Diagnoza psychologiczna poznawczych i emocjonalnych aspektów obrazu ciała u dziewcząt i młodych kobiet polskich

Transkrypt

1 Diagnoza psychologiczna poznawczych i emocjonalnych aspektów obrazu ciała u dziewcząt i młodych kobiet polskich Psychological diagnosis of cognitive and emotional aspects of body image in Polish adolescents and young women Bernadetta Izydorczyk, Adriana Rybicka-Klimczyk Katedra Psychologii Klinicznej i Sądowej, Uniwersytet Śląski w Katowicach dr n. hum. Bernadetta Izydorczyk adiunkt Adriana Rybicka-Klimczyk absolwentka Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach Słowa kluczowe: obraz ciała, niezadowolenie z ciała, lęk-cecha i lęk-stan, teoria rozbieżności Ja Key words: body image dissatisfaction, state and trait anxiety, self-discrepancy theory Streszczenie: Cel. Celem pracy było sporządzenie psychologicznej charakterystyki obrazu ciała u wybranej grupy współczesnych dziewcząt i młodych kobiet polskich z ukierunkowaniem na wskazanie specyficznych cech w jego poznawczym (schematy poznawcze, rozbieżność w strukturze Ja) i emocjonalnym wymiarze (uczucia wobec własnego ciała). Materiał i metoda. Badaniami objęto 79 kobiet, które podzielono na dwie grupy: dziewczęta w okresie dojrzewania, tzw. adolescentki (grupa I, N = 26) i młode kobiety (grupa II, N = 53). W badaniach wykorzystano Test Sylwetek Thompsona i Graya (Contour Drawing Rating Scale, CDRS), Skalę Niezadowolenia z Ciała Inwentarza Zaburzeń Odżywiania się (Eating Disorder Inventory, EDI) Garnera, Olmsteda i Polivy oraz Skalę Lęku-Cechy i Lęku-Stanu Wobec Wyglądu Fizycznego autorstwa Kevina Thompsona (Physical Appearance State and Trait Anxiety Scale, PASTAS). Wyniki. Analizy statystyczne wyników testów wykazały, że w strukturze poznawczej wizerunku ciała adolescentki cechują się niską percepcją rzeczywistego wyglądu swojego ciała (Ja realne) oraz rozbieżnością w strukturze Ja o charakterze życzeniowym, natomiast młode kobiety są najbardziej świadome swojego Ja powinnościowego i tym samym w strukturze Ja cechują się rozbieżnością o charakterze powinnościowym. W przeprowadzonych badaniach wskazano na istnienie zależności pomiędzy wiekiem badanych kobiet a nasileniem lęku-cechy i lęku-stanu. Natężenie lęku jako aktualnie istniejącego stanu okazało się wyższe niż lęku-cechy. Najwyższe natężenie lęku-stanu odnotowano w grupie młodych kobiet. Analiza jakościowa uzyskanych wyników sugeruje, że bardziej niezadowolone z wizerunku własnego ciała są adolescentki niż młode kobiety. Wnioski. Wiek, niezadowolenie z wyglądu własnego ciała oraz rozbieżność w strukturze Ja powinny być rozpatrzone jako podstawowe czynniki ryzyka i wzięte pod uwagę w diagnozowaniu i leczeniu zaburzeń obrazu własnego ciała i zaburzeń jedzenia. Abstract: Aim. The purpose of the study was to investigate and present a psychological characteristic of cognitive and emotional aspects of body image in Polish adolescents and young women. Method. The study involved 79 women divided into two groups: adolescents (N = 26, the average age was 17,4) and young women (N = 53, the average age was 22,04). The study methods included the Contour Drawing Rating Scale (CDRS) by Thompson and Gray, the Body Dissatisfaction scale of the Eating Disorder Inventory (EDI-BD) by Garner, Olmsted, Polivy and Physical Appearance State and Trait Anxiety Scale (PASTAS) by Thompson. Results. The tests revealed significant statistical differences in the cognitive and emotional dimension of body image between adolescent and young women. Adolescent girls are less aware of their real self and more dissatisfied with their bodies than young women. In contrast to adolescent girls young women feel more anxiety (state) to their bodies, especially to thighs, stomach, buttocks, hips and to those parts of body which are not associated with fat like feet, forehead and hands. Conclusion. Age, physical appearance anxiety and self-discrepancy should be regarded as essential clinical risk factors and take into account in diagnosis and treatment of body image disturbances and eating disorders. (Probl Med Rodz 2008;4(25):24 35) Otrzymano: r. Przyjęto: r. Adres do korespondencji: dr n. hum. Bernadetta Izydorczyk, Katedra Psychologii Klinicznej i Sądowej, Uniwersytet Śląski w Katowicach, ul. Grażyńskiego 53, Katowice; b.izydorczyk@interia.pl Wstęp W świetle literatury przedmiotu obraz ciała najczęściej definiuje się jako zmysłowy obraz jego rozmiarów, kształtów i formy oraz uczuć dotyczących ciała jako całości lub tylko jego określonych części. 24 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4

2 W praktyce zazwyczaj zwraca się uwagę na dwa główne aspekty obrazu ciała: odpowiednią ocenę jego rozmiarów oraz uczucia w stosunku do ciała (zadowolenie versus niezadowolenie). W literaturze przedmiotu wyodrębnia się: zaburzenia percepcji ciała (body percept) oraz nieprawidłowe wyobrażenia o wyglądzie ciała (body concept) 1. W psychologii fenomen doświadczania własnej cielesności jest również opisywany za pomocą takich terminów jak schemat ciała (body-scheme), Ja cielesne (body self ) czy też pojęcie ciała (body-concept) 2. Współcześnie pojęcie obrazu ciała jest używane do wyjaśniania wielu zjawisk oraz jest różnie rozumiane przez badaczy i teoretyków tego konstruktu. Zdaniem Kevina Thompsona obraz ciała jest wszystkim 3. Jest on zinternalizowanym spojrzeniem na własny wygląd, przekonaniem o tym, jak oceniają go inni, oraz doświadczanymi w związku z tymi uczuciami 4. David Garner i Paul Garfinkel odrzucili abstrakcyjną naturę pojęcia body image i podjęli próbę opisania go poprzez dwie podstawowe manifestacje zaburzeń z nim związanych. W swoich pracach wykorzystali pogląd, że pierwsza forma zaburzeń obrazu ciała ma charakter zaburzeń percepcji i związana jest z niezdolnością do właściwej oceny rozmiarów ciała, natomiast druga wiąże się z emocjonalną postawą wobec swego ciała. Ta koncepcja zapoczątkowała badania różnicujące zaburzenia oceny rozmiarów ciała i występowania negatywnych emocji wobec niego (niezadowolenia, braku akceptacji, odrzucenia, dewaluacji) 1. W koncepcji Thomasa Casha i Thomasa Pruzinsky ego obraz ciała to struktura umysłowa reprezentująca indywidualne doświadczenia poznawcze, emocjonalne i behawioralne związane z wyglądem własnego ciała 5. Definicja ta traktuje obraz ciała wielopłaszczyznowo oraz zakłada istnienie trzech wymiarów obrazu ciała: poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego. Poznawczy aspekt obrazu ciała dotyczy przede wszystkim myśli, przekonań oraz treści