Krzysztof Kud, Katarzyna Nowak, Katarzyna Wanat, Marian Woźniak Grzegorz Woźniak

Transkrypt

1 Rzeszów, 20 grudnia 2010 Krzysztof Kud, Katarzyna Nowak, Katarzyna Wanat, Marian Woźniak Grzegorz Woźniak Projekt Systemowy Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach w województwa podkarpackim nr projektu WND POKL /08 Pierwotne badania pilotażowe w zakresie Analiza instytucji naukowo-badawczych (Zadanie 13) 1

2 SPIS TREŚCI: 1. WSTĘP METODYKA BADAŃ PODSTAWOWE POJĘCIA ZWIĄZANE Z DZIAŁALNOŚCIĄ BADAWCZO- ROZWOJOWĄ (B+R) CHARAKTERYSTYKA BADAŃ W DZIAŁALNOŚCI B+R PODSTAWY PRAWNE W DZIAŁALNOŚCI B+R INNOWACJE JAKO EFEKT DZIAŁALNOŚCI B+R WSKAŻNIKI CHARAKTERYZUJĄCE DZIAŁALNOŚĆ B+R W POLSCE MIEJSCE DZIAŁAŃ B+R W STRATEGIACH ROZWOJU KRAJU I REGIONÓW FORMY WSPÓŁPRACY PRZEDSIĘBIORSTW Z OŚRODKAMI B+R OCENA POTENCJAŁU BADAWCZEGO, PODAŻY INNOWACJI ORAZ KONDYCJI FINANSOWEJ SEKTORA B+R W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM W ŚWIETLE BADAŃ ANKIETOWYCH PODSUMOWANIE...79 BIBLIOGRAFIA

3 Krzysztof Kud 1, Katarzyna Nowak 1, Katarzyna Wanat 1, Marian Woźniak 1 Grzegorz Woźniak 2 Projekt Systemowy Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach w województwa podkarpackim nr projektu WND POKL /08 Pierwotne badania pilotażowe w zakresie Analiza instytucji naukowo-badawczych (Zadanie 13) 1. WSTĘP Koniec XX i początek XXI wieku to okres w którym obserwujemy odwrót od gospodarki opartej na zasobach naturalnych i nisko wykwalifikowanej sile roboczej. Kraje, które w dalszym ciągu ukierunkowują swoją gospodarkę na zasadzie hołdu kultowi przemysłowej gigantomanii, opartej na surowcach naturalnych, jak stwierdza J.Maślanek, pozostają w tyle, stając się eksploatacyjnym zapleczem, rynkami zbytu i dostarczycielami taniej siły roboczej. Wspomniany autor pyta czy w wypadku Polski, która tak ochoczo korzysta z koniunktury na węgiel, napędzanej chińskim boomem gospodarczym, a jednocześnie przeznacza na badania i rozwój niecałe 0,7 % PKB, można mówić o rozwoju gospodarki opartej na wiedzy? Czy kraj, z którego emigrują naukowcy, by zarobić na utrzymanie, a tworzone z medialną pompą parki technologiczne zarabiają na wynajmie powierzchni biurowych, może konkurować na międzynarodowych rynkach gospodarczych? Badania to rozwój, a rozwój to postęp, ta ciekawa zasada wyraźnie akcentuje proste przełożenie, które muszą dostrzec nasze przedsiębiorstwa i nasze władze. Wymaga to przeznaczenia znacznie większych środków na sferę badawczo-rozwojową. Widzimy jednak, 1 Politechnika Rzeszowska, Wydział Zarządzania 2 Urząd Statystyczny w Rzeszowie 3

4 że borykające się z problemami finansowymi państwo jest bardziej skłonne do wprowadzenia zachęt, mających jedynie pobudzić badania i rozwój, niż do widocznego zwiększenia nakładów na naukę. Obserwujemy także, że sektor prywatny, przedsiębiorcy, którym powinno najbardziej zależeć na wykorzystaniu efektów badań i wprowadzaniu istotnych innowacji, nadal w niewielkim stopniu są zainteresowani wynikami badań naukowców. Wyjątki stanowią największe koncerny międzynarodowe i duże przedsiębiorstwa, które pozytywnie dostrzegły potencjał w rodzimej kadrze naukowej i efektach jej pracy, wykorzystując je na rynkach globalnych. Tymczasem, co podkreślają naukowcy, do efektywnego funkcjonowania gospodarki opartej na wiedzy, potrzeba trzech składników systemu: silnych jednostek naukowo-badawczych, mocnego zaplecza gospodarczego, zdolnego do komercyjnego wykorzystania efektów ich działalności oraz środków na finansowanie badań. W pierwszym przypadku, analizując jednostki naukowo-badawcze widzimy, że Polska posiada mocną kadrę naukową, a nasi naukowcy doceniani są także za granicą. Istotne jest jednak zauważenie, że ważnym filarem tworzenia gospodarki opartej na wiedzy jest zmiana modelu pracy, który obecnie powinien być oparty na częstszym wykorzystywaniu owoców nowych rozwiązań, nowych technologii. Dostęp do innowacyjnych rozwiązań staje się dzisiaj warunkiem zastąpienia człowieka wychowanego w kulcie konsumpcji i nastawionego roszczeniowo, na pracownika swobodnie poruszającego się w realiach rynkowych, potrafiącego korzystać z elastycznych form zatrudnienia METODYKA BADAŃ Badania społeczne to najlepszy sposób na poznanie opinii, preferencji i potrzeb społeczeństwa. Dzięki nim łatwo jest stworzyć obraz społeczeństwa i wyjść naprzeciw oczekiwaniom, jakie przedstawiają ludzie w różnym wieku, o różnym statusie społecznym, różnorodnym zawodzie, o poszczególnych zainteresowaniach, czy też o danym wyznaniu lub pochodzeniu. Z. Skorny uważa, że przedmiotem badań naukowych jest określony zbiór zjawisk, przedmiotów lub osób. Badania psychologiczne i pedagogiczne dotyczą wybranej kategorii osób określanej mianem populacji 4. Każde badanie służy realizacji określonego celu. Celem badań jest dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach będących przedmiotem badań. Przez cel badań należy rozumieć rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać. Celem badań jest określenie, do czego zmierzają badania, co poprzez badania pragniemy osiągnąć. Celem badań jest poznanie naukowej, istniejącej realnie rzeczywistości społecznej, opis jakiegoś zjawiska, instytucji lub jednostki. Oprócz funkcji poznawczej badania spełniają także funkcje praktyczno-użyteczne 5. 3 J. Maślanek, Gospodarka oparta na wiedzy kluczem do sukcesu Polski, Nowy przemysł, 4 Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, WSZiP, Warszawa 1984, s

5 Problem badawczy jest to zagadnienie wymagające rozwiązania. Według S. Nowaka problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie 6. J. Pieter stwierdza, że problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione pytanie poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka 7. Problemy badawcze mają postać pytań. Pytania mogą dotyczyć cech przedmiotu, zjawiska, ich własności. Mają wówczas postać prostą, zawierającą pytanie o jedną cechę lub o jedną właściwość przedmiotu. Mogą być też pytania o rodzaj związków między cechami zjawiska o rodzaj zależności między zjawiskami, wtedy zmuszają badacza do szerszych poszukiwań. Problem badawczy to inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania. Problem badawczy obejmuje kilka etapów. Według M. Łobuckiego wszelkie badania naukowe obejmują następujące etapy: sytuacja problemowa, formułowanie problemów, a często także hipotez roboczych, wybór tematu badań i osób badanych, przygotowanie procedury badań, przeprowadzenie badań. 8 T. Pilch wyróżnia następujące etapy badań pedagogicznych: określenie przedmiotu i celu badań, sformułowanie zagadnienia, sformułowanie hipotez, wybór terenu badań i dobór próby, opracowanie technik badawczych, badania pilotażowe, opracowanie ostatecznej wersji zagadnienia, hipotez roboczych oraz narzędzi badawczych, przeprowadzenie badań, uporządkowanie i przygotowanie materiałów badawczych oraz ich analiza, sprawdzenie hipotez, opracowanie i uogólnienie wniosków, opracowanie teoretyczne. 9 H. Muszyński wyróżnia następujące etapy postępowania badawczego: postawienie i sformułowanie problemu (problemów) badań, sprecyzowanie hipotezy roboczej (lub hipotez), wyłonienie i zdefiniowanie zmiennych, dobór wskaźników do poszczególnych zmiennych, dobór odpowiednich metod badawczych i opracowanie technik badań, opracowanie procedury badań, zgromadzenie materiału badawczego, statystyczne i ilościowe opracowanie wyników, analiza teoretyczna uzyskanego materiału i wyprowadzenie wniosków. 10 Wstępna analiza sektora naukowo-badawczego (podaży innowacji) to jeden z etapów realizacji projektu mającego na celu monitorowanie postępów wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla województwa podkarpackiego w ramach strategicznego procesu budowania konsensusu pomiędzy nauką, gospodarką oraz władzami regionalnymi i lokalnymi województwa, której zadaniem jest wypracowanie i uruchomienie mechanizmów systemowej współpracy, dzięki którym zostaną stworzone warunki do zniwelowania istniejących problemów, pokonania barier i zaspokojenia potrzeb w zakresie wzrostu 5 W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej PAN, Wrocław Warszawa 1997, s M. Łobucki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978, s T. Pilch, Organizacja procesu badawczego w pedagogicznych badaniach środowiskowych, (w:) Metodologia pedagogiki społecznej, praca zbiorowa pod kierunkiem naukowym R. Wroczyńskiego i T. Pilcha, Wrocław Kraków Gdańsk 1974, s H. Muszyński, Wstęp do metodologii pedagogiki, PWN, Warszawa 1971, s

6 innowacyjności regionu. Wyniki badań pozwolą na opracowanie szczegółowych założeń systemu mającego za zadanie wspieranie procesu tworzenia oraz implementacji innowacji. Na wstępie realizacji zadania Pierwotne badania pilotażowe w zakresie Analiza instytucji naukowo-badawczych, została przeprowadzona analiza jednostek zajmujących się prowadzeniem badań o charakterze innowacyjnym, opracowywaniem innowacji oraz ich wdrażaniem. Były to przede wszystkim uczelnie wyższe, ośrodki badawczo-rozwojowe oraz laboratoria przemysłowe. Do badań zostały wytypowane wszystkie jednostki, wygenerowane z bazy rejestru REGON, dostępnych danych adresowych podmiotów B+R wg PKD 2007, dział 72 Badania Naukowe i Prace Rozwojowe, sekcja M, nr Z, Z, Z. Badaniami zostały objęte więc następujące jednostki: 1. CENTRUM KOORDYNACJI TECHNOLOGII ENERGIA I ŚRODOWISKO SPÓŁKA Z O.O., RZESZÓW 2. ZAKŁAD DOŚWIADCZALNO-PRODUKCYJNY EKO-GAZ SPÓŁKA Z O.O., MIELEC 3. INKUBATOR TECHNOLOGICZNY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ, STALOWA WOLA 4. INTERNATIONAL POLYMER CENTER SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ, PRZEMYŚL 5. YASA MOTORS POLAND SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ, MIELEC 6. AG MOTORS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ, DĘBICA 7. CENTRUM BADAWCZE "CLEAR AIR" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ, MIELEC 8. EKO-TECH-POL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ W ORGANIZACJI, USTRZYKI DOLNE 9. LABORATORIUM BADAWCZE LOTNICTWA I BUDOWNICTWA FLUCTUS SPÓŁKA Z O.O, KRZEMIENICA 10. AMERS J.MNICH I W.BUCZEK S.C., RZESZÓW 11. WYŻSZA SZKOŁA ZARZĄDZANIA, RZESZÓW 12. WYŻSZA SZKOŁA EKONOMICZNA W STALOWEJ WOLI 13. WYŻSZA SZKOŁA PRAWA I ADMINISTRACJI, PRZEMYŚL 14. POLITECHNIKA RZESZOWSKA IM.IGNACEGO ŁUKASIEWICZA, RZESZÓW 15. WYŻSZA SZKOŁA INFORMATYKI I ZARZĄDZANIA, RZESZÓW 16. PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA IM. KS. BRONISŁAWA MARKIEWICZA W JAROSŁAWIU 17. PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W KROŚNIE 18. WYŻSZA SZKOŁA INŻYNIERYJNO-EKONOMICZNA Z SIEDZIBĄ W RZESZOWIE 19. PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA IM.PROF. S. TARNOWSKIEGO W TARNOBRZEGU 20. PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA WSCHODNIOEUROPEJSKA W PRZEMYŚLU 6

7 21. WYŻSZA SZKOŁA GOSPODARCZA W PRZEMYŚLU 22. PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA IM. JANA GRODKA W SANOKU 23. UNIWERSYTET RZESZOWSKI, RZESZÓW 24. PODKARPACKA SZKOŁA WYŻSZA IM.BŁ.KS.WŁADYSŁAWA FINDYSZA W JAŚLE 25. WYŻSZA SZKOŁA INFORMATYKI I ZARZĄDZANIA W PRZEMYŚLU 26. FUNDACJA UNIWERSYTECKA W STALOWEJ WOLI 27. PRZEDSIĘBIORSTWO INNOWACYJNO-WDROŻENIOWO-HANDLOWE NW-TECH WIESŁAW NOWAK, KROSNO 28. KAPCIA TADEUSZ PRZEDSIĘBIORSTWO INNOWACYJNO WDROŻENIOWE, LUBACZÓW 29. PRACOWNIA HISTORII SZTUKI I DAWNEJ ARCHITEKTURY DR BARBARA TONDOS, RZESZÓW 30. DR WACŁAW NELEC, MIELEC 31. KRYSTYNA GAJZLER UBEZPIECZENIA I OCHRONA ŚRODOWISKA, STALOWA WOLA 32. PAREO POLSKA SZTUKA GRZEGORZ, BOROWA 33. ARTUR PAŁASZ OŚRODEK BADAWCZO-ROZWOJOWY FARB, KLEJÓW I POLIMERÓW "SPEKTROCHEM", TARNOBRZEG 34. FIRMA USŁUGOWO-PRODUKCYJNA KRZYSZTOF ORMIAN, STRZYŻÓW 35. HUBERT KAWALEC BOSQO, RZESZÓW 36. "PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNA" MONIKA BUSZTA-DEC, DYNÓW 37. HUMAN CAPITAL ANALYSYS, LEŻAJSK 38. PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNA S.C. EWA KĘDZIERSKA, DYNÓW 39. ECO-PROGRESS MONIKA FILAR, KROSNO 40. MCC MAREK CHRZANOWSKI, PRZECŁAW Określenie celu, zakresu i charakteru badania jest etapem niezmiernie ważnym, przesądza bowiem o dalszym toku postępowania. Sformułowanie celu, pytań badawczych i hipotez, uwzględniając możliwości organizacyjne, czasowe i finansowe, jest jednym z podstawowych etapów procesu badawczego, wyznacza bowiem kierunek badań. Aby osiągnąć cel konieczne jest opracowanie pytań badawczych. W logice funkcjonują dwa rodzaje pytań tzw.: pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia. Pytania rozstrzygnięcia zaczynają się od partykuły czy i w zasadzie domagają się tylko potwierdzenia bądź negacji. Zawierają w sobie alternatywną możliwość poszukiwania odpowiedzi. Odpowiedź może brzmieć tak lub nie. Pytanie to w pewien sposób ogranicza badacza, wyznaczając mu obszar pojęciowy i fizyczny, na którym należy szukać odpowiedzi. Pytania dopełnienia zawierają pytajnik: jaki, kiedy, w jakich warunkach, w jakim stopniu. Takie pytania w swojej strukturze nie zawierają informacji, gdzie należy szukać na nie odpowiedzi. Na to pytanie nie możemy odpowiedzieć tak lub nie. Takie pytanie nie ogranicza badacza, a wręcz przeciwnie otwiera przed nim pole poszukiwań i inwencji. O ile pytania rozstrzygnięcia można nazwać pytaniami kierunkowymi, to o tyle pytania dopełnienia są pytaniami twórczymi. 7

8 Aby prawidłowo sformułować rejestr problemów, badacz musi mieć świadomość jakiego rodzaju pytania należy postawić dla wyczerpania tematu (stanu niewiedzy) i ukierunkowania badań oraz rozstrzygnięcia zagadnienia. W tym celu musi wykonać pewną pracę koncepcyjną, polegającą na sformułowaniu zestawu pytań, które powinny spełniać następujące zadania: 1. wyczerpać zakres naszej niewiedzy zwarty w temacie badań, 2. ukazać kierunki poszukiwań badawczych oraz sposoby badań, 3. wyjaśnić temat. Podstawowym celem badań w ramach zadania Pierwotne badania pilotażowe w zakresie Analiza instytucji naukowo-badawczych, było określenie potencjału badanych jednostek w aspekcie zdolności do tworzenia innowacji, czynników stymulujących i ograniczających ich orientację na proces wdrażania innowacji, ustalenie podstawowych potrzeb w zakresie budowy systemu wsparcia procesu innowacyjnego i ocena stanu i kondycji sektora naukowo-badawczego (jednostki naukowe, laboratoria badawcze dużych firm, inne jednostki zajmujące się działalnością badawczo-wdrożeniową), a także określenie wielkości, jakości i specyfiki podaży innowacji, określenie rodzaju, zakresu i miejsca działania instytucji, ocena potencjału badawczego regionu i jego kondycji finansowej, ocena współpracy i powiązań z innymi uczestnikami procesu innowacyjności. W ramach badań podjęta została próba odpowiedzi na pytania dotyczące: ilości i rodzajów instytucji badawczo-rozwojowych działających na terenie województwa podkarpackiego, ilości i rodzaju potencjału osobowego tych jednostek, rodzaju i zakresu prowadzonych badań, podaży innowacji, rodzaju prowadzonej działalności innowacyjnej, dotychczasowych osiągnięć i strategii dalszego rozwoju, źródeł finansowania działalności B+R, współpracy z instytucjami wsparcia, w tym z instytucjami finansowymi, firmami, samorządem, barier i korzyści wynikających ze współpracy przedsiębiorstw i jednostek prowadzących badania, współpracy z instytucjami europejskimi i doświadczeń w realizacji projektów Unii Europejskiej, najlepszych praktyk w zakresie polityki innowacyjnej instytucji. W efekcie przeprowadzonych prac badawczych i planistycznych stworzone zostaną podstawy dla zwiększenia podaży innowacji, ich lepsze dostosowanie do potrzeb przedsiębiorstw, nawiązanie trwałej współpracy pomiędzy sektorem naukowo-badawczym a innymi podmiotami procesu innowacyjności, zintegrowania środowiska pracującego na rzecz innowacji. Kolejnym krokiem jest określenie hipotezy badawczej, która jest zdaniem nie w pełni uzasadnionym, opartym na prawdopodobieństwie, wymagającym sprawdzenia (zweryfikowania), mająca na celu odkrycie nie znanych zjawisk lub praw. Może być zdaniem twierdzącym lub przeczącym. 8

9 Słowo hipoteza znaczy z greckiego przypuszczenie. Ponieważ w wyniku procesu badawczego jest ona weryfikowana (w naukach społecznych - również falsyfikowana), formułowane w efekcie tego prawo naukowe przyjęło się nazywać hipotezą uniwersalną 11. Według Z. Skornego hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badań 12. W. Zaczyński uważa, że hipoteza robocza jest założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi 13. Hipoteza musi określać zależności między zmiennymi, powinna być na tyle precyzyjna, aby ściśle ograniczyć zasięg swego znaczenia. Powinna być zbudowana na podstawie uznanej wiedzy naukowej. Czasem hipoteza jest tylko odwróceniem szyku i zmianą formy gramatycznej pytania tzn. problemu. Ma to miejsce wtedy, gdy problem przybiera postać pytania rozstrzygnięcia. Hipoteza naukowa ma postać stwierdzenia, acz de facto stanowi pytanie, na które autor stara się sformułować odpowiedź. Często hipoteza sugeruje nowe ujęcie problemu badawczego, wiążąc się z nowatorskim podejściem do doświadczenia, obserwacji, czy logiki rozważań. 14 W naukach empirycznych większość doświadczeń i obserwacji prowadzi się na specjalnie wybranych obiektach, celem sprawdzenia sformułowanych hipotez. Hipoteza ułatwia ocenę ważności danego zdarzenia czy zjawiska, które bez niej byłoby w ogóle bez znaczenia. Należy jednak podkreślić fakt, iż niekiedy błędne hipotezy bywają bardzo produktywne, choć na pewno większe jest prawdopodobieństwo wiarygodnych wyników w efekcie domysłów trafnych niż błędnych, a to, że i błędne bywają niekiedy pożyteczne, nie osłabia wcale postulatu szukania rozwiązań poprawnych. Jeżeli hipoteza okaże się słuszna we wszystkich okolicznościach, może stać się teorią, a gdy jest dostatecznie głęboka - prawem. Hipoteza to zdanie przyjęte jako założenie w celu wyjaśnienia jakiegoś zjawiska, zdanie wymagające sprawdzenia. Hipotezy naukowe powstają, gdy dla pewnych faktów nie znajduje się racji wśród uznanych (i uzasadnionych) twierdzeń. Hipoteza poddana procesowi weryfikacji zostaje obalona lub przyjęta z określonym prawdopodobieństwem. Jest to więc stwierdzenie, dotyczące ważnego obszaru badawczego, które powinno ukierunkowywać i porządkować proces badawczy, a zastosowanie odpowiednich procedur badawczych służy jej weryfikacji. Hipoteza jest pierwszym i głównym elementem formułowanej teorii naukowej. Może to być przypuszczenie, domniemanie lub pomysł na objaśnienie bądź rozwiązanie problemu. Równocześnie, biorąc pod uwagę jej źródła informacyjne, hipoteza stanowi wstępne uogólnienie posiadanych na dany temat informacji. Jest przedstawiona w formie zdań twierdzących dotyczących przyczyn zjawiska, przebiegu lub skutków, jakie ono wywołuje. Hipotezy są także przewidywanym rezultatem badań. 15 W tym kontekście należy zauważyć, iż hipotezę naukową powinno się stawiać po wcześniejszym sprawdzeniu, czy nie istnieje już teoria, która dany fakt potwierdza. W 11 A Grobler, Metodologia nauk, Wyd. Aureus, Wyd. Znak, Kraków 2006, s Z. Skorny, Prace op. cit., s W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, PZWS, Warszawa 1968, s H.G. Adamkiewicz- Drwiłło, Współczesna metodologia nauk ekonomicznych, TNOiK, Toruń 2008, s H.G. Adamkiewicz- Drwiłło, Współczesna metodologia...op.cit., s

