyczna iluzoryczność karnoprawnej ochrony obrotu gospodarczego. Sytuacja ta, choć musi być oceniana negatywnie, wynika w istotnej części z obiektywnej konieczności. Nie sposób umieścić nie tylko wszystkie, lecz nawet ważniejsze przestępstwa gospodarcze w KK. Ponadto treść i funkcje wielu przepisów są ściśle związane z regulacjami konkretnej ustawy dotyczącej obrotu gospodarczego. Istnieje zatem obiektywna konieczność ich regulacji w ustawach szczególnych. Należy także stwierdzić, iż zmienność systemu prawnego regulującego obrót gospodarczy jest zjawiskiem naturalnym, wynika ono bowiem z samej natury zjawisk gospodarczych. W konsekwencji ustawodawca umieścił w KK najbardziej typowe zamachy na obrót gospodarczy, określone przez przepisy wykazujące się większą stabilnością od pozostałych przepisów karnych gospodarczych Głównym źródłem odpowiedzialności karnej za przestępstwa w obrocie gospodarczym są przepisy Rozdziału XXXVI KK Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. W przepisach art KK ustanowiono łącznie 22 typów przestępnych. Odnoszą się one do zachowań patologicznych najbardziej typowych w obrocie gospodarczym RP. Wskazane przepisy są uzupełnione przepisami art KK z tego rozdziału, modyfikującymi ogólne zasady odpowiedzialności karnej w zakresie karania. Należy podkreślić niestabilność regulacji zawartych w Rozdziale XXXVI KK. Do tej pory przepisy tego rozdziału były nowelizowane już kilkanaście razy. 4. Równie znaczącym formalnym źródłem odpowiedzialności karnej za przestępstwa w obrocie gospodarczym są przepisy Rozdziału XXXVII KK Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi. W przepisach art ustanowiono łącznie 10 typów przestępnych, uzupełnionych przepisem art. 316, z zakre- 1 Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm. Podnosi się w tym zakresie dyskusyjną tezę, iż kryterium włączenia określonych przepisów karnych gospodarczych do KK jest ich stosunkowo znaczny przeciętny ładunek społecznej szkodliwości (w odniesieniu do innych przepisów karnych gospodarczych). Por. O. Górniok, Ochrona obrotu gospodarczego w kodeksie karnym, s Postulat takiego ujęcia przestępstw gospodarczych zgłaszał już T. Cyprian, Przestępstwa gospodarcze, s Zawłocki

10 1.1. Źródła prawa karnego gospodarczego su karnoprawnej reakcji na powołane przestępstwa 1. Przepisy tego rozdziału dotyczą szczególnego rodzaju obrotu gospodarczego, a mianowicie obrotu finansowego, w tym głównie papierami wartościowymi (giełdowego i pozagiełdowego). Należy przy tym podkreślić merytoryczny związek omawianych przestępstw z przestępstwami przeciwko wiarygodności dokumentów z Rozdziału XXXIV KK. Kodeks karny określa więc łącznie 32 podstawowe przestępstwa gospodarcze W ramach pozakodeksowych źródeł odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze należy wskazać następujące przepisy i ustawy 3 : 1) art. 61 ustawy z r. Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.); 2) art. 267a 267d ustawy z r. Prawo spółdzielcze (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz ze zm.); 3) art ustawy z r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 ze zm.); 4) art a ustawy z r. Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.), 5) art. 27 ustawy z r. o regionalnych izbach obrachunkowych (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 55, poz. 577 ze zm.); 6) art. 52 ustawy z r. o radiofonii i telewizji (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 43, poz. 226 ze zm.); 7) art ustawy z r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz ze zm.); 8) art ustawy z r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.); 9) art ustawy z r. o rachunkowości (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz ze zm.); 10) art. 42 ustawy z r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711 ze zm.); 11) art a ustawy z r. o obligacjach (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz ze zm.); 12) art ustawy z r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 10, poz. 55 ze zm.); 13) art ustawy z r. o doradztwie podatkowym (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 41, poz. 213); 14) art ustawy z r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 216, poz ze zm.); 15) art a ustawy z r. o ochronie osób i mienia (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 145, poz ze zm.) 16) art ustawy z r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 ze zm.); 5 1 W tym rozdziale w 1999 r. nieznacznie znowelizowano jedynie przepis art Por. H. Pracki, Nowe rodzaje, cz. 1, s Poniżej przywołano wszystkie przepisy karne w poszczególnych ustawach, a zatem również te, które określają wykroczenia albo zostały już uchylone. W przedstawionym wyliczeniu pominięto ustawy, które zawierają wyłącznie wykroczenia. Zawłocki 11

11 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego 17) art. 306 ustawy z r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.); 18) art. 171 ustawy z r. Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.); 19) art. 37 ustawy z r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 99, poz. 919 ze zm.); 20) art a ustawy z r. o ochronie danych osobowych (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.); 21) art ustawy z r. Prawo własności przemysłowej (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz ze zm.); 22) art ustawy z r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz ze zm.); 23) art a ustawy z r. o giełdach towarowych (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 48, poz. 284 ze zm.); 24) art a ustawy z r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276 ze zm.); 25) art ustawy z r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 229, poz ze zm.); 26) art ustawy z r. o Inspekcji Handlowej (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz ze zm.); 27) art ustawy z r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz.U. z 2011 r. Nr 63, poz. 322); 28) art a ustawy z r. o wyrobie alkoholu etylowego oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych (Dz.U. Nr 31, poz. 353 ze zm.); 29) art a ustawy z r. o odpadach (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 185, poz ze zm.); 30) art ustawy z r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz.U. Nr 67, poz. 679 ze zm.); 31) art ustawy z r. o usługach detektywistycznych (Dz.U. z 2002 r. Nr 12, poz. 110 ze zm.); 32) art ustawy z r. o ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz zasadach nadzoru nad tymi systemami (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 112, poz. 743 ze zm.); 33) art a ustawy z r. Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 ze zm.); 34) art ustawy z r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. Nr 130, poz ze zm.); 35) art ustawy z r. Prawo lotnicze (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.); 36) art. 6 9 ustawy z r. o ochronie niektórych usług świadczonych drogą elektroniczną opartych lub polegających na dostępie warunkowym (Dz.U. Nr 126, poz ze zm.); 12 Zawłocki

12 1.1. Źródła prawa karnego gospodarczego 37) art ustawy z r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, poz ze zm.); 38) art ustawy z r. Prawo upadłościowe i naprawcze (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz ze zm.); 39) art ustawy z r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. Nr 124, poz ze zm.); 40) art ustawy z r. o działalności ubezpieczeniowej (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 ze zm.); 41) art ustawy z r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 213, poz ze zm.); 42) art ustawy z r. o ochronie przyrody (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz ze zm.); 43) art. 40 ustawy z r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (Dz.U. Nr 116, poz ze zm.); 44) art. 50 ustawy z r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz.U. Nr 116, poz ze zm.); 45) art ustawy z r. o funduszach inwestycyjnych (Dz.U. Nr 146, poz ze zm.); 46) art. 208 ustawy z r. Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. Nr 171, poz ze zm.); 47) art ustawy z r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej (Dz.U. Nr 62, poz. 551 ze zm.); 48) art ustawy z r. o obrocie instrumentami finansowymi (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 211, poz ze zm.); 49) art ustawy z r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 185, poz ze zm.); 50) art ustawy z r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 179, poz ze zm.); 51) art ustawy z r. o nadzorze nad rynkiem kapitałowym (Dz.U. Nr 183, poz ze zm.); 52) art ustawy z r. o spółdzielni europejskiej (Dz.U. Nr 149, poz ze zm.); 53) art ustawy z r. o wyrobie napojów spirytusowych oraz o rejestracji i ochronie oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych (Dz.U. Nr 208, poz ze zm.); 54) art ustawy z r. o wyrobach medycznych (Dz.U. Nr 107, poz. 679 ze zm.); 55) art ustawy z r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 163, poz. 981); 56) art ustawy z r. o usługach płatniczych (Dz.U. Nr 199, poz ze zm.). 6. Odnośnie do powyższego wykazu należy w pierwszej kolejności wskazać, że odnalezienie przestępstw gospodarczych w ustawach odnoszących się do obrotu gospodarczego faktycznie nie jest zadaniem szczególnie trudnym, albowiem przepisy karne 6 Zawłocki 13

13 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego znajdują się niemal w każdej takiej ustawie. To jednakże rodzi trudność w ich zebraniu z uwagi na znaczną liczbę ustaw i przepisów, które dodatkowo nieustannie się zmieniają. 7. We wskazanych przepisach znajdują się przestępstwa gospodarcze, jak i inne rodzaje przestępstw. Konieczne jest więc w ramach tych ustaw przeanalizowanie określonego przepisu i określenie jego gospodarczego charakteru. 8. W podsumowaniu należy stwierdzić, że odpowiedzialność karna za pozakodeksowe przestępstwa gospodarcze wskazana jest w niemal 60 ustawach z zakresu obrotu gospodarczego i obejmuje łącznie blisko 300 przestępstw typu podstawowego (z wyróżnieniem przestępstw umyślnych i nieumyślnych). Jest to zatem wartość już porównywalna z liczbą przestępstw uregulowanych w całym KK. Samych przestępstw gospodarczych pozakodeksowych jest więc niemal 10 razy więcej niż kodeksowych (!). 9. Należy przy tym podkreślić zauważalny i postępujący od początku lat 90. XX w. bardzo dynamiczny i trwały wzrost liczby obszarów kryminalizowanych w obrocie gospodarczym (przestępstw gospodarczych) 1. Jednocześnie zjawisku temu towarzyszy wręcz nikła dekryminalizacja określonych fragmentów obrotu gospodarczego Na podkreślenie zasługuje fakt, iż podstawowy akt prawny w obrocie gospodarczym, tj. ustawa z r. o swobodzie działalności gospodarczej 3, nie zawiera przepisów karnych określających przestępstwa 4. Okoliczność tę należy uznać za szczególnie doniosły wyraz negatywnego stosunku ustawodawcy do aktywnej roli prawa karnego w obrocie gospodarczym. Z drugiej strony, należy również wskazać w tym zakresie na rażącą niekonsekwencję ustawodawcy, albowiem pozostałe ustawy gospodarcze wydają się wręcz przeciążone przepisami karnymi. 11. Wskazane przepisy stanowią źródło odpowiedzialności karnej w obrocie gospodarczym sensu stricto, dotyczą bowiem czynów zabronionych treściowo i funkcjonalnie ściśle związanych z obrotem gospodarczym. Warto jednak zauważyć, iż źródłem rozważanej odpowiedzialności może być niemal każdy przepis karny. Źródłem takiej odpowiedzialności karnej w obrocie gospodarczym sensu largo bywają najczęściej przepisy Rozdziału XXXIV KK, regulującego przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów (art ), oraz Rozdziału XXXV KK, regulującego przestępstwa przeciwko mieniu (art ). 