schematów poznawczych, jakie człowiek posiada na temat własnego ciała i jego zewnętrznego wyglądu. T.F. Cash w oparciu o teorie poznawczo-behawioralne opracował model rozwoju i doświadczania obrazu ciała, w którym uwzględnił wiele czynników dotyczących osobistych zasobów jednostki i ich interakcji z wpływami społecznymi oraz ich oddziaływanie na doświadczanie przez jednostkę własnego ciała. Cash zakłada, że przyczyny dysfunkcjonalnych doświadczeń związanych z ciałem mają charakter historyczny, rozwojowy i wpływają pośrednio na zdobywane z dnia na dzień doświadczenia jednostki dotyczące jej własnego ciała. Na czynnik modelujący to doświadczanie ciała składają się: proces socjalizacji jednostki, jej interpersonalne doświadczenia, np. historia nawyków jedzeniowych, charakterystyka fizyczna, np. BMI oraz atrybuty osobowościowe, takie jak poczucie własnej wartości. Czynniki te wpływają na rozwój schematu obrazu ciała, który może być aktywowany przez codzienne zdarzenia, takie jak społeczna obserwacja, porównania społeczne czy noszenie określonych ubrań. Codzienne doświadczenia jednostki pozostają w interakcji z wewnętrznym dialogiem (myślami, interpretacjami, konkluzjami), które uaktywniają emocje związane z obrazem ciała i generują motywację do podjęcia określonych zachowań mających na celu zmniejszenie siły ich oddziaływania na przykład poprzez unikanie sytuacji społecznych czy podejmowanie działań kompensacyjnych. W dalszej kolejności zachowania te są wzmacniane przez regulacyjną rolę emocji 6. Teorie poznawcze, definiując obraz ciała, odwołują się do złożonych struktur poznawczych i psychicznych, tj. do struktury Ja. Ciało jest jednym z tych elementów Ja, które pozostają pod obserwacją oraz narażone są na komentarze otoczenia nawet wtedy, gdy jednostka wyraźnie sobie tego nie życzy. Schemat ciała (body schema) to konstrukt wskazujący, że istnieje pewna poznawcza struktura pozwalająca na interpretację informacji o własnym wyglądzie 7. Tendencję jednostki do przeszacowania wielkości i proporcji części swojego ciała możemy wyjaśnić odwołując się do teorii rozbieżności Ja E.T. Higginsa 8. Treść różnych struktur Ja stanowi cenne źródło informacji o tym, jak jednostka spostrzega i ocenia siebie (Ja aktualne), jaką pragnie być (Ja idealne) lub jaką być powinna (Ja powinnościowe). Trzy stany Ja (Ja aktualne, Ja idealne oraz Ja powinnościowe) nazywane są zakresami lub obszarami Ja. Składowe systemu Ja, które reprezentują pożądane, idealne, powinnościowe cechy, określane są jako standardy lub ukierunkowania Ja. Zgodnie z teorią rozbieżności Ja (self-discrepancy theory) jednostka dąży do zmniejszania różnic (rozbieżności) między tym, jak PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4 25

3 siebie spostrzega (Ja aktualne) a tym, jaka chciałaby być (Ja idealne) lub tym, jaka powinna być (Ja powinnościowe) 9. Dla procesów samoregulacji ważne znaczenie ma to, czy jednostka ocenia dany obszar Ja z osobistego punktu widzenia, czy z punktu widzenia innych, znaczących dla niej osób (rodziców, przyjaciół). Osobiste przekonania jednostki o posiadanych przez nią cechach tworzą obszar Ja aktualnego w oczach własnych, natomiast przekonania odnoszące się do cech, co do których jednostka uważa, że przypisują je jej inni, tworzą zakres Ja aktualnego w oczach innych. Reprezentacje nadziei, aspiracji, życzeń, cech, które jednostka chciałaby posiadać, tworzą Ja idealne w oczach własnych. Z kolei reprezentacje tych atrybutów, co do których jednostka uważa, że inni chcieliby, aby je miała, wchodzą w zakres Ja idealnego w oczach innych. Odpowiednio, powinnościowy obszar Ja jest zbiorem atrybutów (reprezentacji poczucia obowiązku, odpowiedzialności), które jednostka we własnym przekonaniu powinna posiadać (Ja powinnościowe w oczach własnych ) lub uważa, że zdaniem innych przymioty te powinny ją charakteryzować (Ja powinnościowe w oczach innych ). Znaczenie danego typu ukierunkowań (standardów) Ja (idealnych lub powinnościowych) i rozbieżności Ja (życzeniowych czy powinnościowych) zależy od tego, które z ukierunkowań pełnią dominującą funkcję w procesach regulacji 8. Rozbieżność w zakresie Ja aktualnego i określonego rodzaju standardu Ja konstytuuje poznawczą strukturę i tworzy rodzaj negatywnej sytuacji psychologicznej, związanej z emocjonalno-motywacyjnymi konsekwencjami. Rozbieżności te oraz emocjonalnomotywacyjne konsekwencje mogą być aktywowane automatycznie, co determinuje ich chroniczny charakter w regulowaniu zachowań 9. Z badań wynika, że największe rozbieżności stanów Ja związane są ze standardami Ja w oczach innych 10. To implikuje, że ukierunkowania powinnościowe w oczach innych bardziej niż ukierunkowania powinnościowe w oczach własnych wywierają wpływ regulacyjny na zachowanie. Po drugie, jak wynika z teorii Higginsa, rozbieżności typu powinnościowego (Ja aktualne/ja powinnościowe) wywierają, z motywacyjnego punktu widzenia, bardziej destruktywny wpływ na zachowanie niż rozbieżności Ja o charakterze życzeniowym (Ja aktualne/ja idealne) 8. Aktywacja rozbieżności Ja o charakterze powinnościowym wytwarza dyskomfort emocjonalny w postaci syndromu chronicznego dystresu obejmującego emocje lękowe typu obaw, niepokoju, napięcia, zdenerwowania. Poza tym rozbieżności o charakterze powinnościowym związane są z koncentracją na wynikach negatywnych oraz systemem regulacji opartym na zapobieganiu, który wyznacza motywacja unikania niepowodzenia i potrzeba bezpieczeństwa 8. Choć również osoby z rozbieżnością Ja aktualne/ja idealne przeżywają emocje negatywne, uczucia te mają odmienny jakościowo charakter. Są to doznania o charakterze depresyjnym: smutek, przygnębienie, zniechęcenie, niezadowolenie. Co więcej, rozbieżność Ja aktualne/ja idealne związana jest z regulacją opartą na wspieraniu, którą wyznacza motywacja osiągnięć i potrzeba doskonalenia się. Z powyższego wynika, że diagnoza rozbieżności Ja o charakterze powinnościowym i koncentracja na negatywnych aspektach może być wskaźnikiem motywacji lękowej, która hamuje samorealizację podmiotu i pozytywną motywację osiągnięć 8. Z badań wynika, że rozbieżność Ja typu powinnościowego pozwala przewidywać (poza emocjami lękowymi oraz motywacją unikania niepowodzenia) szereg innych właściwości psychicznych. Straumann i Higgins 11 wykazali, że rozbieżność Ja aktualne/ja powinnościowe ma związek z doświadczaniem lęku społecznego oraz emocjami gniewu i urazy wobec innych. Stwierdzono również związek tej rozbieżności z temperamentalnym wymiarem wrażliwości na wywoływane przez bodźce emocje negatywne. Empirycznie dowiedziono, że aktywno-motywacyjne konsekwencje związane z rozbieżnością typu powinnościowego (emocjami niepokoju) przejawiają się na poziomie behawioralnym w postaci wysokiego pobudzenia psychomotorycznego oraz fizjologiczno-behawioralnego wyższego poziomu reakcji skórnego przewodnictwa i wyższego poziomu werbalizacji 11. Rozbieżność Ja o charakterze powinnościowym jako że reprezentuje wczesnodziecięce doświadczenie relacji z ważnymi osobami, pośrednio wskazuje na charakter stylu wychowawczego. Prewencyjny styl regulacji (związany z rozbieżnością Ja o charakterze powinnościowym) warunkowany jest przez specyfikę interakcji rodzic dziecko, którą charakteryzuje kombinacja dwóch stylów wychowawczych: ochra- 26 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4