10 przeciwnym razie sformułowana hipoteza byłaby pozbawiona sensu, ponieważ nie wnosiłaby niczego nowego do istniejącej wiedzy naukowej. Naukowa hipoteza jest uzasadnionym przypuszczeniem, wynikającym z dotychczasowego stanu wiedzy. Hipotezę stawia się, gdy nie można wyjaśnić badanych faktów zdaniami uznanymi dotąd za prawdziwe. Inaczej mówiąc, jest to zdanie wątpliwe, które przyjmuje się za prawdziwe, dowodząc jego prawdziwości wszelkimi dostępnymi i znanymi metodami naukowymi. Hipoteza tworzy obraz rzeczy przed jego autopsją. Praktyka i teoria wzajemnie się przenikają i potrzeba odwagi, aby postawić hipotezę i uczciwie ją sprawdzić. W badaniach naukowych znaczenie hipotez jest kluczowe - bez stawiania i sprawdzania hipotez nie byłby możliwy rozwój naukowy. Słusznie twierdzi się, że hipoteza jest ważnym narzędziem w złożonym procesie poznawania obiektywnie istniejącego świata, wiążąc się ściśle z dążeniem człowieka do uzyskania wiedzy prawdziwej, wiarygodnej, wewnętrznie doskonałej i niesprzecznej. Hipoteza jest przypuszczeniem, orzeczeniem niezupełnie pewnym o występowaniu danego zjawiska bądź o jego wielkości, częstotliwości, stosunku do innych zjawisk lub o zależności między zjawiskami. Hipoteza tworzy zatem możliwą odpowiedź na pytanie postawione w badaniach. Powinna więc być tak sformułowana, aby możliwe było jej zweryfikowanie. Podstawą formułowania hipotez są: wiedza dostępna w danej dziedzinie, istniejące teorie, doświadczenie menedżera oraz rezultaty wcześniejszych badań. Gdy nie dysponujemy żadną informacją do wsparcia hipotezy, można ją dedukować, posługując się prostą spekulacją myślową. Jakie jest zatem znaczenie hipotez w badaniach? Po pierwsze, pozwalają one budować strukturę problemu, proponując przyjęcie określonych relacji między zmiennymi. Ponadto wyznaczają kierunek w badaniach oraz w analizie rezultatów. 16 Podstawowym warunkiem sformułowania poprawnej, pod względem metodologicznym, oraz użytecznej hipotezy jest wstępne rozpoznanie problemu i terenu badań, znajomość literatury przedmiotu. Od trafności i poprawności teoretycznej i metodologicznej hipotezy badawczej zależy skuteczność przeprowadzonych badań oraz możliwość wykrycia rzeczywistych uwarunkowań, struktur i dynamiki badanych zjawisk czy rzeczy. Podczas realizowanych badań Pierwotne badania pilotażowe w zakresie Analiza instytucji naukowo-badawczych, postawione zostały następujące hipotezy badawcze: 1. Brak jest koordynacji działań pomiędzy poszczególnymi uczestnikami procesu B+R. 2. Głównymi jednostkami, że strony podażowej, sfery B+R są szkoły wyższe. 3. Niewiele jednostek aktywnie stara się o dofinansowanie ze struktur unijnych działalności B+R. Najczęściej w pedagogice i socjologii definiuje się metodę jako zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozważenia określonego problemu naukowego: określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu Badania marketingowe, pod red. K. Mazurek-Łopacińskiej, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 1998, s W. Dudkiewicz, Podstawy op. cit., s

11 Według S. Nowaka metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania 18. Metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody jak i pojęcia techniki badawczej 19. Metodologię można rozumieć jako: 1) naukę o zasadach budowania układów rozumowania, na przykład systemów naukowych, 2) naukę związana ze stosowaniem zasad logiki formalnej do konstrukcji oraz wykładu poszczególnych nauk, 3) teorię czynności, zwłaszcza umysłowych, polegających na budowaniu nauk, w przeciwieństwie do logiki formalnej jako teorii wynikania. Najbardziej popularne podejście do metodologii związane jest z ujęciem, zaproponowanym przez T. Kotarbińskiego, mianowicie z postrzeganiem metodologii jako nauki o metodach badawczych stosowanych w nauce. Mówiąc ogólnie, metodologia nauk jest to teoria metody (gr. methodos - badanie, logos - słowo). Stały rozwój nauki wymusza obiektywną konieczność badania ogólnej problematyki metody, jej stosunku do logiki, ideologii oraz praktyki. Nadto, przedmiot zainteresowania metodologii nauk stanowi również zakres i różnorodność stosowanych metod oraz ich przydatność. Taka wykładnia definicji jest jednak niezadowalająca, ponieważ nie precyzuje obszarów zainteresowania metodologii nauk, którymi w szczególności są: 1) ogólna teoria pomiaru, 2) teoria definicji, 3) teoria wnioskowania, 4) teoria technik klasyfikowania oraz porządkowania obiektów. Ranga metodologii nauk przejawia się dwojako: z jednej strony jej znaczenie polega na tworzeniu i doskonaleniu metod poznawania faktów, z drugiej - na formułowaniu naukowych uogólnień na podstawie logicznych metod rozumowania poznawczego, wnioskowania i sprawdzania 20. Wynika z tego, że metodologia, jako teoria metody, jest teorią nauki lub - inaczej mówiąc - teorią poznania naukowego. W odniesieniu do badań naukowych, za metodę badawczą można uznać konkretny sposób postępowania w określonej sytuacji w stosunku do sformułowanego problemu 21, bądź sposób naukowego badania rzeczy oraz zjawisk, czyli ogól reguł stosowanych podczas badania rzeczywistości. Takie rozumienie metody badawczej jest najbliższe pierwszemu oraz drugiemu podejściu do metody w ujęciu proponowanym powyżej. Można więc skonstatować, 18 S. Nowak, Metodologia op. Cit., s T. Pilch, Zasady op. cit., s S. Pabis, Metodologia i metody nauk empirycznych, PWN, Warszawa 1985, s J.Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktorskie. Prace habilitacyjne, Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. zo.o., Warszawa 2005, s

12 iż metoda badawcza (zwana także naukową) to zespól czynności i środków, prowadzących do wykonania określonego zadania o charakterze naukowym bądź do rozwiązania danego problemu. Jest to więc ściśle określona procedura badawcza, w której wykorzystuje się odpowiednie narzędzia badawcze, a należące do niej rozważania są odniesione do otaczającej rzeczywistości. Metody naukowe służą zdobywaniu wiedzy, dotyczącej określonej dziedziny, która to wiedza jest racjonalnie uprawomocniona (uzasadniona), usystematyzowana, otwarta na korygowanie, zaspokajająca potrzeby zarówno czysto poznawcze, jak i poznawczo-praktyczne. Ponadto, co należy podkreślić, wiedza o metodach badawczych jest intersubiektywnie komunikowalna 22, co oznacza, że jest zrozumiała i dostępna dla każdego oraz nie ograniczona wyłącznie do doznań, przeżyć i myśli jednostkowego podmiotu poznającego. W tym kontekście należy odnotować, iż stosowanie danej metody badawczej powinno mieć uzasadnienie w zorganizowanym działaniu, ponieważ odróżnia się poznanie potoczne od naukowego. W badaniach naukowych nie można posługiwać się dowolnymi metodami o charakterze przypadkowym, ponieważ istotą metody badawczej jest koordynacja sposobu postępowania z przyjętym celem badań 29. Zauważa się również, że opracowanie nowej, oryginalnej, metody poznania naukowego jest wkładem do nauki, niekiedy o dużej wartości naukowej. Pracownik nauki, który opracował nową metodę, zobligowany jest do wykazania jej poprawności i oryginalności oraz wyższości nad innymi, znanymi metodami naukowymi 23. W działalności naukowej istotne jest również odróżnianie metody od metodyki. W znaczeniu ogólnym pod pojęciem metodyki rozumie się zespól wytycznych i zaleceń, które dotyczą sposobów postępowania, efektywnych ze względu na określony cel. W metodologii nauk metodyka jest używana zamiennie na określenie norm i zasad (często mających postać przepisów), formułujących właściwe danej nauce sposoby postępowania. Metodykę pojmuje się również jako znawstwo metod działania" 24 lub sposoby nauczania danej dyscypliny naukowej" 25. Definiuje się ją także jako układ metod dobranych ze względu na operatywność (skuteczność) wykonywania". Posiadanie wiedzy metodycznej obejmuje, między innymi, wiedzę na temat przeprowadzania eksperymentów laboratoryjnych, sprawdzania postawionych hipotez, zbierania opinii na dany temat itp. Metodyka badań naukowych różni się od metodologii - nie zawiera rozważań teoretycznych, lecz tylko dyrektywy i (ewentualnie) objaśnienia, jak je stosować dla osiągnięcia określonych celów 26. Metody gromadzenia materiału badawczego są często błędnie utożsamiane z technikami badań naukowych. Pod pojęciem tych ostatnich rozumie się wszelkie czynności o charakterze praktycznym związane z gromadzeniem, porządkowaniem oraz przechowywaniem danych. Stanowią one czynności wynikające z doboru odpowiedniej metody i są przez nią 22 A.B. Stępień, Wstęp do filozofii, Wyd. KUL Jana Pawia II, Lublin 2001, s. 18. S. Kamiński Nauka i metoda, Wyd. KUL Jana Pawia II, Lublin 1994, s W. Cellary, Metodologia nauk o zarządzaniu z perspektywy inżyniera, [w:] M. Sławińska (red.). Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2006, s T. Kotarbiński, O pojęciu metody, PWN, Warszawa 1957, s Z. Hajduk, op.cit, s J. Herbut, Elementy metodologii filozofii. Skrypt do wykładu, Wyd. KUL Jana Pawta II, Lublin 2007,s

13 uwarunkowane. Nadto, metody gromadzenia materiału badawczego wynikają z rodzaju problemu badawczego i przyjętej hipotezy. Wśród metod gromadzenia materiałów źródłowych można wymienić: obserwację, badanie dokumentów, wywiad i ankietowanie. Obserwacja polega na przyglądaniu się faktom, osobom, przedmiotom czy zjawiskom w celu wykrycia określonych cech lub prawidłowości. Obserwacja jest szczególnie istotna na wstępnym etapie badań naukowych, ponieważ stanowi podstawę podjęcia decyzji o rozpoczęciu gromadzenia materiału badawczego, często o charakterze źródłowym. W efekcie obserwacji uzyskuje się informacje wykorzystywane w dalszych etapach badania naukowego. Obserwacje mogą być prowadzone przez zainteresowanego bądź mogą być gromadzone przez działy informacyjne przedsiębiorstw lub różnych instytucji państwowych. Obserwacja dokonywana przez badacza ma charakter obserwacji bezpośredniej, natomiast korzystanie z informacji zgromadzonych w różnych jednostkach gospodarczych czy zakładach o charakterze publicznym stanowi obserwację o charakterze pośrednim. Z obserwacją pośrednią wiąże się ściśle badanie dokumentów źródłowych, które może służyć stwierdzeniu faktów na postawie analiz ex post oraz sprzyjać przewidywaniu i formułowaniu kierunków rozwoju na gruncie ustalonego stanu faktycznego. 27 Już K. R. Popper twierdził, że zdobycie prawdy o świecie wykracza poza granice ludzkiego poznania. Jednak pojęcie prawdy, mającej być efektem procesu poznania, pozostaje ważnym czynnikiem rozwoju nauki 28. Mimo, że prawda należy do postulatów o charakterze moralnym, to w zasięgu możliwości człowieka leży doskonalenie i rozwijanie wiedzy, co rozumiane jest powszechnie jako przybliżanie się do prawdy". Według klasyków filozofii prawdą myśli jest jej zgodność z rzeczywistością, natomiast oponenci twierdzą, iż prawdą jest zgodność myśli z ostatecznymi i nieodwołalnymi kryteriami 29. Niezależnie jednak od przyjęcia określonej definicji prawdy znajduje uzasadnienie rozwijanie metod poznania otaczającej nas rzeczywistości, czyli szeroko pojmowanej metodologii nauk, jak i upowszechniania wiedzy powstającej w efekcie tego rozwoju. Ewoluowanie nauki wskazuje na obiektywne powiązania między naukami szczegółowymi, które wyodrębniają się na różnym etapie rozwoju cywilizacyjnego, uwarunkowanego głównie rozwojem technicznym. Determinuje to konieczność pozycjonowania nauk szczegółowych względem nauk pozostałych oraz podejmowania prób oceny zaawansowania ich rozwoju. Mówiąc o poznaniu naukowym, ma się zazwyczaj na myśli zarówno pewne czynności naukowe (działanie), jak i ich wytwory. Mimo że termin poznanie ma charakter całościowy, to jednak przyjmuje się, iż odnosi się on do czynności naukowych, natomiast ich rezultaty określane są mianem wiedzy. 30 W badaniach istotne jest wyznaczenie zmiennych. Zdaniem Z. Skornego zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może 27 H.G. Adamkiewicz- Drwiłło, Współczesna metodologia nauk ekonomicznych, TNOiK, Toruń 2008, s A. Motycka (red.), Wiedza a prawda, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2005, s K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka, Wyd. Antyk - Fundacja Aletheia, Kęty Warszawa 2004, s M.Walczak, Racjonalność nauki. Problemy, koncepcje, argumenty, Towarzystwo Naukowe KUL Jana Pawia II, Lublin, s

14 ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności 31. S. Nowak mówi: zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikując ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają, a ponadto jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod danym względem 32. Ustalenie i rejestracja zmiennych w badaniach jakiegoś zdarzenia czy procesu oznacza decyzję, pod jakim względem będziemy badać zdarzenie lub proces. Przyjęte w badaniach zmienne nadają kierunek, określają ich cel. Badacz musi określić sobie wycinek rzeczywistości, a właściwości charakteryzujące ten wycinek rzeczywistości to zmienne. Zmienne w badaniach są formą uszczegółowienia problemu badawczego, jaki pragnie rozwiązać i hipotez, które się potwierdzą lub odrzuca. Najpowszechniej dzieli się zmienne na dwie kategorie: 1. zmienne niezależne, 2. zmienne zależne. Zmienne niezależne są to determinanty określonych zjawisk, stanów rzeczy, zachowań. Powodują skutki w sferze innych zjawisk, inaczej mówiąc powodują powstanie i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi. Zmienna zależna to zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk. Zmienne pośredniczące to czynniki wewnętrzne mogące modyfikować wpływ warunków zewnętrznych na zachowanie się np. samokontrola, samoakceptacja, motywacja, samoocena, stan emocjonalny itp. Ustalenie liczby i kryteriów doboru respondentów wymaga dokonania wyboru zasięgu badania ankietowego, a więc ustalenia, czy mają to być badania wyczerpujące (pełne), czy niewyczerpujące (niepełne, częściowe). O wyborze jednej z tych form decydują z reguły liczebność zbiorowości podlegającej badaniu i wynikające w niej cechy postępowania badawczego: czasochłonność, pracochłonność i kosztochłonność. Analiza wykonalności zadania, przy uwzględnieniu wymienionych kryteriów, prowadzi najczęściej do wyboru badania niewyczerpującego. Wówczas kolejną czynnością jest ustalenie sposobu doboru respondentów, a więc wybór jednej z następujących metod: - badania zbiorowości incydentalnych (przypadkowych), - badania quasi-reprezentacyjnego, - badania reprezentacyjnego. Spośród badań częściowych największą wartość ma badanie reprezentacyjne, ponieważ tylko wyniki uzyskane tą metodą można z dużym prawdopodobieństwem uogólniać na całą (generalną) zbiorowość. Obydwie pozostałe metody pozwalają uzyskać informacje charakteryzujące jedynie daną, niewielką na ogół zbiorowość, która została objęta badaniem ankietowym. Wiarygodność wyników badań reprezentacyjnych zależy przede wszystkim od liczebności i struktury populacji próbnej (empirycznej). 31 Z. Skorny, Prace op. cit., s S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, PWN, s

15 Badania jakościowe obejmują: wywiad zogniskowany, indywidualny wywiad pogłębiony, wywiad swobodny, obserwacja uczestnicząca. Badania jakościowe charakteryzują 33 : Zasadniczym zadaniem badań jakościowych jest udzielenie odpowiedzi na pytania "jak" i "dlaczego" tak, a nie inaczej postępują badane osoby, poznanie i zrozumienie przyczyn oraz kierunków ich zachowania. Innymi słowy, chodzi o dotarcie do nieujawnianych w sposób bezpośredni przyczyn zachowania, oraz umożliwienie zrozumienia i właściwego zinterpretowania zachowania, opinii lub badanej postawy. W przeciwieństwie do badań ilościowych, badania jakościowe są zwykle prowadzone na niewielką skalę, obejmują stosunkowo małą liczbę respondentów, toteż ich wyniki nie są reprezentatywne dla populacji i nie można na ich podstawie wnioskować statystycznie. W badaniach jakościowych bardziej liczy się to, że dane stwierdzenie zostało wypowiedziane niż to, ile razy się pojawiło. Podczas realizacji projektu badawczego, badacz dąży do poznania informacji głęboko ukrytych od osób, które dobierane są do badania w sposób celowy. Projekty badawcze, które realizowane są poprzez techniki jakościowe są procesami twórczymi i odkrywczymi. Stosuje się je w badaniach, gdy celem jest dotarcie od informacji, które ciężko pozyskać zadając pytania bezpośrednie. Badania jakościowe są również określane mianem motywacyjnych, ze względu na ich podstawowy cel: wyjaśnienie i zrozumienie motywów postępowania, dotarcie do nieujawnianych w sposób bezpośredni przyczyn zachowania, ustalenie i zinterpretowanie głęboko ukrytych przekonań i emocji. Zebrane informacje są poddawane analizie jakościowej, a następnie przedstawiane w sposób opisowy. Atutem jest wzbogacenie treści raportu dużą ilością ciekawych cytatów. Badanie jakościowe i ilościowe nie stanowią alternatywnych propozycji wobec siebie, uzupełniają się nawzajem, stąd w projektach często występują obok siebie, tworząc kompleksowe badanie. W badaniach jakościowych stosuje się niewystandaryzowane narzędzia, co w pewnym stopniu ogranicza ich rzetelność oraz możliwość porównań wyników. Narzędzia w badaniach jakościowych są elastyczne, mogą być modyfikowane w trakcie przeprowadzania badania. W badaniach jakościowych badacz nawiązuje bliski kontakt z respondentem, wywiad zazwyczaj jest przeprowadzany przez badacza osobiście, jego rola jest bardzo rozbudowana. W badaniach jakościowych bardzo ważne jest otocznie, miejsce w którym przeprowadzany jest wywiad. Zazwyczaj miejscem tym jest studio badań jakościowych

16 Badania ilościowe obejmują: ankietę audytoryjna, ankietę internetowa, ankietę pocztową, bezpośredni wywiad kwestionariuszowy, wywiad telefoniczny, test halowy Badania ilościowe charakteryzuje 34 : Badania ilościowe odpowiadają na pytania "ile", "jak często". Badania ilościowe są realizowane na większą skalę, obejmują dużą liczbę respondentów, dlatego na ich podstawie można prowadzić wnioskowanie statystyczne. Wyniki badań ilościowych mają formę wartości liczbowych i są prezentowane w tabelach i na wykresach. Zazwyczaj niemożliwie jest przeprowadzenie badania na całej populacji badanej, ze względu na jej wielkość i trudności dotarcia do każdego potencjalnego respondenta, dlatego badania ilościowe realizowane są na wybranym fragmencie populacji, który stanowi jej odzwierciedlenie, tzw. próbę. Odpowiednia wielkość i procedura doboru próby zapewnia reprezentacyjność wyników badań - można przyjąć, iż wyniki uzyskane na określonej próbie respondentów są takie same jakbyśmy zrealizowali badanie na całej populacji (np. uzyskując określone wyniki na losowo dobranej próbie dorosłych Polaków N = 1068 zakładamy, że te same wyniki otrzymalibyśmy przeprowadzając wywiad z każdym dorosłym Polakiem). Dzięki realizacji badania na dużej liczbie respondentów i zbieraniu informacji o ich cechach społeczno - demograficznych, określone wyniki przedstawiane są nie tylko dla całej populacji ale również w poszczególnych kategoriach respondentów. Narzędzia badawcze w projektach ilościowych są standaryzowane - mają taki sam format i kształt, który nie może ulec zmianie, tym samym respondentom zadaje się dokładnie takie same pytania w ułożonej kolejności. Dzięki standaryzacji narzędzi badawczych istnieje możliwość porównywania opinii różnych grup respondentów ze względu na zmienne społeczno - demograficzne. Dzięki standaryzacji narzędzi badawczych oraz reprezentatywności próby, na podstawie wyników badania ilościowego, klienci mogą podejmować strategiczne decyzje w zakresie badanego tematu. W toku badań ilościowych powstaje baza danych, do której wprowadzane są zakodowane odpowiedzi wszystkich uczestników badania. Na utworzonej bazie danych przeprowadza się analizę statystyczną otrzymanych wyników. Realizacja badania ilościowego, w którym operatem doboru próby jest lista dotychczasowych klientów zleceniodawcy, umożliwia sprawdzenie aktualności danych. Ta dodatkowa korzyść, ma szczególne znaczenie w badaniach typu bussinesto-bussines, gdzie badanie przeprowadza się zazwyczaj w firmach czy instytucjach publicznych

