PRACE NAUKOWE Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

Transkrypt

1 ISSN PRACE NAUKOWE Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu RESEARCH PAPERS of Wrocław University of Economics Nr 338 Społeczna odpowiedzialność organizacji Diagnoza i doskonalenie Redaktorzy naukowi Zdzisław Pisz Magdalena Rojek-Nowosielska Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

2 Społeczna odpowiedzialność organizacji Diagnoza i doskonalenie

3 RADA NAUKOWA Daniel Baier (Brandenburgische Technische Universität Cottbus, Niemcy) Andrzej Bąk (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu) Małgorzata Teresa Domiter (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu) Małgorzata Gableta (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu) Danuta Kisperska-Moroń (Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach) Stanisław Krawczyk (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu) Adam Kubów (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu) Radim Lenort (VSB Technical University of Ostrava, Czechy) Alla Melnyk (Ternopil National Economic University, Ukraina) Jan Skalik (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu) Maciej Szymczak (Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu) Stanisław Urban (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu) KOMITET REDAKCYJNY Andrzej Bąk redaktor naczelny Andrzej Bodak Artur Rot Agnieszka Skowrońska Magdalena Rojek-Nowosielska sekretarz magdalena.rojek-nowosielska@ue.wroc.pl

4 PRACE NAUKOWE Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu RESEARCH PAPERS of Wrocław University of Economics Nr 338 Społeczna odpowiedzialność organizacji Diagnoza i doskonalenie Redaktorzy naukowi Zdzisław Pisz Magdalena Rojek-Nowosielska Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2014

5 Redaktor Wydawnictwa: Agnieszka Flasińska Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: K. Halina Kocur Łamanie: Adam Dębski Projekt okładki: Beata Dębska Publikacja jest dostępna w Internecie na stronach: w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej The Central and Eastern European Online Library a także w adnotowanej bibliografii zagadnień ekonomicznych BazEkon Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2014 ISSN ISBN Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk i oprawa: EPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. ul. Brzeska 4, Włocławek

6 Spis treści Wstęp... 7 Jadwiga Adamczyk: Obszary i kryteria oceny społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw... 9 Anna Baraniecka: Raportowanie o poziomie kapitału społecznego w Polsce stan obecny i perspektywy Marcin Geryk: Rola skutecznej komunikacji z interesariuszami jako narzędzie kształtowania polityki w zakresie społecznej odpowiedzialności uczelni Ewa Głuszek: CSR wśród czołowych przedsiębiorstw Rankingu Odpowiedzialnych Firm podejście tradycyjne czy nowoczesne? Sylwia Jarosławska-Sobór: Praktyczny wymiar paradygmatu społecznej odpowiedzialności w polskim górnictwie węgla kamiennego Ewa Jastrzębska: Kodeks etyczny jako element zarządzania przez wartości. 78 Magdalena Kaźmierczak: Bezpieczeństwo pracy istotny element całościowej strategii działań CSR Katarzyna Klimkiewicz: Społeczna odpowiedzialność pracodawców perspektywa teoretyczna a oczekiwania uczestników rynku pracy Elżbieta Kolasińska: Blaski i cienie praktyk społecznej odpowiedzialności organizacji Janusz Kroik, Jan Skonieczny: Odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa w perspektywie granic organizacji Paweł Kuźbik: Odpowiedzialność społeczna w sporcie Adrian Pyszka: Wychodząc poza CSR, czyli jak tworzyć wartość w relacji firmy z interesariuszami, wykorzystując hybrydowe łańcuchy wartości Marcin Ratajczak: Koncepcja CSR w aspekcie osiąganych korzyści społecznych na przykładzie przedsiębiorstw agrobiznesu Piotr Rogala: Wysoka jakość życia jako nadrzędny cel społecznej odpowiedzialności biznesu Anna Stankiewicz-Mróz: CSR w obszarze personalnym po przejęciach w sektorze farmaceutycznym Ewa Stawicka: Stosowanie norm i standardów społecznej odpowiedzialności biznesu w przedsiębiorstwach sektora MŚP Justyna Szumniak-Samolej: Inicjatywy B Lab jako wsparcie w tworzeniu innowacyjnych modeli biznesowych opartych na idei CSR Przemysław Wołczek: Ewolucja podejścia do koncepcji zrównoważonego rozwoju na arenie międzynarodowej

7 6 Spis treści Summaries Jadwiga Adamczyk: Areas and criteria of assessment of Corporate Social Responsibility Anna Baraniecka: Reporting on the level of social capital in Poland current state and perspectives Marcin Geryk: The role of effective communication policy as a tool for social responsibility of university Ewa Głuszek: Corporate Social Responsibility among ROF corporations traditional or modern approach? Sylwia Jarosławska-Sobór: Practical dimension of social responsibility paradigm in Polish hard coal mining Ewa Jastrzębska: Code of ethics as a part of management by values Magdalena Kaźmierczak: Occupational safety an important element of the overall strategy of CSR Katarzyna Klimkiewicz: Employers social responsibility theoretical perspective vs. expectations on the labour market Elżbieta Kolasińska: Pros and cons of practices of Corporate Social Responsibility Janusz Kroik, Jan Skonieczny: Corporate Social Responsibility from the perspective of organisational frontiers Paweł Kuźbik: Social responsibility in sport Adrian Pyszka: Moving beyond CSR, that is how to create value between company and stakeholders using hybrid value chains Marcin Ratajczak: The concept of CSR in the context of social benefits achieved by small and medium-sized enterprises of agribusiness Piotr Rogala: High quality of life as a top priority of Corporate Social Responsibility Anna Stankiewicz-Mróz: CSR in the HR area after acquisitions in the pharmaceutical sector Ewa Stawicka: The use of norms and standards of social responsibility in the SME sector Justyna Szumniak-Samolej: B Lab s solutions as support for development of innovative business models based on the CSR idea Przemysław Wołczek: The evolution of the approach to the concept of sustainable development on the international scene