4 niającego oraz krytykująco-karzącego. Wskazuje się również na związek standardów powinnościowych z tzw. oceniającym trybem autoregulacji, polegającym w większym stopniu na tendencjach do analizowania informacji oraz oceniania procesu aktywności niż angażowania się w działania 8. Ogólnie biorąc, z teorii rozbieżności Ja wynika, że osoby z wysoką rozbieżnością między Ja aktualnym i Ja powinnościowym funkcjonują (na poziomie emocjonalnomotywacyjnym) mniej optymalnie w porównaniu z osobami o niskim poziomie tego rodzaju rozbieżności, ponieważ w większym stopniu doświadczają one emocji lękowych, niepokoju, zdenerwowania, napięcia oraz są bardziej ukierunkowane na unikanie niepowodzenia 8. Thompson wykorzystał teorie rozbieżności Ja do wyjaśnienia zaburzeń w zakresie wizerunku ciała. Uważa on, że negatywne następstwa w sferze poznawczej i emocjonalnej powstają wskutek porównań z wyobrażonym ideałem. Im większa jest rozbieżność między obrazem siebie a obrazem ideału, tym wyższy jest poziom niezadowolenia z własnego ciała i większe prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń odżywiania. Zgodnie z wynikami uzyskanymi przez Dominikę Kraczkowską Ja idealne odpowiada bardzo szczupłej sylwetce, a Ja powinnościowe lokuje się pomiędzy Ja idealnym a Ja realnym 4. W oparciu o teorię rozbieżności Ja Higginsa skonstruowano narzędzie do pomiaru rozbieżności Ja w odniesieniu do obrazu ciała. Skala ta (Contour Drawing Rating Scale) przedstawia dziewięć schematycznych figur kobiecej i męskiej sylwetki, które różnią się kształtem ciała od bardzo szczupłych do bardzo otyłych 5. Służy ona do oceny różnicy pomiędzy spostrzeganymi a idealnymi kształtami i rozmiarami swego ciała. W literaturze przedmiotu najczęściej wymienianymi emocjami odnoszącymi się do obrazu ciała są uczucie zadowolenia i niezadowolenia z własnego ciała lub jego części oraz lęk przed przyrostem tkanki tłuszczowej głównie w dolnych partiach ciała. Emocje w znaczący sposób wpływają na sposób, w jaki jednostka spostrzega swoje ciało. Emocje przy współdziałaniu z innymi zmiennymi, tj. samooceną, indywidualnym, związanym z ciałem doświadczeniem mogą stać się źródłem zaburzeń w jego percepcji. Emocje przeżywane przez człowieka w stosunku do własnego ciała są silnie determinowane nie tylko poprzez jego cechy osobowościowe czy intrapsychiczne, ale również przez uwarunkowania społeczno-kulturowe, z których wywodzi się dany człowiek. Niezadowolenie z ciała jest często operacjonalizowane jako rozbieżność między idealną a aktualnie postrzeganą własną sylwetką 12. Wychodząc z takiego założenia, wielu psychologów przeprowadziło badania, posługując się rysunkami sylwetek, które różniły się kształtami i proporcjami części ciała oraz były uszeregowane od najszczuplejszej do bardzo otyłej. Badania przy użyciu testu sylwetek przeprowadzili między innymi: April Fallon i Paula Rozina 13, Marike Tiggemann i Barbara Pennington 14, a współcześnie Kevin Thompson 15, Thomas Cash 16, David Garner 17 oraz wielu innych. Wyniki tych badań wskazują, że niezadowolenie z obrazu ciała dotyczy wybranych atrybutów wyglądu zewnętrznego, głównie kształtu sylwetki oraz wagi ciała, ale także twarzy czy włosów. O tym, jak ważna jest dla kobiet niska waga ciała, świadczyć mogą relacje kobiet badanych przez Sarah Grogan 18. Cash zwraca uwagę na to, że źródłem niezadowolenia z własnego wyglądu może być nie tylko istniejąca, łatwa do zaobserwowania nadwaga, ale również utrzymujące się przekonanie o tym, że jest się grubym. Zjawisko to jest charakterystyczne dla osób, które były kiedyś otyłe, a potem schudły. Porównanie poziomu zadowolenia z wyglądu wśród osób o średniej wadze ciała, które nigdy nie były otyłe, oraz wśród osób o średniej wadze ciała, które w przeszłości były otyłe, pozwoliło stwierdzić znacznie mniejszy poziom zadowolenia oraz większy poziom lęku w drugiej z badanych grup 4. David Garner, twórca Inwentarza Zaburzeń Odżywiania (Eating Disorder Inventory) na potrzeby testu zoperacjonalizował pojęcie niezadowolenia z ciała jako: niezadowolenie z kształtu oraz części ciała, które zazwyczaj spostrzegane są jako otyłe i budzą silne obawy u osób z zaburzeniami odżywiania głównie brzuch, uda, pośladki, biodra 19. Zwraca on również uwagę na fakt, że wskaźnik, jakim jest niezadowolenie z ciała (BD body dissatisfaction) nie może samoistnie wywołać któregokolwiek z zaburzeń odżywiania. Niezadowolenie z ciała stanowi czynnik ryzyka, który jest odpowiedzialny za pojawienie się i permanentne utrzymywanie zachowań mających na celu kontrolowanie wagi ciała, co w konsekwencji może doprowadzić do zaburzeń odżywiania 19. PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4 27

5 Mając na uwadze znaczenie, jakie ma dla rozwoju patomechanizmu anoreksji i bulimii psychicznej obraz ciała i rozwijająca się na jego tle fobia tłuszczu (lęk przed przytyciem, byciem grubą ), autorki poprzez przeprowadzenie badań na grupie 79 osób (26 dorastających dziewcząt i 53 młode kobiety polskie) chciały wskazać na specyficzne poznawcze i emocjonalne cechy ich obrazu ciała, jako czynniki ryzyka rozwoju tych destrukcyjnych zaburzeń w przyszłości. Ponadto przedstawiono podstawowe kierunki psychologicznej diagnozy obrazu ciała u dorastających dziewcząt i młodych kobiet polskich, zgłaszających się do lekarza po pomoc z powodu niepokojących rodzinę objawów restrykcyjnego odchudzania się, nastawienia lękowego do wzrostu wagi ciała i niezadowolenia z własnego wyglądu. Cele pracy Celem podjętych badań była próba sporządzenia psychologicznej diagnozy obrazu ciała u wybranej grupy współczesnych dziewcząt i młodych kobiet polskich z ukierunkowaniem na wskazanie jego specyficznych cech w poznawczym i emocjonalnym wymiarze. W badaniach nie weryfikowano