17 W badaniach rynkowych czasami występuje ograniczony dostęp do operatu doboru próby (listy wszystkich osób/instytucji tworzących daną populację). W takiej sytuacji najczęściej stosowany jest dobór próby kwotowy lub celowy, bądź indywidualnie projektuje się połączenie obu procedur. Porównanie cech badań ilościowych i jakościowych przedstawia tabela 1. Tabela 1. Porównanie badań ilościowych i jakościowych Kryteria porównania Badania jakościowe Badania ilościowe Język danych Analiza danych Narzędzia badawcze Subiektywny, związany z kontekstami badanych zdarzeń i zjawisk; podobny do języka potocznego, oddający bezpośrednie doświadczenie wyniesione z terenu badań Dane są analizowane zgodnie z trzema powtarzającymi się zespołami czynności badawczych: 1) redukcja danych, 2) reprezentacja danych, 3) wyprowadzenie i weryfikacja wniosków Rzadko używa się standaryzowanych (ujednoliconych) narzędzi badawczych; badacze sami rozpoznają rzeczywistość na podstawie spostrzeżeń, myśli, uczuć i intuicji Intersubiektywny, charakterystyczny dla stosowanych teorii i procedur, a nie osób badanych; dane są często liczbami, prezentowanymi w tabelach i wykresach, zależności pomiędzy faktami przedstawiane są w postaci wzorów atematycznych Dane są analizowane na podstawie modeli statystycznych; ich interpretacje nie wykraczają poza zjawiska mieszczące się w modelu statystycznym Wykorzystywane są narzędzia, za pomocą których można wyselekcjonować z wiedzy czy zachowania badanego interesujące badacza fakty wyraźnie odróżnialne od innych faktów Organizacja badań Badania nie są wcześniej szczegółowo planowane; czynności badacza tworzą się w trakcie pobytu w terenie czy podczas analizy materiału 17 Badania są wcześniej szczegółowo planowane, nic nie dzieje się przypadkowo; każda procedura jest kilkakrotnie weryfikowana; badacz zawsze wie, od czego zaczyna, co zrobi w trakcie badania i na czym skończy

18 Ograniczenia Brak możliwości uogólnienia wniosków, odniesienia ich do całej populacji; zaangażowanie badacza w sytuacje badawcze może być obciążone błędem jego obiektywizmu Źródło: Brak możliwości poznania subiektywnego świata edukacji; niemożliwe jest wykroczenie poza zdobyte Metoda ankietowa polega na wykorzystaniu w badaniu formularza (zwanego również kwestionariuszem) zawierającego uporządkowany zestaw pytań oraz miejsca na odpowiedzi, których osobiście udziela badany. Podczas badania ankietowego najczęściej nie ma bezpośredniego kontaktu między badającym a respondentem. Ważne jest, aby badany udzielał odpowiedzi samodzielnie na piśmie, interpretując pytania, bez możliwości korzystania z jakiejkolwiek sugestii pytającego. Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera 35. Pytania ankiety SA zawsze konkretne, ścisłe i jedno problemowe. Najczęściej stosuje się pytania zamknięte opatrzone tzw. kafeterią czyli zestawem wszelkich możliwych odpowiedzi. Są także: - kafeterie półotwarte gdzie poza zestawem możliwych odpowiedzi dodaje się punkt oznaczony słowem inne, - kafeterie koniunktywne, które pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym utworzenia hierarchii. Ankieta jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych, gdzie pytamy o cechy zbiorowości, fakty, opinie o zdarzeniach, dane liczbowe. Cecha odróżniającą ją od wywiadu jest to, że nie wymaga bezpośredniego kontaktu z badającym, respondent sam odpowiada na pytania. Badanie ankietowe, określane również mianem ankieta", jest metodą gromadzenia informacji pierwotnych przez zbieranie odpowiedzi na przygotowane uprzednio pytania, zadawane wybranym osobom. Z badaniem ankietowym wiążą się ściśle pojęcia: kwestionariusz, respondent i ankieter. Kwestionariusz to zbiór celowo zaprojektowanych i odpowiednio ułożonych pytań, które mają być zadane badanym osobom. Mianem respondent określa się osobę udzielającą odpowiedzi na postawione w kwestionariuszu pytania. Ankieterem jest osoba zadająca respondentom pytania na podstawie kwestionariusza. 36 Ankieta spełnia w pozyskiwaniu informacji wiele ważnych funkcji 37 : a) Ułatwia prowadzenie wywiadu. Ankieta nadaje wywiadowi kształt i strukturę; bez niej ankieter mógłby pominąć ważne pytania, źle je formułować, a respondent mógłby się gubić 35 T. Pilch, Zasady.op.cit., s Badania marketingowe, pod red. K. Mazurek-Łopacińskiej, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 1998, s P.N. Hague, P. Jackson: Badania rynku. Zrób to sam. Kraków 1992, s

19 we własnych odpowiedziach. b) Sprawia, że wywiad jest interesujący dla respondenta. Starannie opracowana ankieta prowadzi respondenta od zagadnienia do zagadnienia w sposób logiczny i celowy. Wywiad jest wtedy bardziej ciekawy i stymulujący. c) Zmusza do utrzymania dyscypliny, do zadania wszystkich pytań i we właściwej ich kolejności. Przystępując do opracowania projektu ankiety, trzeba uwzględnić wszystkie pytania, na które ma odpowiedzieć wywiad. Trzeba też ustalić, w jaki sposób zadać te pytania. Te rozstrzygnięcia sprzyjają koncentracji umysłu, a bez nich pewne pytania mogłyby zostać pominięte lub postawione w niewłaściwy sposób. d) Wspomaga pamięć. W badaniach rynku konsumpcyjnego konieczność użycia ankiety jest zupełnie oczywista. Natomiast badając rynek dóbr inwestycyjnych, trzeba niekiedy przeprowadzić tylko nieliczne wywiady, co wywołuje pokusę, by je zaimprowizować. Jest to postępowanie niewłaściwe i niebezpieczne. Nawet jeśli ankieta ma być tylko podręczną listą pytań, przypomina tematy wywiadu i kolejność pytań. e) Ułatwia pracę ankietera. Dzięki dobrze zaprojektowanej ankiecie właściwie każdy może postawić pytania i zanotować odpowiedzi. Jasne i odpowiednio uporządkowane pytania czynią pracę łatwiejszą i przyjemniejszą zarówno dla ankietera, jak i dla respondenta. f) Upraszcza zapisywanie danych. Zebranie danych od dużej liczby osób przysporzyłoby kłopotów, gdyby nie istniał ustalony sposób ich zapisu. W dużych programach badawczych musi istnieć taka jednolita metoda; dostarcza jej właśnie ankieta. Osoby kodujące dane mogą szybko odczytywać je ze standardowych ankiet. Zbieranie ich z nie uporządkowanych notatek byłoby prawdziwym koszmarem. Badania ankietowe charakteryzują się różnorodnością form i metod postępowania. Można je klasyfikować według różnych kryteriów. Najważniejsze z nich to 38 : - zasięg badań, - sposób doboru respondentów, - metoda kontaktowania się z respondentami, - charakter zbiorowości respondentów, - częstotliwość badań. Ze względu na zasięg badań można podzielić ankiety na 39 : - badania wyczerpujące albo pełne, tj. obejmujące wszystkie jednostki w danej zbiorowości, - badania niewyczerpujące albo niepełne obejmujące tylko wybrane jednostki zbiorowości. Zależnie od sposobu doboru respondentów wyróżniamy: - badania reprezentacyjne, gdy zbiorowość próbna stanowi statystyczną reprezentację całej populacji, - badania quasi-reprezentacyjne, gdy badana zbiorowość tylko pod pewnymi względami spełnia wymagania metody reprezentacyjnej, - badania zbiorowości incydentalnych, przypadkowych, gdy respondentami są np. przechodnie uliczni lub konsumenci wchodzący do sklepu. Gdy za kryterium klasyfikacji przyjmuje się metody kontaktowania się z respondentami, wówczas wyróżnia się następujące rodzaje badań ankietowych : 38 Metody badań rynku i spożycia, pod red. T. Pałaszewska-Reindl,. Warszawa 1967, s S. Mynarski, Metody badań marketingowych. Warszawa 1990, s

20 - wywiady bezpośrednie na podstawie kwestionariusza, przeprowadzane z udziałem ankieterów, - ankiety telefoniczne, tj. wywiady telefoniczne na podstawie kwestionariusza, - ankiety pocztowe, polegające na rozsyłaniu kwestionariuszy pocztą pod wybrane adresy, - ankiety prasowe, publikowane w postaci kwestionariusza na łamach prasy lub dołączane w postaci ulotki do dzienników lub tygodników, - ankieta internetowa. Przesyłka pocztowa powinna zawierać przemyślany, niezbyt obfity zestaw materiałów reklamowych, próbkę towaru itp., zaopatrzone w uprzejmy, zwięzły list przewodni i krótki tekst pisemny. Po odpowiednio obliczonym czasie na dotarcie przesyłki i zapoznanie się respondenta z materiałami reklamowymi czy produktem ankieter ponownie kontaktuje się z respondentem i z reguły uzyskuje wyczerpujące informacje. Respondent, który zgodził się uprzednio na ponowny kontakt i zapoznał się z przesyłką, najczęściej chętnie udziela dalszych odpowiedzi. Ankieta pocztowa charakteryzuje się tym, że kwestionariusze rozsyłane są pocztą do odpowiednio wybranych lub wylosowanych respondentów. Istotnym problemem jest zdobycie wiarygodnej listy adresów, z której będą losowani lub dobierani celowo respondenci. W pierwszym wypadku można wykorzystać książkę telefoniczną (mając świadomość wynikających stąd ograniczeń) lub dane - jeżeli uda się je uzyskać - biur meldunkowych. Zastosowanie doboru celowego wiąże się z koniecznością zdobycia - poza adresami -również informacji o innych cechach charakteryzujących potencjalnych respondentów. Zastosowanie ankiety pocztowej wymaga przesłania w kopercie wraz z kwestionariuszem także koperty zwrotnej, zaadresowanej i wyposażonej w znaczki pocztowe. Wymogiem oczywistym jest przesłanie również listu przewodniego. W uzasadnionych wypadkach należy również dołączyć instrukcję objaśniającą trudniejsze pytania i ułatwiającą wypełnienie kwestionariusza. Efektywność tej metody jest wyraźnie niższa od efektywności wywiadu bezpośredniego. Zależnie od atrakcyjności i złożoności badanej problematyki uzyskuje się na ogół od kilku do kilkunastu procent kompletnie i rzetelnie wypełnionych kwestionariuszy (w stosunku do ogółu wysłanych ankiet). 40 Ankieta prasowa jest ze względu na swój charakter rodzajem ankiet bodaj najbardziej znanym społeczeństwu. Informacje pozyskuje się w niej od respondentów przez zamieszczanie w prasie codziennej lub tygodniku kwestionariusza wraz z krótkim apelem lub zaproszeniem czytelników do wypełnienia ankiety, wycięcia jej i przesłania pod podanym adresem. Uwzględniając pewną czaso- i pracochłonność czynności, jakie podejmują respondenci, a także ponoszone przez nich koszty przesłania kwestionariuszy, organizatorzy badań z reguły informują czytelników o licznych, choć niewielkiej wartości nagrodach rzeczowych lub pieniężnych, a następnie rozlosowują je wśród respondentów. Odmianą ankiety prasowej jest załączanie do prasy codziennej lub tygodnika kwestionariusza w postaci wkładki. Wkładanie kwestionariuszy może się odbyć w drukarni prasowej lub w kiosku sprzedającym prasę. W tym drugim wypadku prosi się czytelników-respondentów o wypełnienie kwestionariusza i zwrócenie go w kiosku przy następnym zakupie prasy Badania marketingowe, pod red. K. Mazurek-Łopacińskiej, op.cit, s Badania marketingowe, pod red. K. Mazurek-Łopacińskiej, op.cit, s

21 Ankieta rozdawana jest formą kontaktów z respondentami ściśle związaną z badaniem zbiorowości incydentalnych, przypadkowych. Najczęstszymi miejscami rozdawania kwestionariuszy są: sklep, poczekalnia, kawiarnia lub herbaciarnia, zakład pracy. Wówczas prosi się respondentów o wypełnienie kwestionariuszy na miejscu, zapewniając im niezbędne do tego warunki (stolik i krzesło w sklepie, bezzwrotne długopisy itd.). Jeżeli ankiety rozdaje się na ulicy, prosi się o wypełnienie ich w domu i odesłanie pod wskazanym adresem lub oddanie w określonych sklepach bądź w innych wskazanych miejscach. Podobnie jak ankieta pocztowa, również pozostałe omówione rodzaje ankiet (prasowa, rozdawana, internetowa) charakteryzują się znacznie niższą, w porównaniu z wywiadem bezpośrednim, efektywnością zwrotu wypełnionych kwestionariuszy. Wspólną ich zaletą jest natomiast relatywnie mniejsza pracochłonność i kosztochłonność uzyskiwania informacji. Kryterium charakteru zbiorowości respondentów pozwala wśród ankietowych badań rynku wyodrębnić: - badania opinii konsumentów (nabywców), - badania opinii handlowców (sprzedawców), - badania opinii ekspertów, przybierające na ogół postać tzw. testu ekspertów. Ze względu na częstotliwość badań rozróżnia się następujące odmiany ankiet: - sporadyczne, incydentalne badania różnych zbiorowości respondentów, - badania panelowe, polegające na ponawianiu w pewnych odstępach czasu badania wybranego problemu w tej samej grupie respondentów, - jednorazowe lub wielokrotne badania niewielkich grup konsumentów, działających wówczas jako zespoły oceniające lub doświadczalne. Konstrukcja kwestionariusza bądź wywiadu może wyglądać następująco 42 : 1.Część metryczkowa, obejmująca zazwyczaj dane socjodemograficzne: płeć, wiek, poziom wykształcenia, miejsce zamieszkania. Ta część może znajdować się na początku lub na końcu kwestionariusza badawczego. 2.Początek kwestionariusza: - krótka instrukcja, - pytania o sprawy prostsze, o kwestie neutralne bądź przyjemne. 3.Środek kwestionariusza: - pytania o sprawy trudniejsze, kłopotliwe, wstydliwe. 4.Końcowa część kwestionariusza - pytania o sprawy prostsze, przywracające stan równowagi psychicznej (wygaszające kontakt). Ogólne zasady metodologiczne konstruowania narzędzi badawczych wyglądają następująco: 1. Nie można opierać poznania na jednej technice badań. 2. Należy budować odrębne narzędzia badawcze. 3. Pytania w narzędziu powinny być podporządkowane celom ogólnym zawartym w problemach badawczych. 4. W przypadku badania opinii i faktów konstrukcja pytań powinna odróżniać opisywanie od opiniowania. 5. Należy trzymać się właściwej kolejności przygotowaniu badań: 42 H.G. Adamkiewicz- Drwiłło, Współczesna metodologia..., op.cit, s

22 - określić ich celowość, - sformułować problemy badawcze, - wybrać teren badań, - konstruować narzędzia badawcze. 6. Musi być surowa dyscyplina w zakresie używanych ścisłości i jednoznaczności używanych pojęć i zadań. 7. Wewnętrzna struktura narzędzi badań ma istotne znaczenie dla wiarygodności uzyskiwanych informacji. Badania zostaną przeprowadzone w grudniu 2010 roku. Kwestionariusz ankiety zostanie wysłany droga mailową do wszystkich wytypowanych jednostek, wygenerowanych z bazy rejestru REGON Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. Dane adresowe podmiotów B+R wg PKD 2007, dział 72 Badania Naukowe i Prace Rozwojowe, sekcja M, nr Z, Z, Z, zostaną zakupione w WUS. Wzór wysłanej ankiety przedstawiono poniżej. 22

23 ANKIETA dotycząca oceny potencjału badawczego i podaży innowacji w województwie podkarpackim, kondycji finansowej sektora oraz jego współpracy z przedsiębiorstwami Przy wypełnianiu ankiety proszę zaznaczyć wybrane odpowiedzi wpisując znak X w odpowiednim miejscu tabeli (po lewej stronie wskazania) lub potrzebną informację. 1. Siedziba instytucji Miasto > 100 tys. Mieszkańców Miasto tys. Mieszkańców Miasto <50 tys. Mieszkańców Tereny wiejskie 2. Od ilu lat instytucja prowadzi działalność? ponad 25 CZĘŚĆ I INFORMACJE O INSTYTUCJI 3. Rodzaj prowadzonej działalności naukowej i badawczo-rozwojowej proszę wpisać: 4. Rodzaj instytucji państwowa szkoła wyższa prywatna szkoła wyższa instytut naukowo-badawczy agencja rozwoju regionalnego agencja rozwoju przemysłu centrum biznesu inkubator przedsiębiorczości centrum wspierania przedsiębiorczości inne (jakie?) 5. Stała współpraca z zagranicą Tak Nie 6. Dochody w PLN w roku 2009 < > odmowa odpowiedzi 23

24 7. Zatrudnienie w roku 2009 < 6 osób 6 19 osób osób osób osób 250 osób i więcej 8. Czy występuje wymiana naukowa z zagranicą Tak Nie 9. Czy w ocenie Państwa Instytucja posiada duży potencjał naukowy? Tak Nie Jeśli TAK, to wynika on z: liczby pracowników wykształcenia pracowników liczby publikacji jakości badań współpracy z zagranicą unikatowej aparatury inne (jakie?). 10. Jakie ograniczenia dostrzegacie Państwo w dalszym rozwoju Instytucji: zła polityka rządu wysoka konkurencja w badaniach brak środków na prowadzenie nowych badań brak dostępu do nowych publikacji brak wysoko kwalifikowanej kadry naukowej wysokie koszty badań brak zamówień ze strony firm brak kapitału obrotowego inne (jakie?) 11. Czy Instytucja korzysta z technologii: własnych zamawiającego ogólnodostępnych 12. Czy Instytucja korzysta z norm jakości: wewnętrznych branżowych ISO innych (jakich?).. 24

25 13. Kadra Jednostki: liczba profesorów i doktorów habilitowanych liczba doktorów liczba pozostałych pracowników naukowych 14. Czy jesteście Państwo zainteresowani umieszczeniem szczegółowych informacji o swoim potencjale kadrowym i badawczym w bazie ofert skierowanych do sektora MSP? Tak Nie 15. Czy jesteście Państwo zainteresowani umieszczeniem szczegółowych informacji dotyczących badań naukowych poszczególnych pracowników w bazie ofert skierowanych do sektora MSP? Tak Nie 16. Czy jesteście Państwo zainteresowani współuczestniczeniem w staraniach o pozyskiwanie funduszy strukturalnych? Tak Nie 17. Proszę wymienić główne kierunki zainteresowań naukowych i badawczych, które chcielibyście Państwo zaoferować sektorowi MSP II. POTENCJAŁ INNOWACYJNY INSTYTUCJI NAUKOWO-BADAWCZEJ 1. Czy instytucja prowadzi działalność innowacyjną 43 : Tak Nie 43 Przez działalność innowacyjną rozumie się opracowywanie i wdrażanie innowacji technicznych i jej efektów związanych z wprowadzaniem na rynek i wdrożeniem do produkcji wyrobów i procesów będących nowością przynajmniej w skali przedsiębiorstwa. 25

26 2. Czy instytucja posiada stronę Internetową? Tak Nie 3.Najczęstsze pola badań Instytucji mają charakter: poprawa jakości wyrobów zwiększenie asortymentu wyrobów nowe technologie i techniki wytwarzania otwarcie nowych rynków lub zwiększenie udziału na rynku obniżka kosztów pracy (osobowych) zwiększenie (poprawa) elastyczności produkcji obniżka materiałochłonności (zużycia materiałów) zmniejszenie szkodliwości dla środowiska wypełnienie przepisów, norm lub standardów obniżka energochłonności (zużycia energii) zastąpienie wycofywanych wyrobów inne (jakie?) 4.W jakim celu instytucja korzysta z Internetu? poszukiwania informacji o firmach poszukiwania kontaktu z firmami poszukiwania i udostępniania wiedzy monitorowania rynku (np. cen) prowadzenia prezentacji zakresu swoich badań udostępniania informacji (katalogi produktów, cenniki, itp.) o badaniach i możliwościach dokonywania zakupów aparatury sprzedaży swoich pomysłów inne (jakie?). 5. Źródła wiedzy o zapotrzebowaniu na innowacje źródła wewnętrzne targi, wystawy klienci konkurenci firmy konsultingowe dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów lub oprogramowania placówki naukowe PAN inne jednostki badawczo rozwojowe inne szkoły wyższe inne jednostki naukowe krajowe i zagraniczne 26