8 Wstęp Intensyfikacja działań na polu społecznej odpowiedzialności organizacji (SOO) dokonana w drugiej dekadzie I wieku przez naukowców i praktyków życia gospodarczego pozwala dość swobodnie mówić o tej problematyce. Chodzi tu nie tylko o znajomość tematu, ale i o zrozumienie jego zadań oraz narzędzi pomocnych we wdrażaniu tej koncepcji. Wydaje się, że zagadnienie społecznej odpowiedzialności organizacji jest szczególnie ważne w czasach, w których następują nieustanne zmiany dotychczasowych procesów i ustalonych systemów wartości. Wspomniane zmiany dotyczyć mogą wszystkich uczestników życia społeczno-gospodarczego, rozpoczynając od gospodarstwa domowego, przedsiębiorstw, społeczności lokalnych, na rządach na każdym szczeblu podziału administracyjnego tak w Polsce, jak i na świecie skończywszy. Można zaryzykować stwierdzenie, że sztuką jest skuteczne i bezkolizyjne poruszanie się po współczesnej rzeczywistości przy zachowaniu zasad, norm i wartości przyjętych w danym społeczeństwie. Z pomocą w tym zadaniu przyjść może koncepcja społecznej odpowiedzialności organizacji, której zasady powinny ułatwiać podejmowanie decyzji w codziennej działalności gospodarczej. Często jednak w praktyce spotyka się zachowania, które trudno nazwać odpowiedzialnymi. Nie powinniśmy jednak takich sygnałów interpretować jako konieczności zaniechania dotychczasowych praktyk, lecz jako bodziec do dalszej dyskusji i prac zmierzających do ciągłego rozwoju tej koncepcji. Założeniem i celem niniejszej publikacji było pogłębienie dotychczasowej wiedzy (tak osób kreujących rozwiązania SOO, jak i bezpośrednich i pośrednich odbiorców tych rozwiązań) na temat społecznej odpowiedzialności organizacji, a dokładniej zbadanie aktualnego stanu zaawansowania i rozwoju SOO w polskich warunkach społeczno-gospodarczych. Tytuł prezentowanego tomu Prac Naukowych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, dotyczącego społecznej odpowiedzialności, sugeruje, że autorzy zamieszczonych w nim tekstów swoje przemyślenia kierowali w stronę diagnozy aktualnego stanu SOO i kierunków potencjalnego doskonalenia tej koncepcji. Autorzy i redaktorzy tego opracowania naukowego będą usatysfakcjonowani sytuacją, w której zapoczątkowane tu rozważania staną się inspiracją i punktem wyjścia do dalszych opracowań poruszających interdyscyplinarne zagadnienie społecznej odpowiedzialności organizacji. Szczególne słowa podziękowania kierujemy do recenzentów, bez których uwag i sugestii oddanie do Państwa rąk kolejnego tomu Prac Naukowych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu o nadrzędnym tytule Społeczna odpowiedzialność organizacji nie byłoby możliwe.

9 PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr Społeczna odpowiedzialność organizacji. Diagnoza i doskonalenie ISSN Jadwiga Adamczyk Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie OBSZARY I KRYTERIA OCENY SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Streszczenie: W zakresie SR istnieje wiele standardów i wytycznych, które wskazują na różne obszary działań i różne kryteria oceny. To sprawia, że trudno jest poddać obiektywnej ocenie wyniki w zakresie SR i dokonać porównań przedsiębiorstw. W artykule przedstawiono standardy i wytyczne społecznej odpowiedzialności według różnych kategorii podziału. Podjęto próbę usystematyzowania wytycznych i standardów SR według obszarów zastosowań i kryteriów oceny. Wskazano na ich podobieństwo i różnice oraz rekomendowano te, które najlepiej pozwalają wdrażać koncepcję społecznej odpowiedzialności i ocenić jej osiągnięcia. Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność, raportowanie, przedsiębiorstwo, standardy. DOI: /pn Wstęp Zainteresowanie społeczną odpowiedzialnością biznesu sprawia, że przedsiębiorstwa wykorzystują Social Responsibility (SR) do celów promocyjnych i przyjmują nowy sposób afirmacji. Wielość definicji, wytycznych oraz standardów stwarza sytuację, w której istnieje dowolność w zakresie podejmowanych działań i prezentowanych wyników w ramach społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa najczęściej podają informacje dotyczące swoich osiągnięć, bez wskazywania działań wykraczających poza wymagania prawne. Jednocześnie coraz bardziej popularne i zróżnicowane raportowanie społecznej odpowiedzialności oraz udział w różnego rodzaju rankingach powodują, że bez wprowadzenia jednolitych kryteriów oceny osiągnięcia w zakresie SR są trudno porównywalne. W zakresie społecznej odpowiedzialności istnieje wiele standardów i wytycznych, które wskazują na różne obszary działań i różne kryteria oceny. To sprawia, że trudno jest poddać obiektywnej ocenie wyniki w zakresie SR i dokonać porównań przedsiębiorstw. Zatem celami artykułu są przedstawienie i próba usystematyzowania wytycznych oraz standardów społecznej odpowiedzialności według różnych obszarów zastosowań i kryteriów oceny.