12. Zgodnie z przepisem art. 116 KK, odpowiedzialność karna w obrocie gospodarczym oparta jest na przepisach części ogólnej KK (art ), chyba że ustawy zawierające określone przestępstwa gospodarcze wyraźnie wyłączają zastosowanie tych przepisów. Analiza treści wszystkich ustaw zawierających przepisy określające przestępstwa gospodarcze pozwala stwierdzić, iż żadna z nich nie ma jakichkolwiek regulacji wyłączających stosowanie przepisów części ogólnej KK. Zasada identyczności 1 Znaczna liczba ustaw gospodarczych zawierających przepisy karne odnosi się także do państw UE, np. RFN. Por. G. Kaiser, Przestępczość gospodarcza, s Jak wskazuje J. Duży: (...) tendencja do kryminalizacji dominuje nad tendencją do dekryminalizacji (Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków, cz. 1, s. 48). 3 T.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz ze zm. 4 Stan taki jest kontynuacją dotychczasowego stanu prawnego, zawartego w uchylonej ustawie z r. Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz ze zm.). 14 Zawłocki

14 1.2. Funkcje prawa karnego gospodarczego podstaw odpowiedzialności karnej za wszystkie rodzaje przestępstw, w tym także za przestępstwa gospodarcze, ma zastosowanie bez żadnych wyjątków, zarówno w zakresie formalnym, jak i faktycznym. 13. Źródłem przepisów karnych gospodarczych (przestępstw gospodarczych) są wyłącznie ustawy RP. Prawo UE w zakresie regulacji karnoprawnych (wskazania typów zachowań karalnych) zawiera jedynie liczne zalecenia co do kierunków i treści kryminalizacji w obrocie gospodarczym 1. Wszystkie te zalecenia są uwzględnione w polskim ustawodawstwie określającym materialne prawo karne gospodarcze (w części szczególnej) Funkcje prawa karnego gospodarczego 1. Istotą prawa karnego gospodarczego są przepisy karne gospodarcze, które faktycznie oddziaływają na stosunki społeczno-gospodarcze. W tym szczególnym kontekście można wskazywać na funkcje prawa karnego gospodarczego, wyrażające społeczno-gospodarcze cele ustanowienia i stosowania przepisów karnych gospodarczych. 2. Już na wstępie należy odnotować, że funkcje prawa karnego gospodarczego są tożsame z ogólnymi funkcjami całego materialnego prawa karnego 2. Prawo karne, również w zakresie obrotu gospodarczego, pełni funkcję ochronną (w odniesieniu do stosunków gospodarczych), gwarancyjną (w odniesieniu do osób, którym zarzuca się przestępny zamach na te stosunki), regulacyjną (w zakresie kształtowania odpowiednich zachowań ludzkich) oraz kompensacyjną (w zakresie zadośćuczynienia pokrzywdzonemu) 3. Należy jednak zauważyć, iż wskazane funkcje prawa karnego mogą być ujmowane i realizowane w różny sposób, w zależności od charakteru stosunków społecznych, do których odnosi się określona grupa przepisów karnych. Funkcje prawa karnego należy bowiem odnosić do rzeczywistych zjawisk społecznych, w związku z tym jest oczywiste, iż w różnych dziedzinach życia człowieka prawo karne funkcjonuje w różny sposób. Z uwagi na fakt, iż obrót gospodarczy stanowi specyficzny aspekt społecznej aktywności, dochodzi w tym zakresie do odpowiedniego modelowania funkcji prawa karnego, co uprawnia do odrębnej analizy funkcji prawa karnego gospodarczego. Należy także zauważyć zasadniczą odmienność funkcji prawa karnego i funkcji obrotu gospodarczego. Wzajemne oddziaływanie na siebie tych zjawisk zakłada swoisty permanentny konflikt w realizacji przypisanym im celów Do najważniejszych w tym zakresie należą zalecenia zawarte w dyrektywach Rady Europy Nr 12 z r. i Nr 18 z r. oraz przepis art. 1 Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnoty Europejskiej (Dz.Urz. WE C 316 z r., s ). 2 Podobnie J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, s Część doktryny zalicza do funkcji prawa karnego także funkcje karania (sprawiedliwościową, zapobiegawczą, wychowawczą i korekcyjną, tj. kształtującą praworządne postawy obywateli). Por. np. A. Marek, w: A. Marek, S. Waltoś, Podstawy prawa, s Pogląd ten nie został tutaj uwzględniony, albowiem należy dostrzec istotną różnicę pomiędzy oddziaływaniem i celami całego prawa karnego materialnego (zbioru norm określających odpowiedzialność karną) a oddziaływaniem i celami karania jako konsekwencji odpowiedzialności karnej. Zawłocki 15