27 ujawnienia patentowe konferencje, spotkania, czasopisma fachowe komputerowe sieci informacyjne źródła zewnętrzne, w tym inne przedsiębiorstwa z tej samej grupy inne (jakie?). 6. Liczba publikacji za lata : 7. Proszę podać liczbę projektów, w których uczestniczyliście Państwo jako Jednostka kooperująca, zakończonych latach uzyskaniem patentu, licencji, wdrożenia? 8. Proszę podać liczbę sprzedanych w latach : patentów licencji wdrożeń III. KREOWANIE ZACHOWAŃ INNOWACYJNYCH (mających znaczenie dla sektora MSP) (proszę o zaznaczenie właściwej odpowiedzi, przy czym 1-stopień najniższy a 5 stopień najwyższy) Pytanie 1.W jakim stopniu pracownicy Instytucji skłonni są do prowadzenia badań o charakterze innowacyjnym? 2. W jakim stopniu pracownicy Instytucji zdolni są do takiego sformułowania swoich pomysłów innowacyjnych, aby mogły być one przedmiotem omówienia z kierownictwem? 3. W jakim stopniu pracownicy Instytucji są motywowani do badań o charakterze innowacyjnym? 4. W jakim stopniu pracownicy Instytucji mają możliwość wprowadzania innowacyjnych badań, które zaproponowali? 27 Ocena

28 5. Jak oceniłby Pan(i) personel Instytucji pod względem potencjału naukowego instytucji? 6. W jakim stopniu instytucja jest efektywna w generowaniu nowych pomysłów? 7. W jakim stopniu Instytucja jest efektywna w rozwijaniu tych pomysłów i przekształcaniu ich w propozycję zmiany? 8. W jakim stopniu Instytucja jest efektywna w wykorzystaniu nowych wyników badań? 9. W jakim stopniu Instytucja potrafi śledzić efekty krajowych i światowych badań naukowych? 10. W jakim stopniu opracowane nowe pomysły wpływają na wyniki działalności Instytucji? 11. W jakim zakresie innowacyjne pomysły Instytucji znajdują odbiorców w sektorze MSP? 12. W jakim zakresie pracownicy Instytucji korzystają z publikacji naukowych? 13. Jakie są najważniejsze osiągnięcia instytucji w ciągu ostatnich trzech lat ( ) w dziedzinie wspierania innowacji: IV. EFEKTY DZIAŁANIA SYSTEMU WSPARCIA INNOWACYJNOŚCI 1.Czy Instytucja opracowała w ostatnich trzech nie tak tak, wiele latach ( ): 1. Nowe/ulepszone produkty? 2. Nowe/ulepszone technologie 3. Nowe/ ulepszone usługi? 4. Nowe/ ulepszone metody zarządzania i organizacji 28

29 2. Czy Instytucja wprowadziła w ostatnim roku (2009): 1. Nowe/ulepszone produkty? 2. Nowe/ulepszone technologie 3. Nowe/ ulepszone usługi? 4. Nowe/ ulepszone metody zarządzania i organizacji nie tak tak, wiele 3. Czy Instytucja w ostatnich trzech latach współpracowała w zakresie opracowywania nowego produktu/technologii/organizacji pracy z innymi instytucjami? nie tak tak, wiele razy 4. Z jakimi instytucjami współpracowano? państwowa szkoła wyższa prywatna szkoła wyższa instytut naukowo-badawczy agencja rozwoju regionalnego agencja rozwoju przemysłu centrum biznesu inkubator przedsiębiorczości centrum wspierania przedsiębiorczości inne (jakie?) 5. Skąd pochodzili/pochodzą partnerzy Instytucji? Polska Kraje UE USA Ściana wschodnia Inne 6. Czego dotyczyła współpraca? przygotowania projektu opracowania nowego produktu nowej metody organizacji i zarządzania wymiany doświadczeń wspólnych badań opracowania nowej technologii inne, (jakie?).. 7. Nasi klienci (odbiorcy innowacji) wywodzą się głównie z dziedziny? 29

30 rolnictwo rzemiosło handel przemysł turystyka publiczni zleceniodawcy przemysł średniej i wysokiej technologii (przemysł chemiczny, przemysł maszynowy, wyposażenie biur, przemysł elektryczny, telekomunikacja, instrumenty precyzyjne, samochody, transport powietrzny oraz inne rodzaje transportu) 8. Czy sprzedaży innowacji towarzyszy wzrost poziomu jakości działania instytucji? nie tak tak, wiele razy 9.W jakich obszarach związanych z funkcjonowaniem instytucji widzieliby Państwo potrzebę wsparcia w celu zwiększenia aktywności i badań o charakterze innowacji? (proszę zaznaczyć w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza wsparcie niepotrzebne, zaś 5 wsparcie bardzo potrzebne). OBSZAR STRATEGICZNY Ocena 1. Doradztwo 2. Badania rynkowe popytu na innowacje 3. Dostęp do ekspertyz 4. Dostęp do analiz 5. Finanse na Badania i Rozwój 6. Nowy sprzęt laboratoryjny 7. Projektowanie produktu 8. Projektowanie technologii 9. Usługi finansowania innowacyjności 10. Dostęp do patentów 11. Dostęp do licencji 12. Szkolenia w innych instytucjach 13. Marketing / Reklama możliwości 14. Pośredniczenie w nawiązywaniu współpracy 30

31 15. Pozyskanie nowych naukowców 16. Inne, jakie? V. PODSTAWOWE INFORMACJE O DOCHODACH INSTYTUCJI (proszę wypełnić te pola, które dotyczą specyfiki instytucji) (proszę o zaznaczenie właściwej odpowiedzi, przy czym 1-ocena najniższa a 5 ocena najwyższa) 1. Doradztwo naukowe: - udział dochodów związanych ze świadczeniem usług w tym zakresie / obrót firmy (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% - z tego obrót, osiągany poza województwem (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% Samoocena: W skali podanej obok, w tym zakresie działania oceniam: Cecha Ocena - nasza wiedza fachowa/know-how - nasze praktyczne doświadczenia - wykorzystywanie naszego potencjału przez naszych klientów 2. Badania rynkowe/eksperetyzy/analizy: - udział dochodów związanych ze świadczeniem usług w 0% 1-10% 11-20% tym zakresie / obrót firmy (%) 21-30% >30% - z tego obrót, osiągany poza województwem (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% Samoocena: W skali podanej obok, w tym zakresie działania oceniam: Cecha Ocena - nasza wiedza fachowa/know-how - nasze praktyczne doświadczenia - wykorzystywanie naszego potencjału przez naszych klientów 31

32 3. Analizy/usługi laboratoryjne: - udział dochodów związanych ze świadczeniem usług w 0% 1-10% 11-20% tym zakresie / obrót firmy (%) 21-30% >30% - z tego obrót, osiągany poza województwem (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% Samoocena: W skali podanej obok, w tym zakresie działania oceniam: Cecha Ocena - nasza wiedza fachowa/know-how - nasze praktyczne doświadczenia - wykorzystywanie naszego potencjału przez naszych klientów 4. Projektowanie produktu: - udział dochodów związanych ze świadczeniem usług w tym zakresie / obrót firmy (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% - z tego obrót, osiągany poza województwem (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% Samoocena: W skali podanej obok, w tym zakresie działania oceniam: Cecha Ocena - nasza wiedza fachowa/know-how - nasze praktyczne doświadczenia - wykorzystywanie naszego potencjału przez naszych klientów 5. Projektowanie technologii: - udział dochodów związanych ze świadczeniem usług w tym zakresie / obrót firmy (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% - z tego obrót, osiągany poza województwem (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% Samoocena: W skali podanej obok, w tym zakresie działania oceniam: Cecha Ocena - nasza wiedza fachowa/know-how - nasze praktyczne doświadczenia - wykorzystywanie naszego potencjału przez naszych klientów 32

33 6. Patenty/licencje: - udział dochodów związanych ze świadczeniem usług w tym zakresie / obrót firmy (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% - z tego obrót, osiągany poza województwem (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% Samoocena: W skali podanej obok, w tym zakresie działania oceniam: Cecha Ocena - nasza wiedza fachowa/know-how - nasze praktyczne doświadczenia - wykorzystywanie naszego potencjału przez naszych klientów 7. Szkolenia: - udział dochodów związanych ze świadczeniem usług w 0% 1-10% 11-20% tym zakresie / obrót firmy (%) 21-30% >30% - z tego obrót, osiągany poza województwem (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% Samoocena: W skali podanej obok, w tym zakresie działania oceniam: Cecha Ocena - nasza wiedza fachowa/know-how - nasze praktyczne doświadczenia - wykorzystywanie naszego potencjału przez naszych klientów 8. Marketing/reklama: - udział dochodów związanych ze świadczeniem usług w 0% 1-10% 11-20% tym zakresie / obrót firmy (%) 21-30% >30% - z tego obrót, osiągany poza województwem (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% Samoocena: W skali podanej obok, w tym zakresie działania oceniam: Cecha Ocena - nasza wiedza fachowa/know-how - nasze praktyczne doświadczenia - wykorzystywanie naszego potencjału przez naszych klientów 33

34 9. Pośrednictwo w nawiązywaniu współpracy: - udział dochodów związanych ze świadczeniem usług w 0% 1-10% 11-20% tym zakresie / obrót firmy (%) 21-30% >30% - z tego obrót, osiągany poza województwem (%) 0% 1-10% 11-20% 21-30% >30% Samoocena: W skali podanej obok, w tym zakresie działania oceniam: Cecha Ocena - nasza wiedza fachowa/know-how - nasze praktyczne doświadczenia - wykorzystywanie naszego potencjału przez naszych klientów Dziękujemy Państwu za wypełnienie ankiety, zapraszamy do dalszej współpracy. 34

35 3. PODSTAWOWE POJĘCIA ZWIĄZANE Z DZIAŁALNOŚCIĄ BADAWCZO- ROZWOJOWĄ (B+R) Podstawowym warunkiem bycia innowacyjnym jest fakt prowadzenia działalności badawczej i rozwojowej, w oparciu o własne zasoby lub we współpracy i innymi podmiotami prowadzącymi taką działalność. Działalność badawcza i rozwojowa to systematycznie prowadzone prace twórcze, prowadzone w celu zwiększenia zasobu własnej wiedzy, w zakresie wiedzy o człowieku, kulturze i społeczeństwie, a także poszukiwania nowych możliwości wykorzystania uzyskanej wiedzy 44. Pojęcie prace badawcze i rozwojowe obejmuje także organizacje i instytucje i jednostki zajmujące się taką działalnością, nie wykluczając przedsiębiorstw, które prowadzą i wprowadzają w życie wyniki procesu badawczego 45. Jednostki zajmujące się działalnością badawczo-rozwojową to głównie placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk, jednostki badawczo-rozwojowe, jednostki obsługi nauki, jednostki rozwojowe, szkoły wyższe. Artykuł 1 Ustawy z dnia 5 lipca 2007 r. o zmianie ustawy o jednostkach badawczo-rozwojowych ukazuje główne zadania tych jednostek, do których zaliczyć można: 1) prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych oraz udostępnienie wyników prowadzonych prac do realizacji w praktyce, a także upowszechnianie wyników tych prac; 2) realizacja zadań dotyczących prowadzonych przez jednostkę badawczo-rozwojową badań naukowych lub prac badawczych, określonych w statucie jednostki. Sfera badawczo-rozwojowa, z powodu swojego specyficznego charakteru, bardzo często wymaga wysokich nakładów finansowych. Wiele krajów UE, a także świata, w celu wsparcia, poprawy i aktywizacji obszaru działalności badawczo-rozwojowej (B+R) opracowały i wprowadziły do realizacji własne programy i narzędzia finansowego wsparcia tego typu działalności. Można tutaj wspomnieć o możliwościach dofinansowania konkretnych, oryginalnych projektów badawczych czy utrzymywanie finansowanych przez władze centrów B+R, świadczących usługi na potrzeby regionalnych rynków. Istnieje również możliwość dofinansowania działalności B+R ze strony systemu finansów publicznych. Istnieją różne podatkowe bodźce w stymulowaniu działań proinnowacyjnych, są one stosowane od dawna, przy czym dotyczą różnych i w zasadzie trudno porównywalnych działań, takich jak: odpisy podatkowe od wydatków ponoszonych na B+R i to zarówno od podstawy opodatkowania, jak i kwoty podatku; przyspieszona amortyzacja aparatury, maszyn, a nawet budynków związanych z działalnością innowacyjną; wydatki osobowe związane z wynagradzaniem pracowników prowadzących badania, w szczególności absolwentów wykonujących prace badawcze na rzecz MŚP Nauka i Technika w 2001 r., GUS, Warszawa 2003, dostęp z dn r. 45 M. Dworczyk, R. Szlasa, Zarządzanie innowacjami, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s M. Daszkiewic, Jednostki badawczo-rozwojowe jako źródło innowacyjności w gospodarce i pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa

36 Główny Urząd statystyczny podaje następującą interpretacje pojęć związanych z działalnością badawczo-rozwojową: 47 Działalność badawcza i rozwojowa (B+R) są to systematycznie prowadzone prace twórcze podjęte dla zwiększenia zasobu wiedzy, w tym wiedzy o człowieku, kulturze i społeczeństwie, jak również dla znalezienia nowych zastosowań dla tej wiedzy. Obejmuje ona trzy rodzaje badań, a mianowicie badania podstawowe (prace teoretyczne i eksperymentalne nie ukierunkowane w zasadzie na uzyskanie konkretnych zastosowań praktycznych i stosowane prace badawcze podejmowane w cel zdobycia nowej wiedzy mającej konkretne zastosowania praktyczne oraz prace rozwojowe (polegające na zastosowaniu istniejącej już wiedzy do opracowania nowych lub istotnego ulepszenia istniejących wyrobów, procesów czy usług. Działalność B+R odróżnia od innych rodzajów działalności dostrzegalny element nowości i eliminacja niepewności naukowej i/lub technicznej, czyli rozwiązanie problemu nie wypływające w sposób oczywisty z dotychczasowego stanu wiedzy. Sfera B+R ogół instytucji i osób zajmujących się pracami twórczymi, podejmowanymi dla zwiększenia zasobu wiedzy, jak również dla znalezienia nowych zastosowań dla tej wiedzy. W skład sfery B+R w Polsce wchodzą następujące jednostki: placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk obejmujące instytuty naukowe i samodzielne zakłady naukowe, jednostki badawczo rozwojowe (w skrócie JBRy), jednostki prywatne których podstawowy rodzaj działalności zaklasyfikowany został do działu 73 według PKD Nauka, szkoły wyższe: publiczne i prywatne prowadzące działalność B+R jednostki obsługi nauki (biblioteki naukowe, archiwa, stowarzyszeni, fundacje itp.), jednostki rozwojowe, pozostałe jednostki. Jednostki badawczo-rozwojowe (zwane w skrócie JBR) państwowe jednostki organizacyjne wyodrębnione pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomicznofinansowym, tworzone w celu prowadzenia prac badawczych i rozwojowych, których wyniki powinny znaleźć zastosowanie w określonych dziedzinach gospodarki narodowej i życia społecznego. Działają na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczorozwojowych (Dz. U. nr 36 poz. 170 wraz z późniejszymi zmianami), podlegają różnym ministerstwom. Jednostkami badawczo-rozwojowymi są: instytuty naukowo-badawcze, centralne laboratoria oraz ośrodki badawczo-rozwojowe. Do zadań ich należy prowadzenie prac badawczych i rozwojowych oraz przystosowywanie ich wyników do wdrożenia w praktyce, a także ich upowszechnianie; doskonalenia metod badawczych prowadzenie działalności uzupełniającej, a w szczególności w zakresie szkolenia, informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej, wynalazczości oraz ochrony 47 Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s

37 własności przemysłowej i intelektualnej, a ponadto opracowywanie analiz i ocen dotyczących stanu i rozwoju poszczególnych dziedzin nauki i techniki oraz propozycji w zakresie wykorzystywania w kraju osiągnięć światowej nauki i techniki. Jednostki rozwojowe podmioty gospodarcze, zajmujące się działalnością B+R obok swojej podstawowej działalności. Podmioty te prowadzą często prace rozwojowe mające na celu zastosowanie istniejącej już wiedzy, uzyskanej dzięki badaniom podstawowym i stosowanym lub jako wynik doświadczenia praktycznego, do opracowania nowych lub istotnego ulepszenia istniejących materiałów, wyrobów, procesów, systemów czy usług; w przeważającej części są to przedsiębiorstwa przemysłowe posiadające własne zaplecze badawczo-rozwojowe (laboratoria, zakłady i ośrodki badawczo-rozwojowe, działy badawczo-technologiczne, biura konstrukcyjne i konstrukcyjno-technologiczne, zakłady rozwoju techniki, biura studiów i projektów, itp.), a także rolnicze i zootechniczne zakłady, gospodarstwa i stacje doświadczalne, centra naukowo-techniczne, itp. Pozostałe jednostki pozostałe podmioty gospodarki narodowej nie wymienione wcześniej (m. in. szpitale) Nakłady wewnętrzne na działalność są to nakłady poniesione w roku sprawozdawczym na prace B+R wykonane w jednostce sprawozdawczej, niezależnie od źródła pochodzenia środków. Nakłady wewnętrzne na prace B+R obejmują zarówno nakłady bieżące, jak i nakłady inwestycyjne na środki trwałe związane z działalnością B+R, lecz nie obejmują amortyzacji tych środków. Nakłady te podaje się w ujęciu brutto, nawet jeśli faktyczne koszty były niższe z powodu ulg czy rabatów przyznanych po wykonaniu prac B+R. Nakłady wewnętrzne na działalność B+R badane są według kategorii kosztów (nakłady bieżące i nakłady inwestycyjne) oraz według źródeł finansowania, czyli źródeł pochodzenia środków przeznaczanych na tę działalność przez jednostki ją wykonujące. W prowadzonym badaniu wyróżniamy następujące kategorie źródeł finansowania (rodzaje instytucji finansujących badania), a więc środki: a) z budżetu państwa, b) placówek naukowych PAN i jednostek badawczo-rozwojowych, c) szkół wyższych, d) przedsiębiorstw, e) prywatnych instytucji niedochodowych, f) organizacji międzynarodowych i instytucji zagranicznych oraz g) środki własne jednostek prowadzących działalność B+R. Oznacza to, że jako środki pochodzące z wymienionych rodzajów instytucji klasyfikowane są tylko te środki otrzymane na prace B+R od tych instytucji, k środkami własnym. Np. środki, które jednostka sprawozdawcza uzyskała za prace B+R jako podwykonawca, lecz które to środki instytucja zamawiająca otrzymała z budżetu państwa (przykładowo na realizację określonego projektu badawczego), wykazywane są jako środki budżetowe. Ekwiwalenty pełnego czasu pracy jednostki przeliczeniowe służące do ustalania faktycznego zatrudnienia w działalności B+R. Oznacza to, że jako środki pochodzące z wymienionych rodzajów instytucji klasyfikowane są tylko te środki otrzymane na prace B+R od tych instytucji, które były ich środkami własnym. Np. środki, które jednostka sprawozdawcza uzyskała za prace B+R jako podwykonawca, lecz które to środki instytucja zamawiająca otrzymała z budżetu państwa (przykładowo na realizację określonego projektu badawczego), wykazywane są jako środki budżetowe. Jeden ekwiwalent pełnego czasu pracy (w skrócie EPC) oznacza jeden osobo-rok poświęcony wyłącznie na działalność B+R. 37

38 Zatrudnienie w działalności B+R w ekwiwalentach pełnego czasu pracy ustala się na podstawie proporcji czasu przepracowanego przez poszczególnych pracowników w ciągu roku sprawozdawczego przy pracach B+R w stosunku do pełnego czasu pracy obowiązującego w danej instytucji na danym stanowisku pracy. Pracownicy naukowo-badawczy są to specjaliści zajmujący się pracą koncepcyjną i tworzeniem nowej wiedzy, wyrobów, usług, procesów, metod i systemów, a także kierowaniem (zarządzaniem) projektami badawczymi, związanymi z realizacją tych zadań. W badaniu działalności B+R prowadzonym przez GUS do pracowników naukowobadawczych zalicza się następujące grupy osób: pracowników naukowych, badawczo-technicznych i inżynieryjno-technicznych z wykształceniem wyższym zatrudnionych w placówkach naukowych Polskiej Akademii Nauk i w jednostkach badawczo-rozwojowych, pracowników naukowych, naukowo-dydaktycznych oraz naukowo-technicznych z wykształceniem wyższym zatrudnionych w szkołach wyższych, pracowników naukowych i innych z wykształceniem wyższym zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej w innych jednostkach prowadzących prace B+R, uczestników studiów doktoranckich prowadzących prace B+R. Ogólną strukturę podmiotów występujących w sferze B+R przedstawia rysunek 1. Cel: Rozwój nauki i technologii Narodowa Strategia Rozwoju Nauki i Technologii Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Ministerstwo Gospodarki Ministerstwo Finansów Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Strategia rozwoju nauki w Polsce do 2015r. P o l i t y k a r o z w o j u n a u k i i t e c h n o l o g i i Polityka naukowa Polityka gospodarcza Polityka finansowa Polityka regionalna Budżet Środki UE Uczelnie B+R PAN JBR Przemysłowe zespoły badawcze Przedsiębiorstwa P o t r z e b y s p o ł e c z n e 38