10 10 Jadwiga Adamczyk 2. Rozwój zasad, standardów i wytycznych społecznej odpowiedzialności Społeczna odpowiedzialność wskazuje na zobowiązanie przedsiębiorstw do podejmowania działań w różnych obszarach. W literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji i podejść do społecznej odpowiedzialności, co prowadzi w praktyce do dowolnej jej interpretacji (tab. 1). Tabela 1. Standardy i wytyczne procesu raportowania społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw Zasady Standardy Wytyczne Norma SA8000 Social Accountability (1998) Globalne zasady Sullivana (1977, 1999) Zasady Okrągłego Stołu z Caux (1994) Program Global Compact (2000) Źródło: opracowanie własne. Norma AA1000 Account Ability (1999) Przewodnik ISO Social Responsibility (2010) Wytyczne OECD dla przedsiębiorstw wielonarodowych (2000) Wytyczne GRI do raportowania zrównoważonego rozwoju (2000, GRI3 2006, GRI4 2011) Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) opracowała w 1976 r. wytyczne dla przedsiębiorstw, zalecając transparentną politykę informacyjną w zakresie działalności badawczo-rozwojowej, a także w zakresie polityki fiskalnej, ekologicznej, konkurencyjności, praw pracowniczych i konsumenckich. Wytyczne te stanowiły próbę wskazania kierunków działań wobec wymagań legislacyjnych obowiązujących w krajach działania korporacji międzynarodowych. Wytyczne są aktualizowane ze względu na zmiany zachodzące na rynkach międzynarodowych 1. W 1977 r. korporacje zarządzające przedsiębiorstwami w RPA wprowadziły zasady sprawiedliwości społecznej i ekonomicznej. Zasady te zostały zmodyfikowane przez ich autora pastora L. Sullivana w 1999 r. W obecnej postaci dotyczą przestrzegania praw człowieka oraz równości płci i ras w zespołach decyzyjnych dla propagowania polityki równych szans w osiąganiu jakości życia i znane są jako Globalne Zasady Sullivana 2. Istotną zmianę zakresu odpowiedzialności biznesu wniosły postanowienia opracowane w wyniku konferencji przedstawicieli globalnego biznesu, zwanej Okrągłym Stołem z Caux, która odbyła się w 1994 r. Rezultatami tej konferencji są: idea poszerzenia odpowiedzialności, odnosząca ją również do interesariuszy, a nie tylko 1 Wytyczne OECD dla przedsiębiorstw międzynarodowych. Przegląd 2000, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa The Sullivan Foundation

11 Obszary i kryteria oceny społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw 11 akcjonariuszy, poszanowanie prawa w krajach działalności przedsiębiorstwa oraz przestrzeganie zasad uczciwej konkurencji i ochrona środowiska 3. Oprócz ogólnych kierunków działań przyjęto zasady szczegółowe, określające relacje przedsiębiorstw korporacyjnych z klientami, inwestorami, właścicielami, pracownikami, dostawcami, konkurencją i społecznością lokalną. W 2000 r. z inicjatywy Sekretarza Generalnego ONZ Kofi Annana powstał program Global Compact, zawierający katalog dobrych praktyk, opartych na dziewięciu uniwersalnych zasadach wynikających z Deklaracji praw człowieka, Karty praw podstawowych Międzynarodowej Organizacji Pracy, a także rekomendacji Agendy Akces przedsiębiorstwa do Global Compact polega na respektowaniu zasad społecznej odpowiedzialności. Możliwość manifestowania działań organizacji w zakresie społecznej odpowiedzialności ułatwiły prace międzynarodowej organizacji GRI (Global Reporting Initiative), których wynikiem jest przedstawiony w 2000 r. przewodnik do opracowania raportów społecznych. Zawiera on wytyczne prezentacji strategii w aspektach zrównoważonego rozwoju (ekologicznym, ekonomicznym i społecznym). Konwencja opracowania pozwala na jego uniwersalne wykorzystanie bez względu na rodzaj przedsiębiorstwa Standardy wdrażania społecznej odpowiedzialności Szczególny charakter mają standardy społecznej odpowiedzialności, a wśród nich norma AA1000 (zob. tab. 1). Standard AA1000 składa się z trzech części 6. W części pierwszej założeniach ramowych (Framework) zawarto podstawowe zasady, według których funkcjonuje przedsiębiorstwo uznane za odpowiedzialne społecznie. Część druga norma zapewnienia (Assurance Standard) wykorzystywana jest w procesie oceny i zapewnienia jakości oraz wiarygodności prowadzonych działań, systemów i kompetencji 7. Trzecią część AA1000 stanowi norma zaangażowania interesariuszy (Stakeholders Engagement). Zalecenia zawarte w normie wskazują na prawo interesariuszy do przedstawienia stanowiska w sprawie funkcjonowania przedsiębiorstwa i ustanowienia zasad komunikacji z interesariuszami dla zapewnienia ich udziału w procesie zarządzania, a także reagowania na zgłaszane przez nich problemy. 3 Caux Round Table 4 Agenda 21. UN Conference on Environment and Development, UNEP Conference, Rio de Janeiro Global Reporting Initiative 6 AA1000 Stakeholder Engagement Standard. Exposure draft. Accountability 1000 framework, The Institute of Social and Ethical Accountability, London A. Shleifer, Does Competition Destroy Ethical Behavior, National Bureau of Economic Research, Working Paper 10269, Cambridge, MA, 2004.