aspektu behawioralnego obrazu ciała, tj. podejmowanych zachowań celem schudnięcia, albowiem uznano, że wynikają one z jego poznawczych i emocjonalnych aspektów. Skupiono się na diagnozie emocji, schematów poznawczych, rozbieżności pomiędzy Ja realnym i idealnym wobec własnego ciała. Diagnoza aspektu poznawczego opierała się (zgodnie ze współczesnymi teoriami poznawczymi, jak i teorią Higginsa) na: weryfikacji rozbieżności pomiędzy Ja realnym a Ja idealnym oraz Ja realnym i Ja powinnościowym u badanej grupy dziewcząt i kobiet. Jednocześnie ważne było wskazanie, czy konstelacje tych rozbieżności w obrazie ciała mogą stanowić predyktor rozwoju zaburzeń odżywiania się w populacji dziewcząt i młodych kobiet polskich. Podstawowe pytania badawcze, które zostały postawione, brzmiały następująco: 1. Czy w poszczególnych, zróżnicowanych wiekowo, wybranych grupach polskich dziewcząt (adolescentek) i młodych kobiet istnieją specyficzne, względem siebie różne, zawarte w wymiarze poznawczym i emocjonalnym cechy wizerunku ciała? Jeśli tak, to jakich obszarów obrazu ciała dotyczą te różnice i zmiany? 2. Jaka jest podstawowa struktura wizerunku ciała u wybranej grupy badanych dziewcząt i młodych kobiet polskich? 3. Czy istnieje i jaka jest (czym się charakteryzuje) rozbieżność pomiędzy Ja realnym i Ja idealnym oraz Ja realnym i Ja powinnościowym w strukturze obrazu ciała dziewcząt i kobiet polskich? 4. Jaki typ sylwetki ciała preferują dziewczęta i młode kobiety polskie? 5. Jakie są i czym się charakteryzują podstawowe uczucia wobec własnego ciała u badanych młodych kobiet polskich? 6. Czy polskie kobiety różnią się pod względem nasilenia lęku-cechy i lęku-stanu wobec ciała? Materiał i metoda Do pomiaru zmiennej: wymiar poznawczego obrazu ciała i struktury Ja cielesnego wykorzystano Test Sylwetek (Contour Drawing Rating Scale CDRS) opracowany przez J.K. Thompsona i J. Graya 20. Test przedstawia 9 sylwetek kobiecych i męskich, które uporządkowane są od bardzo szczupłych do bardzo otyłych. Zadaniem osób badanych jest wskazanie postaci, która odzwierciedla ich aktualną sylwetkę ciała, postaci, która przedstawia idealną sylwetkę ciała oraz postaci, która przedstawia sylwetkę ciała, jaką powinna posiadać kobieta. Osoba badana odpowiada zakreślając wartość od 1 do 9 (każdej wartości jest przyporządkowana sylwetka ciała) przy każdym z trzech pytań: Która z postaci przypomina Pani aktualną sylwetkę? Która z postaci posiada idealną sylwetkę, jaką chciałaby Pani mieć? Która z postaci reprezentuje sylwetkę, którą Pani zdaniem powinna posiadać kobieta? Uzyskane wyniki pozwalają określić stopień rozbieżności pomiędzy Ja idealnym, Ja realnym i Ja powinnościowym oraz preferowane przez kobiety i mężczyzn sylwetki ciała 15. Thompson i Gray przeprowadzili standaryzację testu sylwetek na grupie 40 studentek i studentów. Trafność testu została określona za pomocą statystyki test-retest w odstępie tygodnia i osiągnęła wartość 0, CDRS był wielokrotnie wykorzystywany w badaniach amerykańskich badaczy: 28 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4

6 Thompson i Gray 20, Grogan 18, Thompson i wsp. 21, ale nie doczekał się polskiej adaptacji i standaryzacji. Stosując test sylwetek do badań własnych, dokonano jedynie z tego względu analizy jakościowej otrzymanych wyników badań. Celem odpowiedzi na pytania badawcze otrzymane dane kliniczne w dalszej kolejności poddano, dostosowanej do grupy i problemu badawczego, analizie statystycznej. Nie porównywano otrzymanych danych z populacją, a wyniki odnoszono wyłącznie do badanej grupy osób. Do pomiaru drugiej zmiennej: uczuć związanych ze stosunkiem do własnego ciała, wykorzystano Inwentarz Zaburzeń Odżywiania się D.M. Garner, M.P. Olmsted, J. Polivy 19 (pomiar niezadowolenia z ciała). Inwentarz Zaburzeń Odżywiania się EDI-2 (Eating Disorder Inventory) został opublikowany w 2008 roku z prezentacją norm dla populacji polskich kobiet i dziewcząt przez C. Żechowskiego 23. Składa się z 64 itemów rozdzielonych na osiem podskal: (1) dążenie do utrzymania szczupłej sylwetki: drive for thinness; (2) bulimia: bulimia; (3) niezadowolenie z własnego ciała: body dissatisfaction; (4) nieskuteczność: ineffectiveness; (5) perfekcjonizm: perfectionism; (6) nieufność w relacjach interpersonalnych: interpersonal distrust; (7) świadomość interoceptywna: interoceptive awareness; (8) lęk przed dojrzałością: maturity fear. Kwestionariusz EDI-2 służy do samoopisu i pozwala na charakterystykę poznawczo-behawioralnych aspektów zaburzeń odżywiania się 22,23. Zdaniem innych badaczy: Garner i Olmstead 24 oraz Lask i Bryant-Waugh 25, Inwentarz Zaburzeń Odżywiania się w zadowalający sposób bada również symptomatologię zaburzeń odżywiania się oraz funkcjonowanie ego. W prowadzonych badaniach wykorzystano jedynie podskalę niezadowolenia z ciała BD, która bada stopień niezadowolenia z tych obszarów ciała, które najczęściej są spostrzegane jako otyłe i które kojarzone są z gromadzeniem się tkanki tłuszczowej. Autorzy zaliczają do nich: uda, brzuch, pośladki, nogi i biodra 19. Skala Niezadowolenia z ciała charakteryzuje się zadowalającymi właściwościami psychometrycznymi. Współczynnik Cronbacha osiągnął w grupie anorektyczek wartość 0,90, w grupie studentek 0, Inwentarz Zaburzeń Odżywiania się był również stosowany w badaniach na polskiej populacji przez Ninę Ogińską-Bulik 27, Annę Brytek 22, Beatę Pawłowską i współpracowników 28. Do pomiaru poziomu lęku wobec ciała wykorzystano Kwestionariusz PASTAS (Physical Appearance State and Trait Anxiety Scale) diagnozujący lęk jako cechę i stan wobec wyglądu fizycznego J.K. Thompsona. Kwestionariusz został opracowany przez Thompsona w 1991 roku w celu pomiaru stopnia nasilenia lęku wobec wyglądu fizycznego ciała 15. Nie posiada on norm polskich, dlatego otrzymane dane poddano jedynie analizie jakościowej, nie dokonując porównań otrzymanych wyników z populacją. Reed dokonał rozróżnienia lęku na cechę i stan. Zróżnicowanie to jest obecne w instrukcji kwestionariusza, gdzie prosi się osoby badane, aby określiły, w jakim stopniu czują się aktualnie (lęk-stan)/generalnie (lękcecha) zaniepokojone wyglądem i częściami swojego ciała. Badani muszą ustosunkować się i określić stopień nasilenia lęku w odniesieniu do szesnastu części ciała: pierwsze osiem stwierdzeń dotyczy dolnych partii ciała, które kojarzone są z gromadzeniem się tkanki tłuszczowej (uda, pośladki, biodra, talia, brzuch, nogi i jędrność mięśni), osiem kolejnych dotyczy części ciała, które najczęściej nie są spostrzegane jako otyłe (uszy, usta, dłonie, ręce, czoło, szyja, podbródek, stopy). Badani odpowiadają przy pomocy pięciostopniowej skali Likerta 29. Standaryzację testu przeprowadzono na grupie studentów. Właściwości psychometryczne testu okazały się zadowalające. Współczynnik Cronbacha dla skali lęku-cechy osiągnął wartość 0,92, a dla skali lęku-stanu 0,90. Trafność testu została określona za pomocą statystyki test-retest w odstępie dwóch tygodni i osiągnęła wartość 0, Charakterystyka grupy badawczej W badaniach wzięło udział ogółem 79 dziewcząt i młodych kobiet polskich. Były to uczennice gimnazjum i liceum (N = 26) oraz młode kobiety studentki kierunków humanistycznych oraz kierunków ścisłych (N = 53). Wiek badanych 26 dziewcząt (tzw. adolescentek) mieścił się w przedziale od 16 do 19 lat. Średnia wieku wyniosła 17,4, natomiast średnia ich wskaźnika wagowo-wzrostowego (BMI) osiągnęła wartość 19,04 (SD = 1,77). W badanej grupie 15% (N = 4) stanowiły dziewczęta wychudzone, których BMI mieściło się w granicach od 15,1 do 17,4; 27% (N = 7) stanowiły dziewczęta z niedowagą, których BMI waha się pomiędzy wartością 17,5 a 18,5; 57% (N = 15) stanowiły dziewczęta, których BMI pozo- PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4 29

7 staje w granicach normy od 18,5 do 24,9. Drugą wyróżnioną grupę stanowiły kobiety tzw. młode dorosłe w wieku od 20 do 25 lat. Najczęściej w tym okresie rozwojowym kobiety zdobywają wykształcenie, autonomię finansową poprzez podjęcie pracy zawodowej oraz przechodzą przez kryzys separacyjny związany z oddzieleniem się od rodziny generacyjnej. Były to studentki (N = 53) w wieku od 20 do 25 lat. Średnia wieku wyniosła 22,07, natomiast średnia wskaźnika wagowo-wzrostowego (BMI) osiągnęła wartość 20,98. W badanej grupie 3,7% (N = 2) stanowiły kobiety wychudzone, 5,6% (N = 3) stanowiły kobiety z niedowagą, których BMI waha się pomiędzy wartością 17,5 a 18,5; 83% (N = 44) stanowiły kobiety z BMI w granicach normy; 7,5% (N = 4) to kobiety z nadwagą ze wskaźnikiem BMI powyżej 25. Charakterystyka zmiennych i ich wskaźników Obraz ciała zmienna główna zdefiniowana została zgodnie z koncepcją Thomasa Casha i Thomasa Pruzinsky ego jako struktura umysłowa reprezentująca indywidualne doświadczenia poznawcze, emocjonalne i behawioralne związane z wyglądem własnego ciała 30. Definicja zakłada istnienie poznawczego i emocjonalnego wymiaru w obrazie ciała osoby, które determinują podejmowanie określonych, specyficznych wobec niego zachowań. Wymiar poznawczy obrazu ciała zawarte w schematach poznawczych myśli związane z oceną własnego ciała, jak i stopień rozbieżności w obrazie ciała pomiędzy strukturami Ja: Ja idealnym, Ja realnym i Ja powinnościowym 5. Wskaźnikami tej składowej zmiennej są: Ja realne odnosi się do myślowej oceny atrybutów (cech, właściwości), co do których jednostka jest przekonana, że je posiada w związku z obrazem własnego ciała Ja idealne reprezentuje myśli, nadzieje i aspiracje osoby, związane z jej ciałem Ja powinnościowe myślowa ocena atrybutów (cech, właściwości), które należy posiadać w związku z własnym ciałem 9. Wymiar emocjonalny obrazu ciała definiowany jako emocjonalny stosunek danej osoby do własnego ciała, a szczególnie do jego wyglądu. Wskaźnikami tej składowej zmiennej są: niezadowolenie z ciała poczucie braku satysfakcji z kształtu i/lub części ciała, które zazwyczaj spostrzegane są jako otyłe i budzą silne, negatywne odczucia i obawy. Głównie obawy te dotyczą: brzucha, ud, pośladków i bioder 19. Lęk jako cecha skłonność jednostki do spostrzegania sytuacji obiektywnie niegroźnych jako zagrażających i reagowanie na nie stanami lęku o sile nieproporcjonalnej do realnego niebezpieczeństwa 32. Lęk jako stan subiektywne, świadomie spostrzegane uczucie obawy i napięcia, któremu towarzyszy aktywacja autonomicznego układu nerwowego 32. Wyniki Wymiar poznawczy obrazu ciała Wyniki wartości średnich przedstawione w Tabeli I i Tabeli II wskazują, że badane młode kobiety (grupa II) są bardziej świadome rzeczywistego wyglądu swojego ciała i jego poszczególnych części w porównaniu z przechodzącymi jeszcze kryzys dojrzewania adolescentkami (grupa I). Potwierdza to analiza porównawcza wyników wartości średnich dla obu grup w zakresie tzw. Ja realnego wobec własnego ciała. Wartość średnia w zakresie składowej struktury Ja realnego w grupie II (kobiet-studentek) wyniosła 5,25 (SD = 1,63) a w grupie I adolescentek 4,27. W związku z powyższym możemy przyjąć hipotezę, Tabela I. Charakterystyka badanych grup kobiet polskich według kryterium wieku i BMI Nazwa grupy Grupa I Adolescencja ( N = 26 ) Grupa II Młody dorosły ( N = 53) Grupa III Wczesna dorosłość ( N = 10) Grupa IV Średnia dorosłość ( N = 22) Grupa V Późna dorosłość ( N = 29) M SD M SD M SD M SD M SD Wiek w latach 17,4 1,12 22,07 1,38 21,47 1,04 34,3 3,17 46,5 3,16 BMI 19,04 1,77 20,98 2,19 21,47 2,89 23,03 2,34 26,90 3,20 30 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4

8 Tabela II. Charakterystyka wyników badania w zakresie wartości średnich rang zmiennych wizerunku ciała (Ja realne, Ja idealne, Ja powinnościowe i rozbieżności między nimi) w poszczególnych grupach badanych kobiet, N = 140 Grupa badanych kobiet oraz ich wiek I lat II lat III lat IV lat V lat Chi 2 df p Średnia rang N Ja realne 41, , ,25 76, , , ,001 Ja idealne 44, , ,55 83, ,431 36, ,001 Ja powinnościowe 42, , ,55 77,5 91, , ,001 Ja realne/ja idealne 86,42 74,73 62,90 71,64 50,26 16, ,003 Ja realne/ja powinnościowe 55, , ,5 75, , , ,003 Niezadowolenie z ciała 82, , ,55 67, , , ,182 Lęk-cecha 50, , ,5 72, ,0 13, ,009 Lęk-stan 53, , ,8 76, , , ,024 Dieta 77,0 64, ,4 70, , , ,031 Ćwiczenia fizyczne 66, , ,23 77, , , ,815 że poziom realnej oceny wyglądu własnego ciała (Ja realnego) istotnie zależy od wieku kobiet. Im są starsze, tym realniej (adekwatniej do rzeczywistości) oceniają swoje ciało, natomiast adolescentki są bardziej nakierowane na idealistyczne nastawienie do swego wyglądu (dominuje w ocenia Ja idealne jaka chcę, mam być). Może to wynikać z uwarunkowań rozwojowych (kryzys adolescencyjny), jak i społecznych (socjokulturowych) wymagań, jakie współczesne środowisko i kultura stawiają wobec osób, które predysponowane są do osiągnięcia sukcesu i zyskania społecznej akceptacji ( zjawisko tzw. kultu piękna ciała i wychudzonej sylwetki we współczesnej kulturze krajów wysoko uprzemysłowionych). Wyniki wartości średnich przedstawione w Tabeli III, jak i analiza porównawcza wartości średnich w zakresie poziomu nasilenia oceny własnego ciała z perspektywy Ja idealnego