15 16 17 Rozdział 1. Istota prawa karnego gospodarczego 3. Należy wyróżnić następujące funkcje prawa karnego gospodarczego: ochronną, gwarancyjną, regulacyjną i kompensacyjną. Każda z nich zostanie omówiona poniżej. 4. Ochrona obrotu gospodarczego jest podstawową funkcją przepisów karnych określających przestępstwa gospodarcze. Odnosi się ona w szczególności do ochrony stosunków gospodarczych, których przedmiotem jest wytwarzanie lub wymiana dóbr materialnych, lub usług w oparciu o określone (ustalone) normy i zasady. Prawo karne udziela ochrony stosunkom faktycznym (gospodarczym) poprzez sankcjonowanie i egzekwowanie naruszenia norm i zasad, które je regulują 1. Wskazana ochrona odnosi się bezpośrednio do sfery uprawnień (interesów) uczestników obrotu gospodarczego, do których należy zaliczyć nie tylko profesjonalne podmioty gospodarcze (przedsiębiorców), lecz także konsumentów 2. Ochrona karnoprawna stosunków społecznych szczególnego rodzaju, a do takich należą stosunki gospodarcze, wymaga pełnego uwzględnienia ich specyfiki. Aktywność ekonomiczna człowieka jest oparta na ściśle określonym systemie norm prawnych. Nieuwzględnienie ich w sferze ochrony karnoprawnej bezpośrednio negatywnie wpływa na funkcjonalność przepisów karnych w omawianym zakresie. Prawo karne gospodarcze chroni bowiem w istocie dobra prawne wyodrębnione już wcześniej przez normy gospodarcze. Stąd wniosek o konieczności ujmowania przepisów karnych gospodarczych jako całkowicie wtórnych instrumentów prawnej ochrony. Wynika to także z faktu, iż regulacja obrotu gospodarczego jest również powiązana z jego ochroną w zakresie odpowiedzialności cywilnoprawnej, administracyjnoprawnej oraz administracyjnej (dyscyplinarnej). Pomocniczość prawa karnego w obrocie gospodarczym nie wynika wyłącznie z generalnej nieadekwatności jego instrumentów w odniesieniu do stosunków gospodarczych, szczególnie negatywnie odbierających wszelkiego rodzaju represje, lecz także z faktu, iż obrót gospodarczy dysponuje środkami ochrony o charakterze nierepresyjnym, a więc bliższym charakterowi środków regulujących działalność gospodarczą. Jej celem jest osiąganie ekonomicznych zysków, co z założenia związane jest z podejmowaniem ryzyka i ponoszeniem nie tylko ekonomicznych kosztów. Dodawanie w tej sytuacji elementów represyjnych sprawia, iż działalność gospodarcza może zostać uznana za nieopłacalną (np. zbyt ryzykowną). Dlatego też należy maksymalnie używać tutaj środków nierepresyjnych, tylko one bowiem mogą być uznane przez uczestników obrotu gospodarczego za naturalny element gry, jaką podjęli, angażując się w działalność gospodarczą. Realizacja karnoprawnej ochrony gospodarki powinna w pełni uwzględniać tę specyficzną okoliczność. Pozwala ona stwierdzić, iż legitymacja prawa karnego w obrocie gospodarczym jest z założenia znacznie ograniczona, a także niewskazana z uwagi na względy praktyczne. Należy jednak podkreślić, iż właśnie ze względu na swój specyficzny charakter obrót gospodarczy jest również szczególnie narażony na zjawiska patologiczne. Po 1 Por. K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, s Zgodnie z przepisem art ustawy z r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.), za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Przedsiębiorcą, na podstawie art KC, jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Na marginesie należy dodać, iż ochrona interesów konsumentów w prawie UE stawiana jest na równi z ochroną interesów finansowych samej UE. Wskazane zjawisko wzmożonej ochrony interesów konsumenta w naszym kraju nie występuje; w RP interesom tym wyraźnie nadaje się charakter drugoplanowy. 16 Zawłocki