12 12 Jadwiga Adamczyk Działania w procesowej realizacji założeń standardu AA1000 poddaje się społecznej i etycznej ocenie, raportowaniu i audytowi w pięciu obszarach Planowanie obejmuje przegląd i przyjęcie systemu wartości oraz opracowanie celów działalności społecznej. 2. Rozliczanie zawiera zdefiniowanie i określenie zakresu procesu na podstawie analizy bazy informacyjnej, rozwoju celów związanych z wynikami oraz planów działań korygujących i usprawnień. 3. Audyt i raportowanie proces poddaje się audytowi przez niezależną akredytowaną organizację (audyt trzeciej strony), a raporty opracowane na podstawie uzyskanych wyników i przeprowadzonych audytów przekazywane są interesariuszom celem zaopiniowania. 4. Integracja wymienionych działań realizowanych przez rozliczanie, raportowanie i przeprowadzanie audytu w aspekcie etycznym i społecznym ze strategią zarządzania, stosownie do przyjętego systemu wartości. 5. Zaangażowanie interesariuszy w każdy etap podejmowanych działań i tworzenie sprzężeń zwrotnych z organizacją w celu skutecznej realizacji zasad SR. Audyt etyczny według zasad AA1000 może być wykorzystywany w analizie strategicznej organizacji i doskonaleniu relacji z interesariuszami, stanowiąc podstawę tworzenia i usprawniania komunikacji z interesariuszami. Wdrażanie normy AA1000 ma służyć do budowy i wdrażania strategii SR w organizacji poprzez tworzenie mapy interesariuszy i dialogu z nimi. Innym standardem wykorzystywanym w implementacji zasad SR jest norma SA Standard SA 8000 oparty jest na uniwersalnych wartościach wynikających z międzynarodowych konwencji praw człowieka, opracowanych z inicjatywy ONZ. Działania w ramach SA 8000 dotyczą 9 : pracy przymusowej lub obowiązkowej, pracy chałupniczej, zniesienia najgorszych form pracy dzieci, najniższego wieku dopuszczenia do zatrudnienia, bezpieczeństwa, zdrowia i środowiska pracy, rehabilitacji zawodowej i zatrudniania osób niepełnosprawnych, dyskryminacji w zakresie zatrudniania i wykonywania zawodu, jednakowego wynagrodzenia dla kobiet i mężczyzn za pracę jednakowej wartości, prawa organizowania się i rokowań zbiorowych, wolności związkowej i ochrony praw związkowych, 8 AA1000 Guidance Note on the Principles Materiality, Completeness and Responsiveness as They Relate to the AA1000 Assurance Standard, The Institute of Social and Ethical Accountability, London International Labour Organization działa pod auspicjami ONZ, skupiając przedstawicieli pracodawców, związków zawodowych i organizacji rządowych krajów członkowskich ONZ, por. D. Orleańska, SA Standard odpowiedzialności społecznej drogą do zrównoważonego rozwoju organizacji, ABC Jakości 2007, nr 3/4.

13 Obszary i kryteria oceny społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw 13 ochrony przedstawicieli pracowników w przedsiębiorstwach i przyznania im ułatwień. Podejście systemowe do problematyki warunków pracy i równości wszystkich zatrudnionych, pracy dzieci i ochrony praw związkowych wymaga ustanowienia przez przedsiębiorstwo stosownej polityki odpowiedzialności społecznej. Polityka odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa jest dokumentem przedstawianym do publicznej wiadomości. Polityka odpowiedzialności społecznej wymaga odniesienia się do każdego z obszarów przedstawionych w standardzie SA 8000, ponieważ wskazują one na deklarowane sposoby postępowania. Dotyczą one: pracy dzieci, pracy przymusowej, zdrowia i bezpieczeństwa, wolności stowarzyszania i prawa negocjacji zbiorowych, dyskryminacji, praktyki dyscyplinarnej, czasu pracy, wynagradzania, systemów zarządzania. System zarządzania według SA 8000 podlega ciągłemu doskonaleniu w oparciu o monitorowanie procesów, przeprowadzane przeglądy i audyty oraz działania korygujące i zapobiegawcze. Opracowanie i wdrożenie systemu wymaga zaangażowania kierownictwa i pracowników w usprawnianie procesów komunikowania się. Pozwala to na sprawne reagowanie na postulaty pracowników i załatwianie skarg, a także na przekazywanie informacji o funkcjonowaniu systemu i uzyskiwanie informacji zwrotnych. Stwierdzenie niezgodności z założeniami standardu SA 8000 stanowi podstawę opracowania planu i harmonogramu działań korygujących i zapobiegawczych. System według SA 8000 podlega certyfikacji oraz nadzorowi na podstawie audytów 10. Przedmiotem audytu jest w sensie formalnym dokumentacja systemu, a także jego funkcjonowanie w praktyce. Norma SA 8000 ma charakter tematyczny z zakresu zatrudnienia oraz stosunków pracy i nie obejmuje wielu ważnych obszarów SR. Cieszy się natomiast dużym zainteresowaniem i wdrożeniem (3083 przedsiębiorstwa z 65 państw). Kompleksowy zakres ma najnowszy standard przewodnik ISO 26000, w którym wskazano siedem obszarów SR (tab. 2). Opracowanie ISO miało na celu uzyskanie międzynarodowego porozumienia wszystkich środowisk zainteresowanych SR w zakresie 11 : definicji i zasad społecznej odpowiedzialności, identyfikacji kluczowych obszarów i problemów społecznej odpowiedzialności, wytycznych odnośnie do włączenia społecznej odpowiedzialności w strategię działania organizacji. Standard ISO nie podlega certyfikacji, lecz ma ułatwić podejmowanie działań w zakresie społecznej odpowiedzialności. Wielowymiarowy charakter nor- 10 ISO 19011:2002 Guidelines for quality and/or environmental management systems auditing; ISO/IEC 17021:2006 Conformity assessment Requirements for bodies providing audit and certification of management systems, International Organization for Standardization, ISO Guidance for Social Responsibility, International Organization for Standardization, 2010.