39 Rysunek 1. Podmioty oraz zależności występujące w między nimi w działalności B+R Źródło: B.Smólski, Uwarunkowania procesu komercjalizacji wyników badań naukowych w Polsce. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Warszawa , s.15 Jak widać z rysunku, pomiędzy podmiotami występującymi w sferze działań B+R występują istotne zależności, tworzące szczególny system, który jest podporządkowany krajowej strategii rozwoju nauki w Polsce. 4. CHARAKTERYSTYKA BADAŃ W DZIAŁALNOŚCI B+R Ogólnie przyjmuje się, że działalność badawczo-rozwojowa obejmuje badania podstawowe i stosowane oraz prace rozwojowe 48. Badania podstawowe mają charakter eksperymentalny lub teoretyczny, są podejmowane przede wszystkim w celu zdobycia nowej wiedzy na temat podłoża zjawisk i obserwowanych faktów bez nastawienia na konkretne zastosowanie lub wykorzystanie w praktyce 49. Jest to zatem działalność zmierzająca w kierunku odkrycia nowych prawidłowości lub zasad metodologicznych; czyli w celu osiągnięcia postępu wiedzy w określonej dziedzinie przez odkrycie nowym prawd, twierdzeń, uogólnień, praw nauki. Niekiedy badania podstawowe, zwłaszcza w naukach technicznych i przyrodniczych, można podzielić na 50 : badania podstawowe czyste (wolne), prowadzone dla zwiększenia zasobu wiedzy, bez praktycznego ich ukierunkowania, badania podstawowe ukierunkowane (skierowane), prowadzone w celu zwiększenia zasobu wiedzy, niezbędnej do rozwiązywania konkretnych problemów już rozpoznanych lub mogących pojawić się w przyszłości. Gdy chodzi o badania wolne, ich cele i kierunki wynikają z wewnętrznej logiki rozwoju nauki i jednocześnie własnych zainteresowań badaczy. Cele badań skierowanych są bardziej wyrafinowane, gdyż dotyczą zarówno potrzeby dalszego rozwoju nauki, jak i potrzeby praktyki. Jednocześnie w tego typu badaniach formułowany jest dość jednoznacznie ich użyteczny cel w perspektywie, ale także cel praktyczny w okresie teraźniejszym 51. Podział z uwzględnieniem przedstawionej klasyfikacji przedstawia rys. 2, na którym ukazano koncepcję badań podstawowych i stosowanych oraz ich wdrożeń według Ch. Freemana. Badania stosowane to wykorzystanie rezultatów badań podstawowych, w aspekcie ułatwienia realizacji konkretnego zadania praktycznego realizowanego w zakresie techniki, technologii lub organizacji 52. Różnicując badania podstawowe i stosowane widzimy, że w pierwszym przypadku badacz nie ma pełnej świadomości tego, co znajdzie: ma on wyznaczony jedynie kierunek, w którym ma zmierzać. W badaniach stosowanych badacz wie 48 G. Niedbalska: Definicje pojęć z zakresu statystyki, nauki i techniki, GUS, Warszawa 1999, s M. Dworczyk, R. Szlasa: Zarządzanie innowacjami, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s. 50 J. Baruk: Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006, s S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000,s S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy... op.cit, s

40 czego poszukuje i stara się ustalić jak szybko może się zbliżyć do tego celu 53. Badania stosowane mogą prowadzić do innowacyjnych rozwiązań, a ich wyniki należy sprawdzić w laboratoriach lub w przedsiębiorstwach, gdyż często wymagają one oceny efektywności proponowanych zmian 54. Osiągnięte w procesie badań stosowanych wyniki, co jest bardzo istotne z praktycznego punkty spojrzenia, mogą być użyteczne dla praktyki, a tym samym stanowić punkt wyjścia do realizacji dalszych faz cyklu badawczo rozwojowego, czyli przede wszystkim prac rozwojowych 55. Prac rozwojowych to etap, w którym następuje połączenie wyników prac badawczych z wiedzą techniczną, w celu wprowadzenia do produkcji nowego lub zmodernizowanego wyrobu, nowej technologii czy nowego systemu organizacji. W tym etapie wyniki badań zostają przekształcone w praktyczne innowacje 56. Prowadzenie systematycznych prac badawczych, opierających się na istniejącej wiedzy i doświadczeniu ma na celu wytworzenie nowych materiałów, produktów lub urządzeń, inicjowanie nowych i znaczących zmian już istniejących procesów, systemów i usług. Ten rodzaj prac jest w Polsce utożsamiany z pojęciem technicznego przygotowania produkcji W. Nasierowski, Zarządzanie rozwojem techniki, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997, s J. Penc, Innowacje i zmiany w firmie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s S. Marciniak: Innowacje i rozwój gospodarczy... op.cit, s J. Penc, Innowacje i zmiany w firmie... op.cit, s M. Dworczyk, R. Szlasa: Zarządzanie innowacjami... op.cit, s

41 Rysunek 2. Zależności występujące w koncepcji badań podstawowych i stosowanych oraz wdrożeń Źródło: Ch. Freeman: The Economics of Industrial Innovation, Penguin Books Ltd., Middlesex 1974, s PODSTAWY PRAWNE W DZIAŁALNOŚCI B+R Podstawy prawne stworzenia dokumentu opisującego strategię rozwoju nauki i prowadzenia polityki naukowej są określane przez przepisy ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 58. Ustawa określa podmioty prowadzące politykę i tryb współpracy między nimi, definiuje jej zasady oraz podstawowe dokumenty służce jej realizowaniu. Zgodnie z ustawą, polityka rozwoju prowadzona jest na podstawie strategii rozwoju, do których należy także strategie sektorowe. Jednym z najważniejszych elementów polityki naukowej i naukowo-technicznej państwa są reguły finansowania z budżetu państwa badań naukowych i prac rozwojowych. Aktualnie są 58 Dz.U.Nr 227, poz

42 one określone w ustawie z dnia 8 października 2004 r. o zasadach finansowania nauki 59, znowelizowanej w czerwcu 2007 r. Do ram prawnych funkcjonowania systemu B+R należy zaliczyć: - ustaw z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych (Dz.U. z 2001 r., Nr 33, poz. 388 z późn. zm.; ustawa w trakcie nowelizacji), - ustaw z dnia 25 kwietnia 1997 r. o Polskiej Akademii Nauk. (Dz. U. Nr 75, poz. 469 z późn. zm.); - ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz z późn. zm.), - ustaw_ z dnia 29 lipca 2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej (Dz. U. Nr 179, poz z późn. zm.), - ustaw z dnia 15 czerwca 2007 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju (Dz. U. Nr, poz.). Do dokumentów programowych, które aktualizacją lub uzupełniają wspomniane ustawy możemy zaliczyć: - Założenia polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa do 2020 r., przyjęte przez Radę Ministrów 14 grudnia 2004 r., - Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii w Polsce do 2020 r., dokument programowy Ministerstwa Nauki i Informatyzacji z listopada 2004 r., - Strategię rozwoju nauki w Polsce do 2013 roku oraz perspektywiczną prognozą do roku 2020, przyjętą przez Radę Ministrów 29 czerwca 2005 r., - Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata , przyjęte przez Radę Ministrów 4 września 2006 r. Do istotnych dokumentów Unii Europejskiej, w kontekście strefy badawczorozwojowej, możemy zaliczyć: - Komunikat Komisji Nauka i technologia kluczowe dziedziny dla przyszłości Europy Kierunki polityki wspierania badań naukowych w Unii Europejskiej (KOM (2004)353, Bruksela, ); - Komunikat na wiosenny szczyt Rady Europejskiej, Wspólne działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Nowy początek Strategii Lizbońskiej (KOM(2005) 24, Bruksela, ); - Komunikat Komisji Budowa Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA) wiedzy na rzecz wzrostu (KOM (2005)118, Bruksela, ), - Komunikat Komisji Europejskiej do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno Społecznego i Komitetu Regionów: Więcej badań i innowacji inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia: Wspólne podejście (KOM(2005) 488, Bruksela, ); - Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Gospodarczo-Społecznego i Komitetu Regionów: Wykorzystanie wiedzy w praktyce: Szeroko zakrojona strategia innowacyjna dla UE, (KOM(2006) 502, Bruksela, ); 59 Dz.U. Nr 238 poz Do dnia 5 lutego 2005 r. prawną podstawę finansowania badań naukowych stanowiła ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o Komitecie Badań Naukowych (KBN) 42

43 - Wspólnotowe zasady ramowe dotyczące pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną, przyjęte przez Komisję Europejską 22 listopada 2006 r. (Dz.Urz. UE C 323), - Decyzja Nr 1639/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 2006 r. ustanawiająca Program ramowy na rzecz konkurencyjności i innowacji ( ) (D.U. UE L 310/15) - Decyzja Nr 1982/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. dotycząca Siódmego Programu Ramowego Wspólnoty Europejskiej w zakresie Badań, Rozwoju Technologicznego i Demonstracji ( ), (Dz.Urz. UE L 412/1), - Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów - Poprawa transferu wiedzy między instytucjami badawczymi a przemysłem w całej Europie: przyjście otwartego modelu innowacyjności. Realizacja strategii lizbońskiej (KOM(2007) 182, Bruksela, ), - Zielona Księga Europejska Przestrzeń Badawcza: Nowe perspektywy, (KOM(2007) 161, Bruksela, ) INNOWACJE JAKO EFEKT DZIAŁALNOŚCI B+R Jednym z najważniejszych czynników zapewniających rozwój gospodarczy regionu jest innowacyjność działających na jego terenie przedsiębiorstw. Innowacyjność to zdolność do stałego poszukiwania, wdrażania i upowszechniania innowacji 61. Pod pojęciem,,innowacja rozumie się tworzenie lub modyfikowanie procesów, wyrobów, technik i metod działania, które są postrzeganie przez daną organizację jako nowe oraz postępowe w danej dziedzinie i prowadzą do zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów będących w jej dyspozycji 62. Według definicji sformułowanej w Oslo Manual innowacja to wdrożenie nowego lub znacząco ulepszonego produktu (wyrobu lub usługi) bądź procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub relacjach ze światem zewnętrznym 63. Można wyodrębnić cztery główne typy innowacji: innowacje produktowe, innowacje procesowe, innowacje marketingowe, innowacje organizacyjne. Innowacje produktowe obejmują zmiany w obrębie wyrobów lub usług. Innowacje procesowe dotyczą zmian zarówno w metodach produkcji, jak i dostarczaniu produktów. 60 Strategia Rozwoju Kraju , Strategia rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku, Ministerstwo Nauki i szkolnictwa Wyższego, Warszawa, czerwiec 2007 r. s A. Pomykalski, Zarządzanie innowacjami. PWN, Warszawa 2001, s J. Penc, Innowacje i zmiany w firmie- transformacja i kierowanie rozwojem przedsiębiorstwa. Agencja Wydawnicza,,Placet", Warszawa 1999, s Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji... op.cit, s

44 Innowacje organizacyjne wiążą się z wdrożeniem przez przedsiębiorstwo nowych metod organizacyjnych (np. zmiana zasad działania firmy, zmiany w stosunkach firmy z otoczeniem). Innowacje marketingowe wprowadzają natomiast zmiany w projekcie produktu, jego opakowaniu, promocji, dystrybucji, czy kształtowaniu cen wyrobów i usług 64. Na działalność innowacyjną składa się ogół działań o charakterze naukowym, technicznym, organizacyjnym, finansowym i komercyjnym, które rzeczywiście prowadzą lub mają prowadzić do wdrażania innowacji 65. Przedsiębiorstwo nastawione na tworzenie innowacji to takie, które: - prowadzi szeroko rozwinięte prace badawczo-rozwojowe (albo kupuje gotowe projekty nowych produktów lub technologii), - jest skłonne przeznaczyć znaczne środki finansowe na działalność innowacyjną, - dąży do tego, aby znaczną część produkcji i usług ustanowiły nowości (nowe produkty i technologie), - nieustannie wprowadza innowacje na rynek. Należy podkreślić, że podaż innowacji zapewniają głównie jednostki ze sfery B+R natomiast stroną popytową, która wdraża te innowacje są przedsiębiorstwa. Prowadzenie działalności innowacyjnej ściśle skorelowane jest, co potwierdzają badania, z wielkością przedsiębiorstwa. Z danych prezentowanych w literaturze przedmiotu wynika, że firmy z sektora MSP prowadzących działalność innowacyjna jest w Polsce stosunkowo niewiele (ok %), w dalszym ciągu działania innowacyjne są prowadzone przede wszystkim w dużych przedsiębiorstwach. 66 I tak Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczość w raporcie z roku 2006 wykazała, że w skali całego kraju małe firmy był źródłem zaledwie 6% nakładów na innowacje, średnie zaś 22%, a pozostałe nakłady to działalność dużych firm. Niestety zaledwie 7% nakładów innowacyjnych firm w Polsce było przeznaczonych na prace badawczo rozwojowe 67. Uwzględniając kryterium rodzaju innowacji oraz kryteria ich identyfikacji możemy wyodrębnić następujące ich formy: Innowacje w zakresie produktu: - produkt, który jest absolutną nowością na skalę światową, - nowe linie produktu, nowe produkty, pozwalające firmie na wejście po raz pierwszy na istniejący rynek; - produkt ulepszony, jego istota nie zmienia się, zostają zmienione tylko niektóre cechy użytkowe, które korzystnie wpływają na jakość lub estetykę wyrobu lub usługi, 64 Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji... op.cit, s Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji... op.cit, s R. Stanisławski, Ocena znaczenia polityki wspierania rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw MSP w Unii Europejskiej w kontekście potrzeb analizy wewnętrznych uwarunkowań [w:] Nauka Innowacje Gospodarka SOOIPP ANNUAL, praca zbior. pod red. nauk. P. Niedzielski, J. Guliński, E. Stawasz Zeszyty Naukowe nr 480 Ekonomiczne Problemy Usług nr 13, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, A. Sokół, A.O. Surmacz, Conditioning of development in knowledge and innovations among small and medium-sized enterprises in Poland. X International Scientific Conference on: Zarządzanie przedsiębiorstwem teoria i praktyka, AGH, Kraków, J. Sadowska Bien, Innowacje w przedsiebiorstwie [w:] Ekonomika przedsiebiorstw. Zagadnienia wybrane. praca zbior. pod red. nauk. L. J. Pawłowicz, ODiDK Sp. z o.o.,gdansk,

45 - produkt wznowiony, mamy z nim do czynienia, kiedy produkt wycofany z rynku, po jakimś czasie powtórnie zostaje wprowadzony, z pewnymi modyfikacjami, ale idea, i styl są zachowane, - produkt potaniony, gdy cena trwale spada, możemy uznać, że ten produkt za nową ofertę. 2. Innowacje w zakresie rynku (konsument): - innowacje ciągłe, mają jedynie niewielki wpływ na wzory konsumpcji, gdyż przeważnie polegają na małej modyfikacji istniejących produktów, - innowacje dynamicznie ciągłe, przy wprowadzeniu tego typu innowacji niezbędne są jedynie niewielkie zmiany zachowań w postępowaniu konsumentów; - innowacje nieciągłe, to produkty całkowicie nowe na rynku, które są związane z przejęciem przez konsumenta całkowicie nowych wzorców konsumpcji. 3. Innowacje w zakresie oddziaływania: - innowacje technologiczne, wdrożenie nowych lub istotnie zmodyfikowanych technologii stosowanych przy wytwarzaniu określonego produktu lub usługi, - innowacje organizacyjne, wdrożenie nowych lub udoskonalonych sposobów organizowania oraz zarządzania przedsiębiorstwem, - innowacje produktowe, wprowadzenie całkowicie nowego produktu lub jego nowych cech, wdrożenie nowych materiałów, radykalne udoskonalenie istniejącego produktu, - innowacje procesowe, wprowadzenie nowych procesów produkcji bądź znaczących zmian w tym procesie, a także znaczących zmian w procesie dostawy produktu lub usługi do klienta. 4. Innowacje w zakresie skali wielkości: - innowacje duże, strategiczne, - innowacje małe, taktyczne. 5. Innowacje ze względu na źródło pochodzenia: - innowacje zagraniczne (licencje, know-how) - innowacje krajowe 6. Innowacje ze względu na stopień złożoności procesu: - innowacje sprzężone, stanowią podstawowy rodzaj innowacji współczesnego przemysłu, powstają w wyniku wspólnego wysiłku większej liczby osób, zespołów specjalistów lub nawet instytucji. Wyrazem sprzężenia prac w tym zakresie jest funkcjonowanie i rozwój różnego rodzaju jednostek naukowo-badawczych i rozwojowych oraz powoływanie zespołów zadaniowych o zróżnicowanej strukturze, - innowacje nie sprzężone, wyrażające zmiany dokonywane przez pojedynczego twórcę, działającego w układzie względnie odosobnionym. 7. Innowacje ze względu na uwarunkowania psychospołeczne: - innowacje refleksyjne, uświadomione występują wówczas, gdy członkowie określonej grupy świadomie realizują zmiany w przedsiębiorstwie, na wzór wprowadzonych przez członków innych grup społecznych, - innowacje zachodzące w sposób bezrefleksyjny, występują wówczas, gdy członkowie grupy społecznej realizują zmiany, wprowadzają innowacje, które przedstawiają się jako oczywiste i są wynikiem wyposażenia społeczno-zawodowego i doświadczenia uzyskanego na przykład w poprzednim zakładzie pracy, - innowacje zamierzone, są rezultatem rachunku ekonomicznego i zrozumienia konieczności 45

46 wprowadzenia zmian ze względu na koszty działalności, - innowacje niezamierzone, występują wówczas, gdy są wprowadzane w sposób spontaniczny. 8. Innowacje ze względu na rodzaj wiedzy: - innowacje ucieleśnione w materiale, tzw. innowacje twarde, związane z nowymi maszynami i urządzeniami. - innowacje nieucieleśnione, tzw. miękkie, mają one postać np. nowego systemu organizacji, usprawnienia w systemie szkolenia załogi itp. 9. Innowacje ze względu na wpływ na środowisko naturalne: - innowacje ekologiczne, są to wszelkie formy innowacji zmierzające do znacznego i widocznego postępu w kierunku realizacji celu polegającego na zapewnieniu zrównoważonego rozwoju, poprzez ograniczanie negatywnego oddziaływania na środowisko lub osiąganie większej skuteczności i odpowiedzialności w zakresie wykorzystywania zasobów, w tym energii. 10. Innowacje ze względu na oryginalność zmian: - innowacje oryginalne (kreatywne), będące samodzielnymi wytworami pracy jednostki, zespołu lub przedsiębiorstwa, - innowacje imitujące, polegające na naśladownictwie i odtwarzaniu oryginalnych zmian, które w danym czasie i miejscu przynoszą określone korzyści. 11. Innowacje ze względu na zakres powodowanych skutków: - innowacje strategiczne, służące do realizacji strategicznych celów rozwoju o charakterze społecznoekonomicznym, - innowacje bieżące, mające na celu podniesienie efektywności gospodarowania w krótszych okresach. Działania dotyczące poszukiwania nowych, proinnowacyjnych rozwiązań prowadzone są na szeroką skalę zarówno na poziomie poszczególnych państw, jak i na szczeblu Unii Europejskiej. Bardzo ważnym działaniem Unii Europejskiej mającym na celu zwiększenie konkurencyjności i innowacyjności była ogłoszona w 2000 roku Strategia Lizbońska. Według założeń strategii, gospodarka Unii Europejskiej do 2010 roku powinna stać się najbardziej konkurencyjną i dynamicznie rozwijającą się gospodarką na świecie, opartą na wiedzy, zdolną do utrzymania zrównoważonego wzrostu gospodarczego, tworzenia większej ilości lepszych miejsc pracy oraz zachowania spójności społecznej. Cel ten miał zostać osiągnięty m.in. po przez zwiększenie wydatków na badania i rozwój w krajach członkowskich do poziomu 3% PKB 69. U progu 2011 roku możemy śmiało stwierdzić, że założony cel nie został osiągnięty. Proporcje dotyczące nakładów na działalność B+R w odniesieniu do PKB przedstawia tabela A. Szynka, Innowacyjność i kapitał ludzki jako źródło rozwoju gospodarczego, w; Gospodarka polska po 20 latach transformacji, red. Sylwia Pangsy-Kania, Grzegorz Szczodrowski, Warszawa 2009 s.1. %20Innowacyjnocc%20i%20kapital%20ludzki%20jako%20zrodlo%20rozwoju%20gospodarczego.pdf 46