w grupach badawczych I i II wskazały, że osiągnięcie tzw. idealnej (oczekiwanej, upragnionej) sylwetki i kształtu ciała jest ważne dla dojrzewających adolescentek, jak i młodych kobiet (grupa I: 3,23, grupa II: 3,79). Jednakże porównanie znaczenia Ja idealnego do oceny własnego ciała z wykorzystaniem wartości średnich rang w obu grupach wskazało na istotnie wyższe natężenie tej właściwości w grupie dziewcząt w okresie adolescencji. Potwierdzają to wyniki przedstawione w Tabeli IV. Analiza wyników wskazała na istotne różnice pomiędzy badanymi dziewczętami z grupy I i młodymi kobietami z grupy II w zakresie natężenia u nich tzw. Ja powinnościowego oceny własnego ciała. Badane adolescentki częściej niż badane młode kobiety eksponowały skłonność do zwracania uwagi na atrybuty (cechy, właściwości), które należy (powinno się) posiadać w związku z własnym ciałem (tzw. Ja powinnościowe). Rozbieżność pomiędzy Ja realnym a Ja idealnym (tzw. rozbieżność życzeniowa) istotnie zależy od wieku badanych kobiet. Adolescentki cechuje wyższa rozbieżność pomiędzy Tabela III. Charakterystyka wyników badań w zakresie wartości średnich kwestionariusza w SATAQ Internalizacja Informacja Presja Grupa I II III IV V I II III IV V I II III IV V N M 24,62 24,7 19,2 16,0 14,76 28,65 28,15 27,8 22,23 17,76 19,08 17,75 16,3 16,77 15,86 SD 7,03 8,52 8,65 7,16 7,65 4,65 7,48 9,55 7,17 5,92 5,43 6,89 5,95 7,26 6,50 N = 14 0 M = 20,78 SD = 8,99 M = 25,45 SD = 8,19 M = 17, 29 SD = 6,58 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4 31

9 Tabela IV. Charakterystyka zależności pomiędzy komponentami (Ja realne, Ja idealne, Ja powinnościowe, lęk jako cecha i stan, dieta, ćwiczenia fizyczne) wizerunku ciała a skalami kwestionariusza SATAQ w badanej grupie 140 polskich kobiet Zmienna skala kwestionariusza SATAQ Internalizacja Informacja Presja Wynik Niski Wysoki Chi 2 p Niski Wysoki Chi 2 p Niski Wysoki Chi 2 p N Ja realne 80,87 59,82 9,67 0,002 80,29 58,53 10,23 0,001 70,21 70,79 0,007 0,931 Ja idealne 60,94 79,78 8,05 0,005 81,04 57,61 12,32 0,000 72,10 68,84 0,240 0,624 Ja powinnościowe 77,24 63,55 4,34 0,037 77,95 61,38 6,296 0,012 72,81 68,12 0,509 0,476 Ja realne/ja idealne 64,04 77,14 3,93 0,047 66,08 75,90 3,920 0,047 73,10 67,83 0,636 0,425 Ja realne/ Ja powinnościowe 78,33 62,43 5,66 0,017 77,40 62,06 5,220 0,022 67,87 73,20 0,636 0,425 Niezadowolenie z ciała 73,12 67,80 0,60 0,435 76,71 62,90 4,065 0,044 68,93 72,11 0,218 0,640 Lęk-cecha 27,07 68,88 0,23 0,630 67,09 74,65 1,296 0,255 68,50 72,55 0,377 0,539 Lęk-stan 70,32 70,68 0,02 0,957 66,29 75,64 1,983 0,159 67,34 73,74 0,938 0,333 Dieta 73,33 67,58 11,00 0,001 75,83 63,98 3,009 0,083 69,64 71,38 0,065 0,798 Ćwiczenia fizyczne 71,07 69,90 0,03 0,847 73,48 66,85 1,180 0,277 68,96 72,08 0,263 0,608 Średnia rang Średnia rang Średnia rang Ja realnym a Ja idealnym w obrazie ciała w porównaniu z badanymi młodymi kobietami. Wymiar emocjonalny obrazu ciała Analiza wyników badania w zakresie wymiaru emocjonalnego (eksponowanych uczuć) wobec włas nego ciała wskazała, że poziom niezadowolenia z ciała jest wyższy w grupie I, tj. adolescentek niż w grupie II (młodych kobiet), ale różnica ta nie jest istotna statystycznie. Badane obu grup ujawniają niezadowolenie z własnego ciała w podobnym nasileniu i częstotliwości. Natomiast jeśli chodzi o poziom nasilenia utrwalonej cechy lęku w związku z odczuwaniem własnego ciała, to w badanej grupie I, tj. adolescentek najwyższe jej natężenie dotyczy tych obszarów ciała, które kojarzone są przez nie z gromadzeniem się tkanki tłuszczowej. Adolescentki najbardziej lękają się o kształt swoich ud, a w dalszej kolejności brzucha, bioder, pośladków, nóg i talii. W zakresie obszarów niezwiązanych z tkanką tłuszczową wyniki w zakresie siły utrwalonego lęku jako cechy były stosunkowo niskie. Jednakże patrząc na wartości średniej pod kątem analizy jakościowej okazuje się, że zaniepokojone są one także wyglądem swoich stóp, ust, rąk oraz dłoni. W badanej grupie adolescentek nasilenie lęku jako aktualnego stanu w przeżywaniu swoich części ciała jest wyższe niż lęku, rozumianego jako utrwalona cecha. Badane adolescentki przeżywają stan niepokoju w stosunku do swoich ud, a w dalszej kolejności do wyglądu swoich pośladków, bioder, brzucha, nóg i talii. Natomiast spośród części ciała, które nie są kojarzone z gromadzeniem się tkanki tłuszczowej, największy niepokój wzbudza wśród dziewcząt wygląd ich stóp, ust i rąk. Natomiast w badanej grupie młodych kobiet (grupa II) najwyższe natężenie cechy lęku dotyczy tych obszarów ciała, które kojarzone są również z gromadzeniem się tkanki tłuszczowej. Młode kobiety z grupy II najbardziej ujawniają cechę utrwalonego lęku wobec kształtu swojego brzucha, a w dalszej kolejności ud, bioder, talii, nóg i pośladków. W zakresie obszarów niezwiązanych z tkanką tłuszczową badane młode dorosłe najbardziej zaniepokojone są wyglądem swoich stóp, rąk i podbródka, 32 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4

10 Rycina 1. Różnice średnich struktury Ja w zależności od wieku badanych 140 polskich kobiet Prace oryginalne 120 Struktura JA 100 Wartości średnich rang Wiek kobiet Ja realne Ja idealne Ja powinnościowe Podsumowanie i wnioski a więc tych obszarów ciała, które z upływem lat tracą swoją jędrność i elastyczność. Analiza wyników w zakresie nasilenia lęku jako aktualnie trwającego stanu w badanej grupie II (młodych kobiet) wskazała na największe jego nasilenie w odniesieniu do ud, brzucha, bioder, pośladków, talii i nóg. Lęk jako stan jest nieco wyższy niż lęk jako cecha. W obszarach ciała niezwiązanych z gromadzeniem się tkanki tłuszczowej młode dorosłe są zaniepokojone wyglądem stóp, podbródka i rąk. Stopień nasilenia tego lęku jako stanu jest nieco wyższy niż lęku jako cechy. Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała, że hipoteza badawcza mówiąca o zależności pomiędzy nasileniem lęku jako cechy i lęku jako aktualnego stanu zależy od wieku badanych kobiet i jest istotna statystycznie. Współczynnik istotności p nie przekroczył wartości krytycznej 0,05 i tym samym hipoteza została potwierdzona. Szczegółowa analiza danych wykazała, że natężenie lęku-cechy i lękustanu jest istotnie wyższe w grupie młodych kobiet niż w grupie dorastających dziewcząt. Dowodzi to, że wraz z wiekiem rośnie lękowe doświadczanie i nastawienie do własnego ciała. Być może wynika to z utrwalania się wpływu wzorca socjokulturowego promującego chudość i terror piękna ciała jako wymóg osiągnięcia sukcesu w życiu. Wizerunek ciała jest zmienną złożoną opisywaną w wielu wymiarach. W pierwszej kolejności poddano interpretacji poznawczy wymiar obrazu ciała, który zbadano przy pomocy Testu Sylwetek. Analizy statystyczne wyników testów wykazały, że w strukturze poznawczej wizerunku ciała adolescentki cechują się niską percepcją rzeczywistego wyglądu swojego ciała (Ja realne) oraz rozbieżnością w strukturze Ja o charakterze życzeniowym, natomiast młode kobiety są najbardziej świadome swojego Ja powinnościowego i tym samym w strukturze Ja cechują się rozbieżnością o charakterze powinnościowym. Niską świadomość rzeczywistego wyglądu swojego ciała (Ja realne) u adolescentek można tłumaczyć odwołując się do teorii samoobiektywizacji, która zakłada, że stała koncentracja na wyglądzie wpływa negatywnie na percepcję sygnałów płynących z wnętrza organizmu. Tym samym zmniejsza się świadomość wnętrza ciała i dla dojrzewających dziewcząt zaczyna liczyć się jedynie zewnętrzna powłoka 33. W wymiarze poznawczym analizie poddano również rozbieżność pomiędzy strukturami Ja. Najwyższy stopień rozbieżności Ja o charakterze życzeniowym (Ja realne/ja idealne) odnotowano w grupie I adolescentek. Rozbieżność tego typu może stać się źródłem przeżywania emocji o charakterze depresyjnym, takich jak: smutek, przygnębienie, zniechę- PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4 33

11 cenie i niezadowolenie 8. Badania przeprowadzone przez Thompsona i Altabe ujawniły taką zależność 34. W badaniach autorskich w grupie I, tj. adolescentek odnotowano najwyższy poziom niezadowolenia z ciała, przy czym hipoteza mówiąca o zależności pomiędzy wiekiem badanych dziewcząt a niezadowoleniem z ciała okazała się nieistotna statystycznie. Na tej podstawie trudno jest wnioskować, czy wysoki poziom niezadowolenia z ciała u nastolatek ma swoje podłoże w dużej rozbieżności pomiędzy Ja realnym a Ja idealnym. Drugi typ rozbieżności pomiędzy strukturami Ja nazywany jest rozbieżnością powinnościową i dotyczy Ja realnego oraz Ja powinnościowego. Aktywacja rozbieżności Ja o charakterze powinnościowym wytwarza dyskomfort emocjonalny w postaci syndromu chronicznego dystresu obejmującego emocje lękowe: obaw, niepokoju, napięcia, zdenerwowania, a także jest wskaźnikiem motywacji lękowej, która hamuje samorealizację podmiotu i pozytywną motywację osiągnięć 8. W badanej próbie najwyższy stopień rozbieżności o charakterze powinnościowym odnotowano w grupie II, tj. młodych kobiet. Analiza statystyczna ujawniła również wysokie natężenie lęku jako cechy i lęku jako aktualnego stanu w tej grupie badawczej. Uczucie napięcia i niepokoju dotyczyło u badanych młodych kobiet grupy II głównie tych części ciała, które kojarzone są z odkładaniem się tkanki tłuszczowej (brzuch, talia, mięśnie) oraz z częściami ciała, które z wiekiem tracą jędrność i elastyczność (czoło, dłonie, podbródek, szyja, ręce). W wymiarze emocjonalnym obrazu ciała badano poziom niezadowolenia z ciała oraz nasilenie lękucechy i lęku-stanu. Zależność pomiędzy wiekiem badanych kobiet a poziomem niezadowolenia z ciała okazała się nieistotna statystycznie, niemniej jednak analiza jakościowa wyników sugeruje, że bardziej niezadowolone z ciała są adolescentki niż młode kobiety. Odczuwany brak satysfakcji z własnej sylwetki w tych grupach kobiet można tłumaczyć istnieniem rozbieżności w percepcji swojego ciała o charakterze powinnościowym i życzeniowym. Drugą przyczyną, z powodu której odrzucono hipotezę badawczą, może być to, że niezadowolenie z ciała badano kwestionariuszem EDI, który służy do diagnozowania zaburzeń odżywiania się, a badana grupa kobiet nie była grupą kliniczną. W prowadzonych badaniach wskazano również na istnienie zależności pomiędzy wiekiem badanych kobiet a nasileniem lęku-cechy i lęku-stanu. Najwyższe natężenie lęku-stanu odnotowano w grupie młodych kobiet. Doświadczany przez nie lęk zgodnie z teorią Higginsa może mieć swoje podłoże w istnieniu rozbieżności o charakterze powinnościowym 9. Badane grupy kobiet także różniły się pod względem obszarów ciała, których wygląd budził uczucie napięcia i niepokoju. Źródłem tych emocji były głównie dolne partie ciała, w których gromadzi się tkanka tłuszczowa i które są spostrzegane przez kobiety jako otyłe, czyli uda, biodra, brzuch, talia, pośladki. Uwagę zwraca również fakt, że analiza statystyczna ujawniła istnienie zależności pomiędzy wiekiem kobiet a częściami ciała, które nie są związane z odkładaniem się tkanki tłuszczowej, takimi jak: czoło, szyja, podbródek, ręce i dłonie. Istnienie tej zależności można tłumaczyć procesami starzenia się ciała. Wraz z wiekiem kobiet ich ciało traci elastyczność i jędrność, a pierwsze oznaki starzenia się najczęściej są najbardziej widoczne na twarzy (czoło) i w jej okolicach (szyja, podbródek). Rozważając istnienie tej zależności można odwołać się również do teorii samoobiektywizacji Barbary Fredrickson i Tomi-Ann Roberts 33. Zgodnie z tą teorią kobiece ciało traktowane jest jako obiekt społecznej obserwacji. Kobieta stale monitowana i sprawdzana pod kątem zgodności jej wizerunku z obowiązującymi standardami stopniowo uczy się traktować swoje ciało jako obiekt obserwacji i ewaluacji. Dojrzewające dziewczęta i młode kobiety skoncentrowane na własnym wyglądzie, uświadamiając sobie istnienie rozbieżności pomiędzy wyglądem swojego ciała a lansowanym w danej kulturze ideałem, mogą przeżywać silne uczucie lęku oraz wstydu, co zresztą udowodniły badania przeprowadzone przez Marike Tiggemann 35. Podsumowując można powiedzieć, że opisane wymiary wizerunku ciała są ze sobą silnie sprzężone i wzajemnie na siebie oddziaływają. Emocje przeżywane przez kobiety w stosunku do swojego ciała mają swoje podłoże w sferze poznawczej oraz zwrotnie wpływają na percepcję ciała, a w dalszej kolejności na zachowania, jakie kobiety podejmują w celu modelowania swojej sylwetki. Wartość diagnostyczna Testu Sylwetek pozwala na określenie rodzaju rozbieżności pomiędzy struktu- 34 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4