14 14 Jadwiga Adamczyk my ma związek z międzynarodowymi standardami w zakresie: praw człowieka, odpowiedzialności społecznej, ochrony środowiska, przeciwdziałania korupcji. Celem nadrzędnym rekomendacji społecznej odpowiedzialności zawartych w standardzie jest działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju i dobrobytu społeczeństwa. Tabela 2. Obszary i kryteria oceny SR według ISO Obszary Kryteria 1. Zarządzanie Wdrażanie systemów, struktury i procesów zarządzania 2. Prawa człowieka Przestrzeganie prawa człowieka do życia, wolności, pracy, edukacji, zdrowia itp. 3. Praktyki pracownicze Stosowane praktyki w procesie pracy warunki pracy, bezpieczeństwo, rozwój pracowników 4. Środowisko Wpływ na środowisko zapobieganie zanieczyszczeniom, ograniczenie zużycia surowców, energii, zmniejszenie zmian klimatycznych 5. Praktyki biznesowe Dobre praktyki wobec partnerów, dostawców, agend rządowych, konkurencji 6. Działania na rzecz konsumentów Uczciwe działania wobec konsumentów w zakresie dostarczania produktów i usług, zawierania umów, bezpieczeństwa, informowania i marketingu 7. Zaangażowanie społeczne Inicjatywy na rzecz społeczeństwa i lokalnej społeczności edukacja, rozwój pracowników i społeczności lokalnej, inwestycje społeczne, tworzenie dobrobytu Źródło: opracowanie własne na podstawie ISO Guidance for social responsibility, International Organization for Standardization, Jako kluczowe obszary SR wskazano: związek SR z zarządzaniem organizacją (ład organizacyjny), prawa człowieka, stosunki pracy, środowisko, dobre praktyki działania wobec agend rządowych, partnerów biznesowych, dostawców, konkurencji, uczciwe działania na rzecz konsumentów, zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności. Standard ISO zachęca organizacje do realizacji SR w większym zakresie niż obowiązujące normy prawne, formułując zasady, które są ogólne w swej naturze, wzajemnie zależne i powinny być zastosowane w sposób konsekwentny w polityce, podejmowaniu decyzji oraz działalności. Są nimi: 1) zasada przestrzegania prawa; 2) zasada poszanowania dyrektyw, deklaracji, rezolucji, konwencji i porozumień międzynarodowych; 3) zasada identyfikacji oczekiwań interesariuszy; 4) zasada odpowiedzialności; 5) zasada transparentności; 6) zasada przestrzegania fundamentalnych praw człowieka; 7) zasada poszanowania odmienności.

15 Obszary i kryteria oceny społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw 15 Biorąc pod uwagę popularność norm ISO i liczbę certyfikatów ( w 2011 r.), należy sądzić, że standard ISO znajdzie dużo zastosowań, ponieważ norma ISO dotycząca zarządzania środowiskowego ma duży wkład w realizację SR przedsiębiorstw. 4. Wytyczne w zakresie raportowania społecznej odpowiedzialności Celem raportowania społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw jest mierzenie i komunikowanie wyników ekonomicznych, społecznych oraz ekologicznych, a także ponoszenie odpowiedzialności wobec wszystkich interesariuszy. Raportowanie społecznej odpowiedzialności często bywa używane zamiennie z raportowaniem zrównoważonego rozwoju. Wynika to z zależności obu koncepcji, gdyż podejmowanie społecznej odpowiedzialności przez przedsiębiorstwa przyczynia się do zrównoważonego rozwoju. Wytyczne OECD są zaleceniami kierowanymi do przedsiębiorstw wielonarodowych. Stanowią zbiór dobrowolnie stosowanych zasad i norm odpowiedzialnej działalności, zgodnej z przepisami prawa. Przedsiębiorstwa wielonarodowe zobligowane są w wytycznych do stosowania najlepszych praktyk w zakresie polityki zrównoważonego rozwoju poprzez zapewnienie spójności celów społecznych, ekonomicznych oraz środowiskowych. Tabela 3. Obszary i kryteria oceny SR według Global Compact Obszary Kryteria 1. Prawa człowieka 1.1. Wspieranie i przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez międzynarodową społeczność 1.2. Eliminacja wszystkich przypadków łamania praw człowieka przez przedsiębiorstwo 2. Standardy pracy 2.1. Poszanowanie wolności stowarzyszania się 2.2. Eliminacja wszelkich form pracy przymusowej 2.3. Zniesienie pracy dzieci 2.4. Likwidowanie dyskryminacji w zatrudnieniu 3. Środowisko naturalne 3.1. Zapobiegawcze podejście do ochrony środowiska 3.2. Promowanie podejmowania ekologicznej odpowiedzialności 3.3. Stosowanie i rozwijanie technologii przyjaznych dla środowiska 4. Korupcja 4.1. Przeciwdziałanie wszystkim formom korupcji, w tym wymuszeniom i łapówkarstwu Źródło: opracowanie własne na podstawie: Agenda 21 Wytyczne OECD zawierają zalecenia dla przedsiębiorstw wielonarodowych w zakresie jawności informacji dotyczących zatrudnienia i stosunków pracy, ochrony środowiska, zwalczania korupcji, ochrony interesów konsumenta, nauki i techno-