47 Tabela 2. Relacja nakładów na działalność B+R do Produktu Krajowego Brutto (GERD/PKB) w wybranych krajach w % KRAJE Lata Argentyna 0,41 0,46 0,51 Austria 2,26 c 2,44 c 2,56 c Belgia 1,88 1,84 1,87 j Chiny 1,13 1,33 1,49 Dania 2,58 2,46 2,55 c Finlandia 3,43 3,48 3,48 Francja 2,17 2,1 2,08 j Grecja 0,57 0,58 0,58 c Hiszpania 1,05 1,12 1,27 Holandia 1,76 1,72 j 1,70 j Irlandia 1,17 1,25 1,31 Islandia 2,82 2,77 2,75 Japonia 3,2 3,32 3,44 Kanada 2,04 2,05 1,88 Niemcy 2,52 2,48 2,54 c Norwegia 1,71 1,52 1,64 Polska 0,54 0,57 0,57 Portugalia 0,74 0,8 1,18 j Republika Czeska 1,25 1,41 1,54 Republika Korei 2,63 e 2,98 e 3,47 e Rosja 1,28 1,07 1,12 Rumunia 0,39 0,41 0,53 Słowacja 0,57 0,5 0,46 Stany Zjednoczone 2,66 g 2,62 g 2,68 g,j Szwecja 3,85 h 3,60 a 3,60 j Turcja 0,48 0,59 0,71 W.Brytania 1,75 1,73 1,79 j Węgry 0,93 d 0,94 0,97 Unia Europejska (27) 1,75 b 1,73 b 1,77 b a Załamanie w szeregu danych w stosunku do roku poprzedniego, b Dane szacunkowe Sekretariatu OECD lub w oparciu o źródła krajowe, c Dane szacunkowe krajowe, d Z wyłączeniem obrony narodowej (w całości lub w większości), e Z wyłączeniem nauk społecznych i humanistycznych, f Z wyłączeniem większości lub całości g h nakładów inwestycyjnych, Dane przeszacowane lub na bazie danych przeszacowanych, Dane niedoszacowane lub na bazie danych niedoszacowanych, i Z wyłączeniem innych klas, j Dane wstępne, k Dane nie uwzględniają w pełni rekomendacji Frascati Manual, l Osoby zaliczane do grupy pracowników naukowobadawczych w oparciu o stopnie akademickie, m Suma danych sektora nie może być dodana do ogółem ze względów metodologicznych. Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s

48 Jak widać z danych zawartych w tabeli 2, Polska w rankingu przedstawionych państw, w latach , mieści się na jednym z najgorszych miejsc. Polska z wynikiem 0,57% znalazła się wśród takich państw jak: Grecja (0,58%), Rumunia (0,53%), Słowacja (0,46%), Turcja (0,71%). Kraje, które przeznaczają największy procent PKB na działalność badawczorozwojowe to: Szwecja (3,60%), Finlandia (3,48), Republika Korei (3,47%), a także: Islandia (2,75%), Stany Zjednoczone (2,68%), Austria (2,56%), Dania (2,55%), Niemcy (2,54%), Francja (2,08%). Na tle innych krajów Unii Europejskiej Polska wypada bardzo słabo. Według danych Eurostatu na badania i rozwój w 2008 roku przeznaczyliśmy 0,61% PKB. W rankingu wyprzedzamy jedynie Cypr (0,46%), Słowację (0,47%), Bułgarię (0,49%) i Rumunię (0,58%). Wynik jest bardzo słaby, gdy weźmiemy pod uwagę, że średnia dla całej Unii w 2008 roku wyniosła niecałe 2% PKB, a rekordziści, do których należy Szwecja przeznaczyli prawie 4% swojego PKB na wsparcie tego obszaru. Polska ma zatem dużo do nadrobienia w kwestii innowacyjności. Przyczyn takiej sytuacji należy upatrywać w działaniach rządu, ale także w zachowaniach polskich przedsiębiorstw, którzy nie chcą inwestować w badania i rozwój na taką skalę, jak czynią to firmy działające w bardziej rozwiniętych państwach UE 70. Liczbę pracowników naukowo-badawczych w wybranych krajach świata przedstawia tabela 3. Tabela 3. Pracownicy naukowo badawczy w ekwiwalentach pełnego czasu pracy (EPC) KRAJE Lata Argentyna Austria c c Belgia Chiny k k k Dania c Finlandia l Francja Grecja c Hiszpania Holandia e j Irlandia j Islandia Japonia Niemcy c Norwegia Polska Portugalia p Republika Czeska a Republika Korei e e a 70 Pieniądze na badania i rozwój w UE, 48

49 Rosja Rumunia Słowacja Stany Zjednoczone b b b2 Szwecja a a,h,j Turcja W.Brytania b c c Węgry d Włochy Unia Europejska (27) b b b,j a Załamanie w szeregu danych w stosunku do roku poprzedniego, b Dane szacunkowe Sekretariatu OECD lub w oparciu o źródła krajowe, c Dane szacunkowe krajowe, d Z wyłączeniem obrony narodowej (w całości lub w większości), e Z wyłączeniem nauk społecznych i humanistycznych, f Z wyłączeniem większości lub całości g h nakładów inwestycyjnych, Dane przeszacowane lub na bazie danych przeszacowanych, Dane niedoszacowane lub na bazie danych niedoszacowanych, i Z wyłączeniem innych klas, j Dane wstępne, k Dane nie uwzględniają w pełni rekomendacji Frascati Manual, l Osoby zaliczane do grupy pracowników naukowobadawczych w oparciu o stopnie akademickie, m Suma danych sektora nie może być dodana do ogółem ze względów metodologicznych r., r. Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.135 Inaczej możemy zinterpretować liczbę pracowników zatrudnionych w poszczególnych krajach, w działaniach B+R. Widzimy, że największą liczbę pracowników naukowobadawczych posiadają: Francja, Stany Zjednoczone oraz Chiny. W krajach tych, w latach , odnotowano także największy wzrost liczby pracowników zatrudnionych w działalności badawczej. Polska jest jednym z nielicznych krajów, gdzie na przestrzeni lat odnotowano spadek liczby zatrudnionych w opisywanym sektorze. Oczywiście liczby te są także związane z ogólną liczbą mieszkańców poszczególnych krajów. Polskę niestety wciąż jeszcze dzieli duży dystans, w aspekcie procesów badawczorozwojowych, w stosunku do krajów wysokorozwiniętych. Nasz kraj zajmuje znacznie niższe pozycje w światowych rankingach konkurencyjności. Jak podaje The Lisbon Review Ranking, w którym uwzględniono m.in. takie kryteria jak: społeczeństwo informacyjne, innowacje, badania i rozwój, czy e-readiness ranking Economist Intelligence Uni), uwzględniający stopień zaawansowania rozwoju informatycznego kraju, Polska znalazła się dopiero na 40 pozycji (Tab.4) 71. Tabela 4. Polska w rankingu konkurencyjności krajów świata, według Economist Intelligence Unit (EIU) e-readiness rankings z 2007r. Miejsce w Kraj Liczba punktów 71 A. Szynka, Innowacyjność i kapitał ludzki jako źródło rozwoju gospodarczego, w; Gospodarka polska po 20 latach transformacji, red. Sylwia Pangsy-Kania, Grzegorz Szczodrowski, Warszawa 2009 s %20Innowacyjnocc%20i%20kapital%20ludzki%20jako%20zrodlo%20rozwoju%20gospodarczego.pdf 49

50 rankingu 1 Dania USA Szwecja Hong Kong Szwajcaria Singapur Wielka Brytania Holandia Australia Finlandia Polska 5.80 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: 7. WSKAŻNIKI CHARAKTERYZUJĄCE DZIAŁALNOŚĆ B+R W POLSCE W praktyce możemy spotkać wiele wskaźników naukowo-technicznych wykorzystywanych do badań innowacyjności. Jednymi z najczęściej stosowanych wskaźników są nakłady na działalność badawczo-rozwojową oraz liczba patentów na milion mieszkańców. Do pozostałych wskaźników należą m.in.: wydatki przedsiębiorstw na badania i rozwój (jako procent PKB), wydatki przedsiębiorstw na innowacje (jako procent obrotów), udział innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw w całym sektorze MSP, wielkość zatrudnienia w dziedzinie badań i rozwoju, bilans płatniczy w zakresie technologii, aktywność w sektorach wysokich technologii statystyka publikacji naukowych, publikacje w czasopismach branżowych i technicznych 72. Jednostki prowadzące działalność badawczo-rozwojową w Polsce w latach przedstawia tabela 5. Tabela 5. Jednostki prowadzące działalność badawczo-rowojową (B+R) w latach 1995, 2000 oraz WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem Jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe Placówki naukowe PAN instytucje naukowe Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji... op.cit,

51 samodzielne zakłady naukowe Jednostki badawczorozwojowe instytuty naukowo badawcze Inne jednostki z dz Jednostki obsługi nauki Jednostki rozwojowe Szkoły wyższe Pozostałe jednostki Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.32 Z danych zawartych w tabeli 5 wynika, że na przestrzeni lat wzrasta w Polsce liczba jednostek badawczo-rozwojowych. W 2008 roku w Polsce działalnością badawczą zajmowało się 1157 podmiotów. W największym stopniu są to jednostki rozwojowe (640), jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe (271)oraz szkoły wyższe (195). Na przestrzeni badanych lat widzimy, że największy wzrost odnotowano w liczbie jednostek rozwojowych i szkół wyższych, niewielki spadek nastąpił zaś w przypadku jednostek naukowych i badawczo rozwojowych. Wybrane wskaźniki działalności badawczo-rozwojowej w Polsce ukazuje tabela 6. Tabela 6. Podstawowe wskaźniki działalności badawczo-rozwojowej w latach 1995, WYSZCZEGÓLNIENIE Nakłady a na działalność badawczą i rozwojową: - relacje do produktu 0,63 0,64 0,57 0,56 0,57 0,61 krajowego brutto (GERD/PKB) w % - na 1 mieszkańca w zł Zatrudnienie w działalności badawczorozowjowej: - na 1000 osób aktywnych 4,9 4,6 4,4 4,3 4,6 4,3 zawodowo b - w tym pracownicy 2,9 3,2 3,6 3,5 3,6 3,6 naukowo-badawczy a Bez amortyzacji środków trwałych. b Zatrudnieni w ekwiwalentach pełnego czasu pracy; aktywni zawodowo (wszystkie osoby pracujące i uznane za bezrobotne) na podstawie badania aktywności ekonomicznej ludności (BAEL): w roku 1995 z maja, w latach z IV kwartału. 51

52 Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.32 Analizując podstawowe wskaźniki charakteryzujące działalność badawczo-rozwojową w Polsce widzimy, że na przestrzeni lat praktycznie nie uległy zmianie nakłady na tą działalność. W relacji do PKB nakłady te osiągają około 0,6%, przy czym od 2000 do 2007 roku obserwujemy ich, zaś w 2008 roku ponowny wzrost, o 0,04 punktu procentowego, w stosunku do roku W okresie tym następuje systematyczny wzrost nakładów na jednego mieszkańca, z 55 zł. w 1995 r. do 202 zł. w 2008 r. Liczbę pracowników w wybranych jednostkach sfery B+R przedstawia tabela 7. Tabela 7. Pracownicy naukowo-badawczy w wybranych rodzajach jednostek sfery B+R w latach 1995, Liczba osób stan w dniu 31 XII LATA Jednostki Placówki Jednostki naukowe PAN a badawczorozwojowe rozwojowe Szkoły wyższe a W cenach bieżących bez amortyzacji środków trwałych. Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.35 Przyglądając się liczbie pracowników zatrudnionych w wybranych działach sfery B+R widzimy, że na przestrzeni lat obserwujemy tendencję wzrostową w jednostkach rozwojowych oraz w szkołach wyższych, natomiast spadkową w placówkach naukowych PAN oraz jednostkach badawczo-rozwojowych. Nakłady bieżące na działalność B+R, z podziałem na poszczególne rodzaje badań przedstawia tabela 8. Tabela 8. Nakłady bieżące na działalność badawczą i rozwojową według rodzajów badań w latach 1995, w mln zł (ceny bieżące) WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem Rodzaje badań Prace podstawowe stosowane rozwojowe Ogółem ,8 668,0 491,5 675,3 52

53 ,5 1534,2 991,7 1455, ,5 1474,6 1001,9 1418, ,7 1490,7 987,4 1301, ,1 1510,5 1001,4 1385, ,8 1631,8 1042,0 1461, ,6 1648,0 1068,1 1694, ,5 1750,0 1180,4 1859, ,5 1956,3 1235,5 1979, ,9 2285,7 1338,9 2355,3 Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.36. Z danych zawartych w tabeli 8 widzimy, że nakłady bieżące na działalność B+R systematycznie rosną. Na przestrzeni lat wzrosły one z kwoty 1834,8 mln. zł w roku 1995, do kwoty 5979,9 mln zł w roku Nakłady ogółem na działalność badawczo-rozwojową w Polsce w latach , według kategorii nakładów ukazuje tabela 9. Tabela 9. Nakłady wewnętrzne na działalność B+R według kategorii nakładów i rodzajów jednostek w tys. zł Z tego nakłady Inwestycyjne na środki bieżące trwałe RODZAJE Ogółem JEDNOSTEK razem 53 w tym osobowe razem w tym maszyny i urządzenia techniczne * OGÓŁEM , , , , , , , , , , , , , , ,5 w tym: Placówki naukowe PAN a , , , , ,5 instytuty naukowe samodzielne zakłady naukowe Jednostki badawczorozwojowe w tym instytuty naukowo , , , , , , , ,8 4206,1 1488, , , , , , , , , , ,8

54 badawcze Inne jednostki z dz. 73 b , , , , ,2 Jednostki rozwojowe , , , , ,8 Szkoły wyższe , , , , ,6 KATEGORIE NAKŁADÓW = 100 OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 w tym: Placówki naukowe PAN a 12,2 12,2 13,6 12,2 12,0 instytuty naukowe 11,9 11,8 13,2 12,0 11,9 samodzielne zakłady 0,4 0,4 0,4 0,2 0,1 naukowe Jednostki badawczorozwojowe 27,1 29,8 29,6 17,7 18,3 w tym instytuty naukowobadawcze 25,7 28,2 28,0 17,0 17,3 Inne jednostki z dz. 73 b 3,4 3,9 3,6 1,7 1,6 Jednostki rozwojowe 22,8 22,2 24,1 24,9 24,6 Szkoły wyższe 33,6 30,9 28,1 43,2 43,4 RODZAJE JEDNOSTEK = 100 OGÓŁEM 100,0 77,6 41,5 22,4 15,2 w tym: Placówki naukowe PAN a 100,0 77,6 46,2 22,4 14,9 instytuty naukowe 100,0 77,4 46,2 22,6 15,2 samodzielne zakłady 100,0 84,5 46,1 15,5 5,5 naukowe Jednostki badawczorozwojowe 100,0 85,4 45,2 14,6 10,2 w tym instytuty naukowobadawcze 100,0 85,2 45,2 14,8 10,2 54

55 Inne jednostki z dz. 73 b 100,0 89,1 43,3 10,9 6,9 Jednostki 100,0 75,5 43,8 24,5 16,3 rozwojowe Szkoły wyższe 100,0 71,2 34,6 28,8 19,6 * Obejmują maszyny i urządzenia techniczne, środki transportowe, narzędzia, przyrządy, ruchomości i wyposażenie (grupy 3-8 Klasyfikacji Środków Trwałych), a Polska Akademia Nauk, b Jednostki prywatne zaklasyfikowane według PKD do działu 73 Działalność badawczo-rozwojowa Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.43 Analizując przeznaczenie nakładów wewnętrznych na działalność badawczorozwojową, z uwzględnieniem nakładów bieżących oraz inwestycyjnych, widzimy, że ogólnie w największym stopniu, w obu omawianych grupach, dotyczyły one szkół wyższych, jednostek badawczo-rozwojowych, instytutów badawczo-naukowych oraz jednostek rozwojowych. Uwzględniając kategorie nakładów widzimy, że w ich całości, praktycznie we wszystkich jednostkach, dominują nakłady bieżące. Źródła finansowania działalności badawczo-rozwojowej w 2008 r. w Polsce przedstawia tabela 10. Tabela 10. Nakłady wewnętrzne na działalność B+R według źródeł finansowania i rodzajów jednostek (w tys. zł) Źródła finansowania placówek naukowych RODZAJE Ogółem PAN a i JEDNOSTEK budżetowe przedsiębiorstw jednostek badawczorozwojowych pochodzące z zagranicy własne OGÓŁEM , , , , , ,6 w tym Placówki naukowe PAN a , , , , , ,9 Jednostki badawczorozwojowe , , , , , ,7 Jednostki rozwojowe , ,3 2416,6 9521, , ,6 Szkoły wyższe , ,6 7976, , , ,8 ŹRÓDŁA FINANSOWANIA = 100 OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 w tym 55

56 Placówki naukowe PAN a Jednostki badawczorozwojowe Jednostki 12,2 18,4 36,9 2,6 18,5 1,5 27,1 30,3 30,9 63,1 31,1 14,5 22,8 2,2 6,9 2,2 10,6 65,3 rozwojowe Szkoły wyższe 33,6 46,6 22,7 22,6 36,9 12,1 RODZAJE JEDNOSTEK = 100 OGÓŁEM 100,0 56,1 0,5 5,7 5,4 31,9 w tym Placówki naukowe PAN a 100,0 84,4 1,4 1,2 8,2 4,0 Jednostki badawczorozwojowe 100,0 62,7 0,5 13,3 6,2 17,0 Jednostki rozwojowe 100,0 5,4 0,1 0,5 2,5 91,3 Szkoły wyższe 100,0 77,7 0,3 3,8 5,9 11,5 a Polska Akademia Nauk Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.48 Tabel 10 ukazuje, że w aspekcie źródeł finansowania działalności B+R, w największym stopniu sferę tą finansował budżet państwa oraz środki własne. Blisko połowę środków budżetowych przeznaczono na finansowanie szkół wyższych, zaś jedną trzecią na finansowanie jednostek badawczo-rozwojowych. Analizując poszczególne jednostki widzimy, że oprócz jednostek rozwojowych, gdzie jako zdecydowanie główne źródło finansowania występują środki własne, w pozostałych jednostkach dominują środki budżetowe. Udział środków unijnych w finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej w Polsce w latach przedstawia tabela 11. Tabela 11. Środki zagraniczne przeznaczone na działalność badawczo-rozwojową (B+R) według rodzajów jednostek w latach 2007 i 2008 (ceny bieżące) RODZAJE ogółem w tym środki UE ogółem w tym środki UE JEDNOSTEK w tys. zł w % w tys. zł w % OGÓŁEM , ,1 72, , ,1 68,4 w tym Placówki 63325, ,2 84, , ,0 90,9 56

57 naukowe PAN a Jednostki badawczorozwojowe , ,0 61, , ,9 47,9 Jednostki rozwojowe 37259,4 8425,0 22, , ,2 32,2 Szkoły wyższe , ,9 89, , ,3 85,7 a Polska Akademia Nauk Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.67. Z danych zawartych w tabeli 11 widzimy, że z ogółu środków zagranicznych, które finansują działalność B+R w Polsce, dominują środki Unii Europejskiej. W 2007 r. stanowiły one 72,3%, zaś w 2008r - 68,4% ogółu środków pochodzących ze źródeł zagranicznych. Na podstawie przedstawionej diagnozy oraz prognozy trendów rozwojowych dotyczących sektora B+R wyłania się obraz sektora nauki w Polsce, który pokrótce prezentuje analiza SWOT przedstawiona w strategii rozwoju nauki do 2015 roku: Silne strony: - rosnący udział badaczy w ogólnej liczbie zatrudnionych w działalności B+R, - zrastająca liczba studentów, doktorantów i osób zatrudnionych ze stopniem doktora w sektorze B+R, - wzrastająca liczba publikacji naukowych, - silna pozycja części nauk podstawowych, a także osiągnięcia w niektórych dziedzinach nauk stosowanych (np. nauki medyczne, nauki o programowaniu), - rosnące doświadczenie jednostek naukowych w realizacji projektów międzynarodowych - wzrastająca liczba przedsiębiorców prowadzących działalność B+R, - wzrost nakładów na B+R z budżetu państwa. Słabe strony: - nadal niski poziom nakładów ogółem na B+R, - bardzo niski poziom nakładów pozabudżetowych na B+R, - wysoka dekapitalizacja aparatury naukowej; - niewystarczający potencjał jednostek pośredniczących między sferą B+R a przedsiębiorstwami; - słaba współpraca jednostek naukowych z przedsiębiorstwami; - niski poziom innowacyjności przedsiębiorstw, - zbyt mała liczba badaczy zatrudnionych w przedsiębiorstwach; - niewielki stopień wdrażania wyników B+R w gospodarce, - brak umiejętności środowisk naukowych w zakresie marketingu wyników swoich prac. Szanse: - zmiana systemu organizacji i finansowania badań naukowych i prac rozwojowych; - restrukturyzacja jednostek naukowych, w szczególności JBR, - uczestnictwo w programach międzynarodowych, w tym w Programach Ramowych UE, 57