12 rami Ja. Rozbieżność o charakterze życzeniowym (Ja realne Ja idealne) jest źródłem przeżywania emocji o charakterze depresyjnym, takich jak: smutek, przygnębienie, zniechęcenie i niezadowolenie. Przeżywanie uczucia depresji i niezadowolenia wobec swojego ciała oraz dążenie do osiągnięcia idealnej sylwetki ciała jest charakterystyczne dla anorektyczek, stąd też rozpoznanie u zgłaszającej się po pomoc (tzw. zdrowej, nieujawniającej jeszcze zaburzeń odżywiania) nastolatki czy młodej kobiety rozbieżności o charakterze życzeniowym może być traktowane jako sygnał tzw. ukrytej jeszcze w schematach myślenia i uczuciach anoreksji, niespełniającej kryteriów diagnostycznych anoreksji wg ICD 10. Natomiast rozbieżność o charakterze powinnościowym (Ja realne Ja powinnościowe) w sferze emocji powoduje stan chronicznego dystresu, silny lęk oraz poczucie winy, że moje ciało nie wygląda tak jak powinno zgodnie z przyjętymi społecznie standardami atrakcyjności. Przeżywanie lęku i poczucia winy z powodu braku kontroli nad własnym ciałem (nie wygląda tak jak powinno, bo nie kontroluję tego, ile i co jem atak bulimiczny i tym samym nie mam wpływu na swoje ciało) jest charakterystyczne dla bulimiczek. Rozpoznanie u zgłaszającej się do lekarza po pomoc dużej rozbieżności o charakterze powinnościowym może być sygnałem ostrzegawczym możliwości pojawienia się na przykład bulimii. Zatem możemy powiedzieć, że rozpoznanie psychologicznych cech poznawczego i emocjonalnego aspektu obrazu ciała u przychodzącej (bądź przyprowadzanej za namową bliskich) po medyczną pomoc nastolatki i młodej kobiety, w związku z różnymi trudnościami, opartymi o odchudzanie i nieakceptację własnego wyglądu, może ułatwić rozpoznanie pierwszych symptomów rozwijającej się u nich anoreksji czy bulimii psychicznej. Piśmiennictwo: 1. Rabe-Jabłońska J, Dunajska A. Poglądy na temat zniekształconego obrazu ciała dla powstawania i przebiegu zaburzeń odżywiania. Psychiatr Pol 1997;6: Mandal E. Ciało jako proces ciało jako obiekt. Obraz ciała u studentów Akademii Wychowania Fizycznego i studentów kierunków uniwersyteckich. Czasopismo Psychologiczne 2004;10(1): Thompson JK. Introduction: body image, eating disorders, and obesity an emerging synthesis [w:] Body image, eating disorders, and obesity. An integrative guide for assessment and treatment. (ed. Thompson JK). American Psychological Association DC: Washington, Głębocka A, Kulbat J. Czym jest wizerunek ciała? [w:] Wizerunek ciała: Portret Polek (red. Głębocka A, Kulbat J). Wydawnictwo UO: Opole, Stewart TM, Williamson DA. Assessment of body image disturbance [w:] Handbook of eating disorders and obesity (ed. Thompson JK). Wiley: New York, Wertheim EH, Paxton SJ, Blaney S. Risk Factors For the Development of Body Image Disturbances [w:] Handbook of eating disorders and obesity (ed. Thompson JK). Wiley: New York, Markus H, Hamill R, Sentis KP. Thinking Fat: Self-schemas for body weight and the processing of weight relevant information. J A Soc Psychol 1987;17(1): Wojdyło K. Skala pomiaru rozbieżności Ja (SkRAP) konstrukcja narzędzia i wstępna charakterystyka psychometryczna. Nowiny Psychologiczne 2004;4: Higgins T. Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychol Rev 1987;94(3): Moretti MM, Higgins ET. Relating self-discrepancy to self-esteem: The contribution of discrepancy beyond actual-self ratings. J Exp Soc Psychol 1996;26: Strauman TJ, Higgins ET. The self construct in social cognition: Past, present, and future. The self in emotional distress [w:] Cognitive and psychodynamic perspectives (ed: Segal ZV, Blatt SJ). The Guilford Press: New York, 1993, Smolak L, Levine MP. Body image in children [w:] Body image, eating disorders, and obesity in youth. Assessment, Prevention, and Treatment. (eds. Thompson JK, Smolak L). American Psychological Association: Washington, Fallon AE, Rozin P. Sex differences in perceptions of desirable body shape. J Abnorm Psychol 1985;94(1): Tiggemann M, Pennington B. The development of gender differences in body-size dissatisfaction. Australian Psych 1990;25: Thompson JK. Assessing body image disturbance: Measure, methodology, and implementation [w:] Body image, eating disorders, and obesity. An integrative guide for assessment and treatment (ed. Thompson JK). American Psychological Association DC: Washington, Cash T. Women s body image: The results of a national survey in the USA. Sex Roles 1995;3: Garner DM. The 1997 body image survey results. Psych Today 1997;1/2: Grogan S. Body image. Understanding body dissatisfaction in men, women and children. Routledge: New York, Garner DM. Eating Disorder Inventory-2 manual. Psychological Assessment Resources: Florida, Thompson JK, Gray JJ. Development and validation of a new body image assessment scale. J Pers Assess 1995;64: Thompson JK, Heinberg LJ, Altabe M, Tantleff-Dunn S. Exacting beauty: theory, assessment, and treatment of body image disturbance. American Psychological Association: Washington, Brytek A. Objawy depresji i lęku u pacjentek z zaburzeniami odżywiania się. Psychoterapia 2006;3(138): Żechowski C. Obiekty pośredniczące w terapii anorexia nervosa. Dialogi 1996;4, Garner DM, Olmsted MP, Polivy J. Development and validation of multidimensional eating disorder inventory for anorexia nervosa and bulimia. Int J Eat Disord 1983;2: Lask B, Bryant-Waugh R. Wczesny początek anorexia nervosa i pokrewnych zaburzeń jedzenia. Psychoterapia 1994;3: Wood KC, Becker JA, Thompson JK. Body image dissatisfaction in preadolescent children. J Apply Dev Psych 1996;17: Ogińska-Bulik N. Psychologia nadmiernego jedzenia. Przyczyny, konsekwencje, sposoby zmiany. Wydawnictwo UŁ: Łódź, Pawłowska B, Małaj G, Szpakowska A, Buczyjan A. Wiek a postawy wobec odżywiania się dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym i dziewcząt zdrowych. Psychiatr Pol 2007;1: Thompson JK, Berg P. Measuring body image attitudes among adolescents and adults [w:] Body image. A handbook of theory, research, and clinical practice (eds. Cash TF, Pruzinsky T). The Guilford Press: New York, London, Cash TR, Pruzinsky T. Future challenges for body image theory, research and clinical practice [w:] Body image. A handbook of theory, research, and clinical practice (eds. Cash TF, Pruzinsky T). The Guilford Press New: York, London, Schier K. Bez tchu i bez słowa. Więź psychiczna i regulacja emocji u osób chorych na astmę oskrzelową. GWP: Gdańsk, Bąk-Sosnowska M, Zahorska-Markiewicz B, Mandal E, Trzcieniecka-Green A. Poziom lęku oraz poczucie kontroli u kobiet decydujących się na rozpoczęcie kuracji odchudzającej. Psychiatr Pol 2006;1: Fredrickson BL, Roberts TA. Objectification theory. Toward understanding women s lived experiences and mental health risk. Psych W Quart 1997;21: Thompson JK, Altabe MN. Psychometric qualities of the figure rating scale. Inter J Eat Disord 1991;5: Tiggemann M. Media exposure, body dissatisfaction and disordered eating: television and magazines are not the same. Euro Eat Disord Rev 2003;11: PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, GRUDZIEŃ 2008, VOL. X, Nr 4 35