16 16 Jadwiga Adamczyk Tabela 4. Obszary i kryteria oceny SR według wytycznych GRI Obszar Kryteria I. Działalność ekonomiczna Wyniki ekonomiczne 1. Przychody ze sprzedaży 2. Udział w rynku 3. Pośrednie wpływy ekonomiczne II. Działalność środowiskowa Wyniki środowiskowe 1. Zużycie materiałów, energii, wody 4. Różnorodność biologiczna 5. Emisje, ścieki, odpady 6. Produkty i usługi 7. Zgodność z regulacjami 8. Transport III. Działalność społeczna Wyniki dotyczące zatrudnienia i godziwej pracy 1. Zatrudnienie 2. Relacje pracownicy kadra zarządzająca 3. Zdrowie i bezpieczeństwo zatrudnionych 4. Szkolenie i edukacja 5. Różnorodność i równość szans Wyniki dotyczące praw człowieka 1. Praktyki inwestycyjne i zaopatrzeniowe 2. Niestosowanie dyskryminacji 3. Wolność zrzeszania się i prawo do sporów zbiorowych 4. Zatrudnianie dzieci 5. Praca przymusowa 6. Praktyki dotyczące bezpieczeństwa 7. Przestrzeganie praw ludności rdzennej Wyniki dotyczące społeczeństwa 1. Społeczność 2. Korupcja 3. Polityka publiczna 4. Zachowania naruszające swobodę konkurencji 5. Zgodność z regulacjami Wyniki dotyczące odpowiedzialności za produkt 1. Zdrowie i bezpieczeństwo klientów 2. Oznakowanie produktów i usług 3. Komunikacja marketingowa 4. Poufność informacji dotyczących konsumenta 5. Zgodność z prawem Źródło: opracowanie własne na podstawie: Global Reporting logii, ochrony konkurencji oraz podatków. Przedsiębiorstwa są zachęcane do udostępniania wiarygodnych informacji o prowadzonej działalności, sytuacji finansowej i rozwiązywaniu problemów społecznych. Wytyczne OECD służą także do procesu raportowania SR przez przedsiębiorstwa wielonarodowe. W praktyce wiele przedsiębiorstw przeprowadza raportowanie społecznej odpowiedzialności w oparciu o program Global Compact. Akces przedsiębiorstwa do

17 Obszary i kryteria oceny społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw 17 Global Compact polega na respektowaniu zasad społecznej odpowiedzialności (tab. 3). Przyjęcie zasad Global Compact jest dobrowolne i nie wymaga akredytacji. Podstawowym założeniem wytycznych GRI jest transparentność w zakresie efektów ekonomicznych, społecznych i ochrony środowiska jako fundamentalny składnik efektywnych relacji z interesariuszami, decyzji inwestycyjnych i innych zachowań rynkowych (tab. 4) 12. W wytycznych GRI nie podano sposobów obliczania poszczególnych wskaźników, a tylko to, co powinno być mierzone. Raport GRI powinien zawierać 13 : wskaźniki ekonomiczne, np.: przychody, koszty operacyjne, wynagrodzenia pracownicze, darowizny i inne świadczenia na rzecz społeczności, niepodzielone zyski, wypłaty dla właścicieli kapitału i instytucji państwowych; wskaźniki środowiskowe, np. procent materiałów pochodzących z recyklingu; wskaźniki społeczne, dotyczące: zatrudnienia, np. struktura rad nadzorczych i pracowników pod względem płci, wieku itp., praw człowieka, np. liczba godzin przeznaczonych na szkolenia pracowników z prawa człowieka i odsetek przeszkolonych pracowników, społeczeństwa, np. odsetek i liczba jednostek biznesowych poddanych analizie w zakresie korupcji, odpowiedzialności za produkt, np. programy dotyczące przestrzegania prawa, standardów i kodeksów komunikacji marketingowej, reklamy, promocji i sponsoringu. Przed zakończeniem przygotowania raportu i jego opublikowaniem przedsiębiorstwa powinny zadeklarować poziom aplikacji ramowych zasad GRI. Pozwala to na ocenę, w jakim stopniu wytyczne i ramowe zasady GRI zostały uwzględnione w raporcie. 5. Wnioski i uogólnienia Informowanie o społecznym zaangażowaniu przedsiębiorstw staje się bardzo popularne, mimo że nie ma w tym względzie obowiązku. Wiele przedsiębiorstw zwiększa zakres informacji o dobrowolne ujawnienia, aby dać pełniejszy obraz działania. Coraz więcej przedsiębiorstw publikuje informacje o podejmowaniu społecznej odpowiedzialności. Ponieważ nie ma wymagań prawnych dotyczących przygotowania i ujawniania informacji w zakresie SR, istnieje dowolność w zakresie ilości, szczegółowości i formy prezentowanych danych. Punktem odniesienia w doborze zasad, obszarów oceny i raportowania SR stają się korzyści wizerunkowe przedsiębiorstw. 12 Global Reporting Initiative, Sustainability Reporting Guidelines, 2006, ( ). 13 D. Oswald, Koncepcja odpowiedzialności biznesu w rachunkowości, [w:] Smith N.C., Lenssen G. (red.), Odpowiedzialność biznesu. Teoria i praktyka, Studio EMKA, Warszawa 2009, s. 110.

18 18 Jadwiga Adamczyk Bardzo często zakres wdrożenia SR jest wycinkowy, a wybrany sposób i zakres informacji służy celom marketingowym. Społeczna odpowiedzialność odnosi się do wielu obszarów, dlatego podjęto próbę normalizacji. Dotyczy ona zarówno odpowiedzialności wobec pracowników, jak i oczekiwań pozostałych interesariuszy, również pośrednio standardów systemowych jakości i relacji przedsiębiorstwa ze środowiskiem. Ilość standardów i wytycznych dotyczących społecznej odpowiedzialności powoduje, że utrudnione jest ich wdrażanie w przedsiębiorstwach. Przeprowadzona analiza standardów i wytycznych wskazuje, że program Global Compact charakteryzuje większy poziom ogólności. Z kolei wytyczne OECD uwzględniają specyfikę przedsiębiorstw wielonarodowych. Wśród znormalizowanych systemów, normy AA1000 i SA 8000 są w dużym stopniu zoperacjonalizowane, co jest ich zaletą, jednakże nie obejmują wszystkich obszarów SR. Zaletą jest również obiektywna ocena wdrożenia norm, ze względu na wymóg ich certyfikacji. W zakresie podejmowania społecznej odpowiedzialności przez przedsiębiorstwa przewodnik ISO może odegrać istotną rolę. Wynika to z popularności wcześniejszych norm ISO, stosowanych w zintegrowanym zarządzaniu organizacjami. Należałoby jednak podjąć dalsze prace w kierunku obiektywnej oceny i certyfikacji, podobnej do ISO W zakresie raportowania wytyczne GRI można uznać za najbardziej zaawansowane w ocenie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Ważnym kierunkiem działań są prace w zakresie integrowania standardów i wytycznych. Efektem tych działań jest podjęta przez Global Reporting Initiative próba dostosowania wskaźników GRI do wymagań ISO W ten sposób te najbardziej zaawansowane wytyczne i standardy stanowić będą zintegrowany system oceny społecznej odpowiedzialności. Literatura AA1000 Guidance Note on the Principles Materiality, Completeness and Responsiveness as They Relate to the AA1000 Assurance Standard, The Institute of Social and Ethical Accountability, London AA1000 Stakeholder Engagement Standard. Exposure draft. Accountability 1000 framework, The Institute of Social and Ethical Accountability, London Agenda 21. UN Conference on Environment and Development, UNEP Conference, Rio de Janeiro Global Reporting Initiative, Sustainability Reporting Guidelines, 2006, ( ). ISO 19011:2002 Guidelines for quality and/or environmental management systems auditing. ISO/IEC 17021:2006 Conformity assessment Requirements for bodies providing audit and certification of management systems. ISO Guidance for social responsibility, International Organization for Standardization, Orleańska D., SA Standard odpowiedzialności społecznej drogą do zrównoważonego rozwoju organizacji, ABC Jakości 2007, nr 3/4.