58 - mobilność międzynarodowa polskich naukowców (powracający do kraju mogą wykorzystywać nabyte za granicą umiejętności w zakresie zarządzania pracami B+R oraz komercjalizacji ich wyników), - możliwość wykorzystania funduszy strukturalnych UE, - zachęty podatkowe i finansowe dla inwestowania przedsiębiorstw w B+R, - rozwój gospodarczy kraju. Zagrożenia: - brak konsekwentnej realizacji polityki zwiększania nakładów na B+R skutkującej utrzymywaniem się niskiego poziomu środków ustalanych w budżecie państwa na naukę i zbyt małego udziału finansowania pozabudżetowego w nakładach ogółem na B+R, - dominacja finansowania budżetowego w strukturze nakładów ogółem na B+R, - ryzyko niewystarczającej absorpcji środków UE na B+R, - niedostatecznie rozwinięte postawy proinnowacyjne wśród przedsiębiorców; - niski popyt na wyniki prac B+R w przedsiębiorstwach, - ryzyko odpływu części młodej kadry naukowej za granicę MIEJSCE DZIAŁAŃ B+R W STRATEGIACH ROZWOJU KRAJU I REGIONÓW Jak stwierdza S.Szulika, szansą na poprawę innowacyjności polskich przedsiębiorstw szczególnie małych i średnich są regionalne strategie innowacji. Od połowy lat 90. Obserwujemy, że Unia Europejska wspiera tworzenie regionalnych strategii. Ich celem jest istotne wzmocnienie potencjału innowacyjnego gospodarek poszczególnych regionów w oparciu o ich specyficzne uwarunkowania i zasoby. Autor przedstawia jednak konkretne pytania i wątpliwości jakie rodzą się w związku z realizacją i wdrażaniem regionalnych strategii innowacji w polskich regionach. Jedno z nich to czy i na ile strategie te będą w stanie zwiększyć innowacyjność a przez to potencjał konkurencyjny gospodarek regionalnych. Aby udzielić odpowiedzi na te pytania, należy rozwiązać problem dotyczący faktu czy poziom regionalny jest odpowiedni dla budowania i wdrażania strategii innowacyjnych oraz czy strategie te właściwie zdiagnozują najważniejsze wąskie gardła innowacyjności przedsiębiorstw oraz czy właściwie zostaną określone priorytety działań, a w związku z tym czy odpowiednio zostaną rozdzielone środki. Odpowiedzi na temat sensowności tworzenia regionalnych strategii innowacji możemy poszukać w wynikach ukazujących prowadzoną działalność w aspekcie województw w Polsce. Badania ukazują, że znaczna część interakcji w zachodzących procesach innowacyjnych pomiędzy przedsiębiorstwami i sferą B+R zachodzi na poziomie regionu. Sprawia to, iż coraz więcej regionów prowadzi swoje własne polityki naukowe i proinnowacyjne. Innym argumentem na rzecz regionalizacji strategii innowacji jest silne zróżnicowanie regionalne w poszczególnych 73 Strategia Rozwoju Kraju , Strategia rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa, czerwiec 2007 r. s

59 krajach pod względem potencjału innowacyjnego i ogólnych zasobów, co obserwujemy również w Polsce. Jak akcentuje S.Szulika, opracowanie strategii na szczeblu regionu pozwala w większym stopniu dostosować odpowiednie instrumenty wsparcia do specyficznych potrzeb danego regionu oraz jego potencjału. Z drugiej jednak strony nie należy zapominać, iż nie wszystkie kwestie mogą być rozwiązane na szczeblu regionalnym czy lokalnym, dotyczy to głównie aspektów finansowania sfery badawczo-rozwojowej, gdyż nakłady budżetowe na działalność badawczo rozwojową są rozdzielane przede wszystkim na szczeblu centralnym. Realizacja strategii innowacyjnej musi być procesem ciągłym i systemowym. Nie może zakończyć się wraz z przyjęciem dokumentu przez Sejmik Województwa. Główna wartością dodaną prac nad strategia powinien być nie sam dokument (choć i on jest istotny) lecz sam proces współpracy pomiędzy wszystkimi zaangażowanymi podmiotami i proces zarządzania tą strategią. W Polsce nader często mamy do czynienia z sytuacja, iż oficjalne strategie czy programy opracowane przez władze publiczne nie są następnie realizowane. Aby tak się nie stało w przypadku regionalnych strategii innowacji niezbędny jest ciągły dialog i zaangażowanie wszystkich liczących się podmiotów regionalnej gospodarki. Pozwoli to na wzmocnienie presji na rzeczywiste wdrożenie opracowanych strategii. Niezbędny jest również proces ciągłego monitoringu zachodzących zmian oraz elastycznego reagowania na pojawiające się szanse i zagrożenia. Ma to zapobiec z jednej strony zaniechania realizacji działań opracowanych w strategii (powinien oceniać stopień realizacji założonych celów), a z drugiej strony materiały z monitoringu powinny stanowić podstawę do podejmowania działań korekcyjnych, które mogą okazać się niezbędne w dalszym etapie działań wdrożeniowych. Sukces tych strategii zależy przede wszystkim od wyboru właściwych priorytetów (będących odpowiedzią na zdiagnozowane brak oraz dostosowanych do potrzeb danego regionu) a także od efektywności realizacji opracowanych strategii 74. W Strategii Rozwoju Kraju , ukazując wizję Polski w 2015 r., przedstawiono nasz kraj jako państwo o wysokim poziomie i jakości życia mieszkańców oraz silnej, innowacyjnej i konkurencyjnej gospodarce, zdolnej do generowania nowych miejsc pracy. Aby zrealizować założone cele Polska musi rozwija gospodarkę opartą głównie na wiedzy i szerokim wykorzystaniu nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych we wszystkich dziedzinach. Aby Polska gospodarka w roku 2015 była silna i konkurencyjna na arenie europejskiej i światowej, charakteryzować się powinna wysokim i stabilnym wzrostem gospodarczym, wysoką innowacyjnością, wydajnym przemysłem, rozwiniętymi usługami i zmodernizowanym sektorem rolnym Niezbędne jest, by nasz kraj wykorzystywał procesy globalizacji do transferu technologii i wzrostu innowacyjności gospodarki, podniesienia jakości kapitału ludzkiego i tworzenia nowych miejsc pracy. Globalizacja jako zjawisko wzajemnego oddziaływania procesów gospodarczych i społecznych w różnych regionach świata staje się procesem, który ma tyle samo zwolenników ile przeciwników. Dla korporacji międzynarodowych jest to proces, który dostarcza im miliony dolarów zysku ze sprzedaży swoich markowych produktów, praktycznie na całym świecie. Urzeczywistnienie tak sformułowanej wizji wymaga wzmocnienia sektora nauki, będącego jednym z głównych filarów gospodarki 74 S. Szulika, Czy strategie innowacji zwiększą innowacyjność polskiej gospodarki?, 59

60 opartej na wiedzy. Postęp naukowy i edukacyjna funkcja nauki są nie do przecenienia w kontekście budowania społeczeństwa wiedzy przygotowanego do życia w świecie coraz bardziej nasyconym technologiami informacyjnymi. Fenomen Internetu jest rezultatem połączenia osiągnięć telekomunikacji i technologii komputerowej, gdyż umożliwia on użytkownikom 75 : 1. Dostęp do zasobów informacji, z każdej niemal dziedziny życia. 2. Możliwość szybkiej komunikacji z innymi użytkownikami. 3. Dostęp do coraz nowszych usług, m. in. w sprzedaży. Dlatego też niezwykle istotnym zadaniem polskiej nauki i polskiej strategii rozwoju sfery badawczo-rozwojowej będzie intensywny udział w zmniejszaniu różnic cywilizacyjnych pomiędzy Polską a krajami gospodarczo wysoko rozwiniętymi, co w efekcie przyczyni się do poprawy jakości życia polskiego społeczeństwa. Rozwój nauki i procesów badawczo-rozwojowych wymaga we współczesnej gospodarce wysokich nakładów finansowych. Dlatego, co podkreśla Strategia rozwoju kraju, szczególnego znaczenia nabiera wspieranie tych kierunków prac B+R i tych obszarów sektora B+R, które wyraźnie przyczyniają się do wzrostu konkurencyjności i innowacyjności polskiej gospodarki, podniosą poziom badań naukowych w Polsce do standardów wyznaczonych przez wiodące ośrodki w skali świata. Założenia te legły u podstaw opracowania niniejszego dokumentu i wyznaczenia celów strategicznych rozwoju nauki w Polsce. Celem nadrzędnym Strategii rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku jest wzrost międzynarodowej konkurencyjności polskiej nauki, rozumianej jako zdolność do rozwiązywania problemów badawczych na poziomie uznawanym za wysoki przez międzynarodowe środowiska naukowe oraz zdolność do tworzenia rozwiązań gotowych do zastosowania w warunkach konkurencyjnej, międzynarodowej podaży innowacji społecznogospodarczych (w przedsiębiorstwach, edukacji i administracji publicznej). Wdrażanie Strategii rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku będzie wspierało wzrost konkurencyjności polskiej nauki, poprzez realizacją następujących celów szczegółowych: 1) wzmocnienie współpracy nauki z gospodarką, 2) poprawa ilościowego i jakościowego poziomu kadry naukowej, 3) poprawa efektywności instytucji sfery B+R prowadzących i finansujących badania, 4) rozwój infrastruktury naukowo-badawczej. Realizacja przedstawionych celów będzie odbywać się zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju kraju 76. Rozwój gospodarczy kraju, regionu zależy oczywiście od wielu czynników, do których zaliczyć możemy: - zasobność w surowce mineralne, - zasoby pracy, kwalifikacje siły roboczej, - zasoby kapitałowe, - infrastrukturę komunikacyjną, 75 M. Janowicz, Nowe formy sprzedaży produktów ubezpieczeniowych (Sprzedaż za pośrednictwem Internetu), [w:] Finanse, banki i ubezpieczenia w Polsce u progu XXI wieku, tom III, pod red. E. Czerwińskiej, Wydawnictwo Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2000, s Strategia Rozwoju Kraju , Strategia rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku, Ministerstwo Nauki i szkolnictwa Wyższego, Warszawa, czerwiec 2007 r. s

61 - rynek lokalny i zewnętrzny, - nowoczesne technologie wytwarzania, - innowacyjność i konkurencyjność przedsiębiorstw 77. Interpretując nakłady wewnętrzne na działalność badawczo-rozwojową w poszczególnych województwach (tabela 12) można zauważyć, że w większości województw ponad połowę tych nakładów stanowią środki budżetowe. W największym stopniu dotyczy to województw: świętokrzyskiego (76,1%), warmińsko-mazurskiego (72,7%) i lubelskiego (71,3%). Województwo podkarpackie charakteryzuje się całkowicie inną sytuacją, gdyż wykazuje, że jedynie 33,2% nakładów pochodzi z budżetu państwa, zaś 61% ze środków własnych. Tabela 12. Liczba jednostek i nakłady wewnętrzne na działalność B+R według źródeł finansowania i województw w tys. zł WOJEWÓDZTWA Liczba jednos tek Ogółem budżetowe placówek naukowych PAN a i jednostek badawczo -rozwojowych Z tego środki własne szkół wyższych przedsiębiorstw Polska , , , , , ,6 6 Dolnośląskie , ,6 280,1 98, , ,4 Kujawskopomorskie , ,8 541,8 19,0 8870, ,3 Lubelskie , ,2 1359,8 1410,4 7466, ,1 Lubuskie , , , ,2 Łódzkie , ,3 2888,5 1570, , ,1 Małopolskie , ,3 1428,5 397, , ,7 Mazowieckie , , ,9 4201, , ,6 Opolskie , ,5 22,2 32,9 2392,8 9484,7 Podkarpackie , ,7 1075,2 7,7 912, ,0 Podlaskie , ,5 0,7 332,5 3037, ,8 Pomorskie , ,3 433,9 3337, , ,2 Śląskie , ,1 2486,9 6544, , ,0 77 Chądzyński J., Nowakowska A., Przygodzki Z., Region i jego rozwój w warunkach globalizacji. CeDeWu, Warszawa 2007, s

62 Tabela 13. Nakłady wewnętrzne bieżące na działalność B+R według rodzajów badań i województw w tys. zł WOJEWÓDZTWA Ogółem Badania Prace podstawowe stosowane rozwojowe Polska , , , ,1 Dolnośląskie , , , ,4 Kujawskopomorskie 88837, , , ,6 Lubelskie , , , ,4 Lubuskie 17783,3 4158,4 4508,8 9116,1 Łódzkie , , , ,6 Świętokrzyskie , ,5-130,9 788, ,5 Warmińskomazurskie , ,8 176,7 317,0 2148,3 8057,1 Wielkopolskie , ,5 1253,6 624, , ,7 Zachodniopomorskie , ,7 556,6 5,9 1690, ,2 WOJEWÓDZTWA = 100 Polska x 100,0 56,1 0,5 0,2 5,7 31,9 Dolnośląskie x 100,0 53,2 0,1 0,0 5,8 37,8 Kujawskopomorskie x 100,0 58,0 0,4 0,0 6,9 28,8 Lubelskie x 100,0 71,3 0,6 0,6 3,1 18,0 Lubuskie x 100,0 44, ,1 51,6 Łódzkie x 100,0 61,6 0,7 0,4 4,8 25,7 Małopolskie x 100,0 56,9 0,2 0,0 4,2 34,0 Mazowieckie x 100,0 55,9 0,7 0,1 5,4 31,6 Opolskie x 100,0 65,4 0,1 0,1 5,9 23,5 Podkarpackie x 100,0 33,2 0,6 0,0 0,5 61,0 Podlaskie x 100,0 46,8 0,0 0,4 4,1 42,4 Pomorskie x 100,0 45,3 0,1 0,8 3,8 43,5 Śląskie x 100,0 53,3 0,4 1,1 15,4 27,3 Świętokrzyskie x 100,0 76,1-0,1 0,9 22,3 Warmińskomazurskie x 100,0 72,7 0,2 0,4 2,7 10,0 Wielkopolskie x 100,0 58,2 0,2 0,1 6,5 28,7 Zachodniopomorskie x 100,0 63,7 0,4 0,0 1,4 27,0 Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.121 Nakłady wewnętrzne na działalność badawczo-rozwojowe, z uwzględnieniem rodzajów badań w ujęciu województw przedstawia tabela

63 Małopolskie , , , ,6 Mazowieckie , , , ,0 Opolskie 31269,5 9403, ,2 9419,8 Podkarpackie , , , ,1 Podlaskie 48028, ,5 3749, ,3 Pomorskie , , , ,0 Śląskie , , , ,2 Świętokrzyskie 86938, ,8 6421, ,5 Warmińskomazurskie 56175, , ,3 6802,9 Wielkopolskie , , , ,6 Zachodniopomorskie 79697, , , ,0 RODZAJE BADAŃ = 100 Polska 100,0 100,0 100,0 100,0 Dolnośląskie 5,8 6,9 3,7 6,0 Kujawskopomorskie 1,5 1,6 1,5 1,3 Lubelskie 3,4 5,0 3,4 1,9 Lubuskie 0,3 0,2 0,3 0,4 Łódzkie 5,6 6,8 6,0 4,2 Małopolskie 10,8 13,2 10,0 8,9 Mazowieckie 45,1 42,3 50,3 44,9 Opolskie 0,5 0,4 0,9 0,4 Podkarpackie 1,9 1,2 0,9 3,2 Podlaskie 0,8 1,3 0,3 0,6 Pomorskie 5,4 3,8 4,0 7,9 Śląskie 7,9 4,9 8,0 10,9 Świętokrzyskie 1,5 2,8 0,5 0,7 Warmińskomazurskie 0,9 1,3 1,4 0,3 Wielkopolskie 7,1 7,1 6,2 7,6 Zachodniopomorskie 1,3 1,3 2,5 0,7 WOJEWÓDZTWA = 100 Polska 100,0 38,2 22,4 39,4 Dolnośląskie 100,0 45,2 14,1 40,7 Kujawskopomorskie 100,0 42,4 22,3 35,2 Lubelskie 100,0 55,3 22,4 22,3 Lubuskie 100,0 23,4 25,4 51,3 Łódzkie 100,0 46,4 24,2 29,4 Małopolskie 100,0 46,6 20,8 32,6 Mazowieckie 100,0 35,9 25,0 39,2 63

64 Opolskie 100,0 30,1 39,8 30,1 Podkarpackie 100,0 23,8 10,5 65,7 Podlaskie 100,0 61,3 7,8 30,9 Pomorskie 100,0 26,6 16,4 57,1 Śląskie 100,0 23,4 22,6 54,0 Świętokrzyskie 100,0 72,9 7,4 19,7 Warmińskomazurskie 100,0 53,8 34,1 12,1 Wielkopolskie 100,0 38,2 19,4 42,4 Zachodniopomorskie 100,0 36,8 42,4 20,8 Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s Analizując nakłady wewnętrzne, według rodzajów badań, na działalność B+R w poszczególnych województwach widzimy, że największą część ogólnych nakładów konsumuje województwo mazowieckie, daleko za nim znajduje się województwo małopolskie oraz pozostałe, do których trafia poniżej 10%. Woj. podkarpackie realizuje zaledwie 1,9% nakładów. Jeżeli przypatrzymy się rozdziałowi nakładów na poszczególne rodzaje badań stwierdzimy, że ogólnie w Polsce porównywalne środki trafiają na badania podstawowe i prace rozwojowe. Różnie sytuacja ta wygląda w poszczególnych województwach. Województwo podkarpackie największą część nakładów (65,7%) przeznacza na prace rozwojowe. Przyglądając się liczbie zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej w poszczególnych województwach (tabela 14), widzimy, że największa ich liczba pracuje w województwie mazowieckim (27,9%), małopolskim (11,3%) oraz wielkopolskim (10,6%). W woj. podkarpackim zatrudnionych jest 2,8% ogólnej liczby. We wszystkich województwach dominują pracownicy naukowo-badawczy. Tabela 14. Zatrudnieni w działalności B+R według grup stanowiskowych i województw Liczba osób stan w dniu 31 XII Z tego pracownicy technicy i WOJEWÓDZTWA Ogółem pozostały naukowobadawczy równorzędni pracownicy personel Polska Dolnośląskie Kujawskopomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie

65 Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie GRUPY STANOWISK = 100 Polska 100,0 100,0 100,0 100,0 Dolnośląskie 7,1 7,6 6,9 3,4 Kujawskopomorskie 3,4 3,6 2,8 2,7 Lubelskie 5,9 6,2 5,0 3,6 Lubuskie 0,9 1,0 0,3 0,6 Łódzkie 6,0 6,3 3,8 5,5 Małopolskie 11,3 12,2 9,1 5,4 Mazowieckie 27,9 26,1 34,8 36,7 Opolskie 1,2 1,3 0,9 1,0 Podkarpackie 2,8 2,8 4,2 1,2 Podlaskie 2,1 2,3 1,4 1,0 Pomorskie 5,5 5,8 5,7 2,6 Śląskie 9,3 9,3 12,0 6,6 Świętokrzyskie 1,3 1,4 0,6 0,8 Warmińskomazurskie 1,8 2,1 1,1 0,5 Wielkopolskie 10,6 9,1 9,1 25,7 Zachodniopomorskie 2,8 2,9 2,3 2,7 WOJEWÓDZTWA = 100 Polska 100,0 81,4 9,7 8,9 Dolnośląskie 100,0 86,4 9,4 4,2 Kujawskopomorskie 100,0 85,1 8,0 6,9 Lubelskie 100,0 86,3 8,2 5,5 Lubuskie 100,0 90,6 3,7 5,7 Łódzkie 100,0 85,8 6,1 8,1 Małopolskie 100,0 87,9 7,8 4,3 Mazowieckie 100,0 76,3 12,1 11,6 Opolskie 100,0 85,5 7,2 7,4 65

66 Analizując zatrudnienie w latach w działalności B+R w poszczególnych województwach (tabela 15), widzimy, że woj. podkarpackie znalazło się w gronie województw w których, na przestrzeni omawianego okresu, wzrosła liczba zatrudnionych w sferze badawczo-rozwojowej. W 2000 r. w województwie podkarpackim w sferze B+R zatrudnionych było 3045 osób, zaś w osób. Województwa w których pracuje największa liczba w działalności B+R to: mazowieckie, małopolskie, wielkopolskie, śląskie. W woj. podkarpackim zatrudnionych było zaledwie 2,8% ogółu zatrudnionych w kraju w sferze B+R. Tabela 15. Zatrudnieni w działalności B+R według województw w latach Liczba osób stan w dniu 31 XII WOJEWÓDZTWA Lata Podkarpackie 100,0 81,7 14,5 3,7 Podlaskie 100,0 89,3 6,6 4,1 Pomorskie 100,0 85,6 10,1 4,3 Śląskie 100,0 81,3 12,5 6,2 Świętokrzyskie 100,0 90,2 4,6 5,2 Warmińskomazurskie 100,0 91,8 5,6 2,7 Wielkopolskie 100,0 70,2 8,4 21,4 Zachodniopomorskie 100,0 83,4 8,0 8,6 Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s Polska Dolnośląskie Kujawskopomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie

67 WYBRANE LATA = 100 Polska 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Dolnośląskie 7,6 7,4 7,6 7,3 7,1 Kujawskopomorskie 3,9 3,9 3,7 4,0 3,4 Lubelskie 5,5 5,3 5,4 5,9 5,9 Lubuskie 1,1 1,0 1,0 0,9 0,9 Łódzkie 7,0 6,3 6,1 6,4 6,0 Małopolskie 12,4 14,0 13,4 11,0 11,3 Mazowieckie 28,1 27,2 27,2 27,6 27,9 Opolskie 1,3 1,3 1,2 1,3 1,2 Podkarpackie 2,4 2,4 2,3 2,6 2,8 Podlaskie 1,9 1,8 1,9 1,9 2,1 Pomorskie 5,5 4,8 5,2 5,7 5,5 Śląskie 8,6 9,1 10,0 9,5 9,3 Świętokrzyskie 0,9 1,0 0,9 1,0 1,3 Warmińskomazurskie 1,6 1,8 1,8 1,7 1,8 Wielkopolskie 9,3 9,6 9,5 10,3 10,6 Zachodniopomorskie 3,0 2,8 2,8 2,9 2,8 Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s FORMY WSPÓŁPRACY PRZEDSIĘBIORSTW Z OŚRODKAMI B+R Model systemu innowacji 78, model faz realizacji innowacji przedstawiony w pakiecie Innowacyjność w firmie zakłada, że innowacje powstają w sposób liniowy: inwencja wynalazek innowacja (jako praktyczne zastosowanie wynalazku). W rzeczywistości praktyczny proces innowacyjny ma charakter bardziej złożony i często wymaga ciągłego oddziaływania i sprzężenia zwrotnego pomiędzy poszczególnymi etapami. Proces innowacyjny należy postrzegać jako system, w którym, zgodnie z definicją słownikową systemu, pomiędzy jego elementami zachodzą różne sprzężenia, dające efekt synergii. System innowacyjny tworzą instytucje i podmioty generujące wiedzę i innowacje, usytuowane w sprzyjającym otoczeniu i zakorzenione w danym środowisku oraz powiązania między nimi, dzięki którym dana gospodarka stanowi sprawny mechanizm dystrybucji wiedzy celem jej dalszego przetworzenia 79. Elementami składowymi systemu innowacyjnego są: 78 ksu.parp.gov.pl/res/pl/pk/pakiety_informacyjne/01/01_14.doc 79 Działalność badawczo rozwojowa w 2006 roku notatka informacyjna Głównego Urzędu Statystycznego (Departament Przemysłu) tekst dostępny pod adresem internetowym: 67

68 A. Instytucje generujące wiedzę i innowacje: przedsiębiorstwa, instytucje pośredniczące w transferze technologii nauka i sfera badań: uczelnie wyższe i instytuty naukowe (państwowe, prywatne), władze publiczne w stopniu, w jakim inspirują badania i wprowadzają innowacje. B. Kanały transferu wiedzy (interakcje i współzależności między instytucjami): I. Bezpośrednie powiązania innowacyjne, które zakładają bezpośrednią działalność badawczo-rozwojową lub współpracę dla konkretnej innowacji: 1. interakcje pomiędzy przedsiębiorstwami (w tym komercyjnymi przedsiębiorstwami działającymi na styku wiedzy i przemysłu), wspólne tworzenie nowej wiedzy (np. badania stosowane), wspólne patenty, wspólne publikacje itp., 2. interakcje pomiędzy przedsiębiorstwami a publiczną sferą B+R, tj, światem nauki i instytucjami pośredniczącymi. II. Pośrednie powiązania innowacyjne, które w mniejszym stopniu związane są z konkretną innowacją, a zwiększające ogólny potencjał innowacyjny przedsiębiorstw, mogą zastępować własne prace B+R: 1. rynkowa dyfuzja technologii, na przykład nabywanie zewnętrznej wiedzy/know-how, 2. mobilność pracowników i transfer wiedzy ukrytej, niematerialnej, wynikającej z doświadczenia i procesu uczenia się pracowników. C. Otoczenie: Rynek, wykazujący popyt na innowacje, władze publiczne, a głównie ich polityka wykazywana w ustawodawstwie: ochrona praw intelektualnych, polityka proinnowacyjna, itd., systemy kształcenia pracowników, infrastruktura innowacji, głównie system finansowy. D. Cechy innowacji: otwartość, powiązanie z innymi ośrodkami innowacyjnymi i wiedzą zewnętrzną, kultura zachowań na poziomie przedsiębiorstw, kultura przedsiębiorcza, nastawienie władz publicznych, społeczności lokalnej na innowacje. pełność, wyrażająca się obecnością wszystkich potrzebnych elementów. Badania potwierdzają, że w polskim systemie innowacyjnym stosunkowo silne są pośrednie powiązania przedsiębiorstw (transfer technologii, mobilność pracowników) a transfer technologii, przede wszystkim transfer technologii z zagranicy, jest głównym źródłem innowacyjności firm. Zdecydowanie słabsze są interakcje bezpośrednie, w tym współpraca przedsiębiorstw z ośrodkami B+R. Sprawne powiązania przedsiębiorstw ze sferą naukowo badawczą 80 warunkują efektywność systemu innowacyjnego, a to z kolei ma bezpośredni związek z innowacyjnością i konkurencyjnością przedsiębiorstw. W relacjach tych mogą występować powiązania mające charakter bezpośredni, gdy badania naukowe prowadzą do odkryć aplikacyjnych, inżynieryjnych technik badawczych czy instrumentów lub powiązania pośrednie, kiedy wykształceni absolwenci czy opublikowana wiedza naukowa przyczynia się do usprawnienia 80 ksu.parp.gov.pl/res/pl/pk/pakiety_informacyjne/01/01_14.doc 68

69 działalności przedsiębiorstw. Najbardziej intensywna współpraca nauki z biznesem powinna obejmować 81 : 1) wspólne promotorstwo prac naukowych przez uczelnię i biznes, 2) wykłady przedstawicieli biznesu na uczelniach, 3) finansowanie pracowników uczelni przez biznes, 4) przechodzenie pracowników uczelni do biznesu, 5) wspólne projekty uczelni z biznesem, 6) zakładanie przedsiębiorstw przez pracowników uczelni, 7) wspólne publikacje nauki i biznesu, 8) kontynuacja edukacji oferowana przez uczelnie dla przedstawicieli biznesu, 9) praktyki pracowników naukowych w konkretnych przedsiębiorstwach. Ekonomiczne korzyści z badań naukowych, uzupełniające potencjał innowacyjny przedsiębiorstw to przede wszystkim 82 : nowa i użyteczna informacja, nowe instrumenty i metodologie, uzdolnieni absolwenci, dostęp do sieci ekspertów i informacji, ludzie zdolni do rozwiązywania złożonych technologicznych problemów, przedsiębiorstwa odpryskowe (spin-off), przedsiębiorczość akademicka. Uwzględniając formy transferu technologii i innowacji, możemy wyodrębnić ich charakter: 83 I. Przedmiotowy: 1. Wymiana informacji naukowo-technicznej i ekonomicznej. 2. Wymiana, szkolenie i doskonalenie kwalifikacji kadry naukowo technicznej, doradztwo naukowo techniczne i ekonomiczne. 3. Prowadzenie prac naukowo badawczych i rozwojowych oraz wymiana wyników badań i aparatury badawczej, wymiana doświadczeń w dziedzinie zastosowań i wdrożeń rezultatów prac badawczych. 4. Wymiana licencji, know-how. II. Organizacyjny: 1. Koordynacja badan. 2. Kooperacja i specjalizacja w prowadzeniu badan. 3. Wspólne badania. 4. Współpraca we wdrożeniu wyników badan. III. Instytucjonalno prawny: 1. Wielostronne umowy i porozumienia międzynarodowe dotyczące transferu technologii. 2. Międzynarodowe porozumienia dwustronne. 81 E. Wojnicka, System Innowacyjny Polski z perspektywy przedsiębiorstw, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk E. Wojnicka,. System Innowacyjny... op.cit. 83 A. Sokół, Wpływ barier na zakres współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R i ich implikacje dla rozwoju innowacji w Polsce, s

70 3. Porozumienia miedzy instytucjami oraz organizacjami naukowymi i technicznymi. 4. Porozumienia miedzy przedsiębiorstwami przemysłowymi. Niestety, próby nawiązania współpracy między nauką, a biznesem często w ogóle nie są podejmowane. Oprócz praktycznych przeszkód istnieją także te nieformalne choćby popularne stereotypy, których ofiarami staja się obie strony. Naukowiec to według częstych opinii osoba oderwana od życia, skoncentrowana przede wszystkim na prowadzeniu badan o trudnej do pojęcia tematyce oraz na spotkaniach ze studentami. Przedsiębiorca w wielu oczach to z kolei przedstawiciel szybko bogacącej się grupy nie zainteresowanej pogłębianiem wiedzy i budowaniem przewagi konkurencyjnej opartej na fachowej ekspertyzie, know-how. Jak jest naprawdę? Czy przedsiębiorcy poszukują kontaktów ze światem nauki? Czy naukowcy szukają dróg komercjalizacji swoich prac? Czy obie strony widzą olbrzymie szanse, które mogłaby im dać współpraca, to tylko niektóre pytania postawione w badaniu Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych zrealizowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 84 Korzyści wynikające ze współpracy przedsiębiorstw ze środowiskiem naukowym to przede wszystkim: możliwości wdrażania innowacyjnych rozwiązań - 61% wskazań, dostęp do najnowszej wiedzy - 51% wskazań, wyższa jakość patentów - 38% wskazań, wzrost konkurencyjności firmy - 43% wskazań, możliwość redukcji kosztów w firmie i poprawy wydajności - 18% wskazań, wzrost prestiżu firmy - 21% wskazań, zdobycie nowych klientów i/lub rynków - 12% wskazań, zdobycie/zwiększenie możliwości eksportowych - 10% wskazań. W Polsce powinny zostać zintensyfikowane działania, aby dorównać krajom wysokorozwiniętym. Rozwój innowacyjności napotyka jednak wiele barier, np. brak środków na finansowanie innowacji. Jednym z głównych problemów jest także brak wystarczającej współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a jednostkami naukowo-badawczymi. Jako czynniki utrudniające współpracę polscy przedsiębiorcy wymieniają najczęściej takie bariery jak: brak dostatecznych zachęt (np. podatkowych) ze strony władz, zbyt wysoka cena współpracy oferowana przez naukowców/ośrodek naukowy, brak ofert współpracy odpowiadającej specyfice danego przedsiębiorstwa, brak informacji na temat konkretnych możliwości współpracy i korzyści z niej wynikających, nieznajomość przez naukowców/ośrodki naukowe realiów biznesowych, nieznajomość przez naukowców/ośrodki naukowe rynku, na którym funkcjonuje przedsiębiorstwo, biurokracja Raport Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Wdrożeń i Innowacji, listopad 2006 r., s Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, 70

71 Analizując aktywność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych w Polsce widzimy (tabele ), że w największym stopniu wykazują się tutaj przedsiębiorstwa duże, ponad 60% firm zatrudniających powyżej 249 pracowników wprowadza innowacje produktowe w swojej działalności. W ujęciu województw największy procent przedsiębiorstw innowacyjnych występuje w woj. mazowieckim. Województwo podkarpackie w rankingu tym znalazło się na czwartym miejscu w przypadku przedsiębiorstw przemysłowych i na szóstym w przypadku przedsiębiorstw usługowych. Tabela 16. Przedsiębiorstwa aktywne innowacyjnie w zakresie innowacji produktowych i procesowych w przemyśle według sektorów własności, klas wielkości oraz sekcji PKD w latach Przedsiębiorstwa aktywne innowacyjnie w % ogółu przedsiębiorstw w latach realizujące przynajmniej jeden innowacyjny WYSZCZEGÓLNIENIE projekt, który był ogółem innowacyjne przerwany lub zaniechany przed ukończeniem lub niezakończony na koniec 2008 r. Ogółem 21,9 21,3 6,3 sektor publiczny 33,5 32,6 14,1 sektor prywatny 21,4 20,8 6,0 w tym własność zagraniczna 31,3 30,5 10,5 Przedsiębiorstwa liczące pracujących 15,1 14,6 3,4 Przedsiębiorstwa liczące pracujących 33,6 32,7 10,4 Przedsiębiorstwa liczące pracujących 19,7 19,1 5,2 Przedsiębiorstwa liczące 61,8 60,7 27,1 powyżej 249 pracujących Górnictwo 19,0 17,5 4,4 sektor publiczny 41,2 41,2 11,8 sektor prywatny 16,6 14,9 3,6 Przetwórstwo przemysłowe 21,7 21,2 6,3 Departament Wdrożeń i Innowacji, Warszawa 2006, s

72 sektor publiczny 44,6 43,2 23,6 sektor prywatny 21,4 20,8 6,0 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 26,7 26,0 8,7 elektryczną, gaz i wodę sektor publiczny 25,7 25,0 7,8 sektor prywatny 29,7 28,9 11,0 Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s.158 Tabela 17. Przedsiębiorstwa innowacyjne w zakresie innowacji produktowych i procesowych w przemyśle według rodzajów wprowadzonych innowacji oraz województw w latach Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje w % ogółu WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem przedsiębiorstw w latach nowe lub w tym istotnie nowe dla ulepszone rynku produkty nowe lub istotnie ulepszone procesy Polska 21,3 15,5 9,3 17,0 Dolnośląskie 24,2 16,2 9,9 19,8 Kujawsko-pomorskie 20,7 16,1 9,6 16,0 Lubelskie 22,2 14,6 7,7 19,2 Lubuskie 14,4 9,5 6,6 11,2 Łódzkie 14,8 11,7 6,2 11,2 Małopolskie 22,2 16,4 10,6 18,1 Mazowieckie 25,3 17,8 11,3 20,9 Opolskie 22,9 18,4 11,1 18,4 Podkarpackie 23,5 18,5 10,9 17,4 Podlaskie 23,7 15,0 9,9 20,3 Pomorskie 25,1 18,0 9,2 19,8 Śląskie 22,4 17,3 11,7 17,4 Świętokrzyskie 20,2 16,1 11,0 16,0 Warmińsko-mazurskie 18,1 13,3 7,2 14,5 Wielkopolskie 18,5 13,3 7,9 15,0 Zachodniopomorskie 17,1 10,7 4,1 14,2 Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s

73 Tabela 18. Przedsiębiorstwa innowacyjne w zakresie innowacji produktowych i procesowych w sektorze usług według rodzajów wprowadzonych innowacji oraz województw w latach Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje w % ogółu WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem przedsiębiorstw w latach nowe lub w tym istotnie nowe dla ulepszone rynku produkty nowe lub istotnie ulepszone procesy Polska 15,6 10,3 6,3 12,3 Dolnośląskie 19,1 12,8 7,9 13,1 Kujawsko-pomorskie 13,2 8,0 4,7 9,5 Lubelskie 9,8 6,0 3,1 7,2 Lubuskie 16,8 8,0 3,0 16,0 Łódzkie 8,4 6,7 4,6 6,6 Małopolskie 14,6 9,8 5,5 11,4 Mazowieckie 21,7 14,5 9,1 17,8 Opolskie 9,4 6,0 2,1 7,3 Podkarpackie 14,8 13,0 5,7 12,3 Podlaskie 9,1 7,0 4,1 8,7 Pomorskie 17,3 9,7 5,6 13,8 Śląskie 16,1 10,7 7,0 12,9 Świętokrzyskie 13,8 11,3 5,4 6,5 Warmińsko-mazurskie 11,1 4,5 4,2 10,7 Wielkopolskie 12,6 8,1 6,1 9,6 Zachodniopomorskie 8,2 6,5 4,9 6,2 Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku. Główny Urząd Statystyczny. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa s OCENA POTENCJAŁU BADAWCZEGO, PODAŻY INNOWACJI ORAZ KONDYCJI FINANSOWEJ SEKTORA B+R W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM W ŚWIETLE BADAŃ ANKIETOWYCH Badania dotyczące oceny funkcjonowania jednostek badawczo-rozwojowych w województwie podkarpackim, w aspekcie zdolności do tworzenia innowacji, czynników stymulujących i ograniczających ich orientację na proces wdrażania innowacji, ustalenia podstawowych potrzeb w zakresie budowy systemu wsparcia procesu innowacyjnego i oceny stanu i kondycji sektora naukowo-badawczego zostały przeprowadzone w grudniu 2010 roku. Kwestionariusz ankiety został wysłany droga mailową do wszystkich jednostek, prowadzących działania badawczo-rozwojowe, wygenerowanych z bazy rejestru REGON Urzędu Statystycznego w Rzeszowie, przy czym dla zwiększenia wiarygodności badań do największych wyższych uczelni województwa wysłano ankiety na każdy Wydział. W sumie 73

74 rozesłano 61 ankiet. Do części instytucji wykonano także połączenia telefoniczne z prośbą o wypełnienie przesłanej ankiety. Zwrot wyniósł 18,03%. Niewielki był odsetek przedsiębiorstw oraz instytutów badawczo naukowych zainteresowanych uczestnictwem w badaniach. Największe zainteresowanie badaniami wykazały uczelnie z terenu Rzeszowa i okolic. Niektóre z jednostek badawczo-rozwojowych przemysłu, do których skierowano ankietę odmówiły jej wypełnienia. Jako uzasadnienie tej decyzji podawano najczęściej prowadzenie działalności wyłącznie na potrzeby własne. Analizując lokalizację jednostek, które zajmują się działalnością badawczo-rozwojową w województwie podkarpackim (Wykres 1) widzimy, że większość z jednostek, które odesłały wypełnioną ankietę, posiada swoją siedzibę w stolicy województwa, w Rzeszowie. Wykres 1. Siedziba instytucji Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Zdecydowana większość jednostek, które pozytywnie odpowiedziały na prowadzone badania to szkoły wyższe (Wykres 2). W największym stopniu były to państwowe szkoły wyższe, w mniejszym prywatne szkoły wyższe. W wielu przypadkach jednostki inne, pomimo, że wykazywały w statystyce Urzędu Statystycznego taką działalność, twierdziły, że nie prowadzą działalności B+R. 74

75 Wykres 2. Rodzaj instytucji Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Uwzględniając czas działalności badanych jednostek (Wykres 3) możemy stwierdzić, że funkcjonują one głównie w okresie od 5 do 15 lat oraz powyżej 25 lat. Mniej więcej po jednej trzeciej działa na rynku w okresach do 5 lat, od 6 do 15 lat i powyżej 25 lat. Wykres 3. Od ilu lat instytucja prowadzi działalność? Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Większość badanych jednostek wykazuje, że prowadzi stałą współpracę z zagranicą (Wykres 4). Zaledwie 18% jednostek nie utrzymuje stałej współpracy z podmiotami zagranicznymi. 75

76 Wykres 4. Stała współpraca z zagranicą Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych W mniejszym stopniu jednostki prowadzą wymianę naukową z zagranicą (Wykres 5). Do wymiany naukowej przyznaje się co trzecia badana instytucja. Wykres 5. Czy występuje wymiana naukowa z zagranicą Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Analizując wielkość jednostek, w aspekcie liczby zatrudnionych osób (Wykres 6), widzimy, że w największym stopniu działalność badawczo-rozwojową prowadzą jednostki zatrudniające od 20 do 49, oraz od 100 do 249 osób. 76

77 Wykres 6. Zatrudnienie w roku 2009 Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych W samoocenie ponad dwie trzecie badanych jednostek wykazują, że posiada duży potencjał naukowy (Wykres 7). Wykres 7. Czy w ocenie Państwa Instytucja posiada duży potencjał naukowy? Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Główne czynniki, które wpływają na opinię, że jednostka posiada duży potencjał naukowy to głównie (Wykres 8): wykształcenie pracowników, jakość badań, liczba publikacji, w mniejszym stopniu współpraca z zagranicą oraz unikatowa aparatura. 77

78 Wykres 8. Czynniki z których wynika, że instytucja posiada duży potencjał Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Na pytanie dotyczące ograniczeń, które mogą negatywnie wpłynąć na rozwój jednostki (Wykres 9), wszystkie badane instytucje jednoznacznie twierdzą, że brak środków, lub zbyt mała ich ilość na prowadzenie działalności B+R. Kolejne przeszkody to: wysokie koszty badań, brak zamówień ze strony przedsiębiorstw, a także: brak kapitału obrotowego, zła polityka rządu, wysoka konkurencja, brak dostępu do nowych (głównie zagranicznych) publikacji. Wykres 9. Jakie ograniczenia dostrzegacie Państwo w dalszym rozwoju Instytucji: Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych 78

79 Badane jednostki realizując działalność badawczo-rozwojową korzystają przede wszystkim z technologii ogólnodostępnych, ale także z technologii własnych oraz zamawiającego (Wykres 10). Wykres 10.Własność technologii z których korzysta Instytucja Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Analizując normy jakości z których korzystają badane jednostki (Wykres 11) możemy stwierdzić, że w większości są to głównie normy wewnętrzne, następnie normy branżowe, normy ISO oraz inne. Wykres 11. Normy jakości z których korzysta Instytucja Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych 79

80 Wykres 12 pokazuje, że kadrę jednostek prowadzących działalność naukowobadawczą stanowią w ponad 30% pracownicy naukowi, głównie ze stopniem doktora. Wykres 12. Kadra Jednostki Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Na pytanie czy jednostki są zainteresowane umieszczeniem szczegółowych informacji o swoim potencjale kadrowym i badawczym w bazie ofert skierowanych do sektora MSP (Wykres 13), ponad 80% badanych podmiotów odpowiedziało, że tak. Zaledwie 18% stwierdziła, że nie. Wykres 13. Czy Instytucje są zainteresowane umieszczeniem szczegółowych informacji o swoim potencjale kadrowym i badawczym w bazie ofert skierowanych do sektora MSP? Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych 80

81 Inaczej wygląda sytuacja, jeśli chodzi o umieszczeniem szczegółowych informacji dotyczących badań naukowych poszczególnych pracowników w bazie ofert skierowanych do sektora MSP (Wykres 14). W tym względzie widzimy, że procent odpowiedzi tak jest mniejszy, co może świadczyć o fakcie, że pracodawcy niektórych jednostek nie chcą żeby ich instytucja była interpretowana przez wizerunek indywidualnych pracowników. Wykres 14. Czy Instytucje są zainteresowane umieszczeniem szczegółowych informacji dotyczących badań naukowych poszczególnych pracowników w bazie ofert skierowanych do sektora MSP Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Wszystkie badane jednostki stwierdziły, że są zainteresowane współuczestniczeniem w staraniach o pozyskiwanie funduszy strukturalnych (Wykres 15). 81

82 Wykres 15. Czy Instytucje są zainteresowane współuczestniczeniem w staraniach o pozyskiwanie funduszy strukturalnych Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych Ciekawe zjawisko występuje jeśli chodzi o problem dotyczący działalności innowacyjnej prowadzonej przez jednostki ze sfery B+R. Wykres 16 pokazuje, że działalność innowacyjną prowadzi zaledwie 14% badanych jednostek. Większość twierdzi, że nie realizuje takich działań. Wykres 16. Instytucje, prowadzące działalność innowacyjną Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych 82