19 Obszary i kryteria oceny społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw 19 Oswald D., Koncepcja odpowiedzialności biznesu w rachunkowości, [w:] N.C. Smith, G. Lenssen (red.), Odpowiedzialność biznesu. Teoria i praktyka, Studio EMKA, Warszawa Shleifer A., Does Competition Destroy Ethical Behavior, National Bureau of Economic Research, Working Paper 10269, Cambridge, MA, Wytyczne OECD dla przedsiębiorstw międzynarodowych. Przegląd 2000, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa Źródła internetowe AREAS AND CRITERIA OF ASSESSMENT OF CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY Summary: In the field of CSR, there are many standards and guidelines that indicate different areas of work and various evaluation criteria. It causes that it is difficult to assess the results of CSR objectively and to compare companies. The article presents the standards and guidelines of Corporate Social Responsibility according to various categories of division. An attempt was made to systematize CSR guidelines and standards according to the areas of application and evaluation criteria. The author pointed out their similarities and differences and recommended the ones that help implement the concept of Corporate Social Responsibility and assess its achievements in the best way. Keywords: social responsibility, reporting, enterprise, standards.

20 PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr Społeczna odpowiedzialność organizacji. Diagnoza i doskonalenie ISSN Anna Baraniecka Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu RAPORTOWANIE O POZIOMIE KAPITAŁU SPOŁECZNEGO W POLSCE STAN OBECNY I PERSPEKTYWY Streszczenie: Celem artykułu jest ustalenie aktualnych i przyszłych sposobów pomiaru i oceny kapitału społecznego, w perspektywie zarówno makro-, jak i mikroekonomicznej. Autorka wskazuje również na formy raportowania o stanie kapitału społecznego na poziomie kraju, regionu, a także przedsiębiorstwa i łańcucha dostaw. Całość zagadnień dotyczy sytuacji w Polsce, przy czym w trakcie wnioskowania autorka korzysta z odniesień i wzorców globalnych. Słowa kluczowe: kapitał społeczny, poziom kapitału społecznego, raportowanie. DOI: /pn Wstęp Pojęcie kapitału społecznego jest na przełomie ostatniej dekady mocno popularyzowane zarówno na poziomie teoretycznym, jak i w praktyce życia społecznego. Popularność tego zagadnienia przejawia się nie tylko w licznych publikacjach, głównie w obszarze ekonomii i socjologii (rzadziej zarządzania), ale także we wzroście jego znaczenia w różnorodnych inicjatywach, projektach czy akcjach społecznych na poziomie kraju czy regionów. Oczywiście, tak jak każde zyskujące znaczenie zjawisko, również kapitał społeczny w stosunkowo krótkim okresie doczekał się licznych interpretacji i ujęć, niestety często niemających nic wspólnego z jego genezą i rzeczywistym znaczeniem. Widać to szczególnie w praktycznym ujęciu tematu. Co prawda, interdyscyplinarność kategorii kapitału społecznego przyczynia się do różnorodności terminologicznej, jednak nie można uznać, że błędy w interpretacji wynikają jedynie ze złożoności tego pojęcia. Wydaje się, że źródłem problemów interpretacyjnych może być przede wszystkim status kapitału społecznego, jako niematerialnego zasobu, co z definicji utrudnia jego pomiar i ocenę również w powiązaniu z efektami ekonomicznymi, a tym samym znacznie ogranicza możliwości i chęci zarządzania tym zasobem. Trudności operacjonalizacyjne ograniczają natomiast popyt na informację o stanie kapitału społecznego, a więc również generujący je proces raportowania.

21 Raportowanie o poziomie kapitału społecznego w Polsce 21 Opisana sytuacja stanowi jedną z ważnych przesłanek podjęcia przez autorkę studiów nad kategorią kapitału społecznego, a w przypadku niniejszego artykułu rozważań nad sposobem i korzyściami z raportowania jego poziomu. Chcąc osiągnąć tak określony cel, autorka krótko przybliża pojęcie kapitału społecznego, zarówno w ujęciach makro- czy mikroekonomicznym, jak i z perspektywy grupy przedsiębiorstw, którą w niniejszym artykule, ze względu na naukowe zainteresowania autorki, stanowią łańcuchy dostaw. Pomijając ciekawy, lecz zbyt rozległy wątek klasyfikacji kapitału społecznego, autorka skupia się na znanych i obecnie wykorzystywanych sposobach pomiaru kategorii kapitału społecznego oraz na przesłankach i efektach raportowania o poziomie kapitału społecznego w Polsce. Nawiązując do realizowanych projektów badawczych, autorka wskazuje również na aktualny poziom wiedzy i wykorzystania kategorii kapitału społecznego w odniesieniu do zarządzania łańcuchami dostaw w Polsce, a na zakończenie dzieli się z Czytelnikiem przemyśleniami nad przyszłością funkcjonowania kategorii kapitału społecznego w przestrzeni gospodarczo-społecznej Polski, w tym szczególnie raportowania o jego stanie. 2. Teoretyczne ujęcia kapitału społecznego Kapitał społeczny to interdyscyplinarne pojęcie, które jednak niezależnie od interpretacji dotyczy zawsze relacji między jednostkami tworzącymi dowolną zbiorowość. Stanowi to istotny wyróżnik tego kapitału na tle innych niematerialnych kapitałów gospodarki, tj. kapitału ludzkiego i kapitału intelektualnego. Chociaż wszystkie niematerialne formy kapitału traktowane są przez badawczy i ich użytkowników jako źródło procesów rozwojowych, to coraz częściej zauważa się znaczący wpływ jakości relacji międzyludzkich na indywidualne cechy jednostki, takie jak wiedza, umiejętności czy wykształcenie. Zaznaczona przewaga polega na tym, że określony kapitał społeczny może eliminować lub intensyfikować korzyści kapitałów ludzkiego i intelektualnego 1. Ponadto, na co wskazywali prekursorzy badań nad kapitałem społecznym, może on zastąpić inne kapitały, w tym ludzki (dzięki pełniejszemu dostępowi do źródeł informacji i wiedzy) i ekonomiczny (dzięki łatwiejszemu dostępowi do kredytów czy chronionych rynków) 2. W opinii innych badaczy, a także autorki, wskazane rodzaje kapitału są wobec siebie komplementarne i wspólnie tworzą określone uwarunkowania dla rozwoju społecznego i gospodarczego 3. 1 Najbliższym autorce przykładem jest środowisko naukowe w relacji z biznesem. Nawet najwyższy poziom wiedzy i kompetencji polskiego naukowca nie zagwarantuje poprawy innowacyjności polskiego biznesu, jeśli tych dwóch grup nie połączą wzajemna otwartość, zaufanie, zaangażowanie i lojalność ważne składowe relacji tworzące kapitał społeczny. 2 P. Bourdieu, The forms of capital, [w:] Richardson J. (red.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, Green Wood Press, New York 1986, s. 241, Por. J. Działek, Kapitał społeczny ujęcie teoretyczne i praktyka badawcza, Studia Regionalne i Lokalne 2011, nr 3 (45), s

22 22 Anna Baraniecka Wyjątkowo zgodnie świat nauki przyznaje, że zarówno w ujęciu socjologicznym, jak i jako kategoria ekonomiczna czy też komponent systemów zarządzania, kapitał społeczny w coraz większym stopniu determinuje kierunki, tempo i koszty podejmowanych działań rozwojowych 4. Chcąc zdefiniować kapitał społeczny, należy odnieść się do obszarów, w których jest agregowany. Na potrzeby niniejszego referatu autorka sprowadza je do skali: makroekonomicznej, mikroekonomicznej i mezoekonomicznej 5. Ujęcie makroekonomiczne kapitału społecznego zamyka się w teorii kapitału społecznego, która wyjaśnia i wskazuje na możliwości wykorzystania w praktyce związków, jakie powstają między życiem społecznym a innymi dziedzinami, np. gospodarką. W konsekwencji badań kapitału społecznego we wskazanym ujęciu dowiadujemy się o poziomie lub stanie kapitału społecznego danego kraju czy regionu. Ujęcie mikroekonomiczne sprowadza kapitał społeczny do cechy potencjału przedsiębiorstwa decydującej o skali potencjalnych korzyści wynikających ze współpracy zarówno wewnętrznej, jak i z otoczeniem. Wynikiem oceny tak ujętego kapitału społecznego jest ustalenie poziomu kapitału społecznego przedsiębiorstwa (w obszarze społeczeństwa rodziny). Skala mezoekonomiczna dotyczy grup przedsiębiorstw, takich jak np. klastry czy łańcuchy dostaw (określane również jako sieci dostaw) lub grup społecznych, takich jak grupy zawodowe czy grupy jednorodnych jednostek, np. szkół w regionie. Znaczenie kapitału społecznego zmieniało się wraz z ewolucją ekonomii w zakresie identyfikacji determinantów rozwoju gospodarczego. Współcześnie kapitał społeczny uznawany jest oprócz ziemi, pracy, kapitału finansowego, kapitału fizycznego i kapitału ludzkiego za czynnik rozwoju gospodarek 6. Teoria kapitału społecznego mówi, że utrzymywanie regularnych kontaktów z innymi ludźmi oraz podejmowanie działań dla osiągnięcia wspólnych celów prowadzi do trwałych i pozytywnych skutków dla działających jednostek i społeczności. W ten sposób bowiem zaspokajane są ich potrzeby, a także wzmacniane więzi i zaufanie między ludźmi 7. 4 W. Baker, Achieving Success through Social Capital, Jossey-Bass A Wiley Company, San Francisco 2000, s. III, IV. 5 W tym momencie autorka wprowadza inną niż dotychczas spotykane klasyfikację ujęć kapitału społecznego (por. M. Theiss, Operacjonalizacja kapitału społecznego w badaniach empirycznych, [w:] Januszek H. (red.), Kapitał społeczny we wspólnotach, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005, s ; J. Działek, wyd. cyt., s. 106.) Nie będąc w opozycji do tradycyjnej klasyfikacji ujęć (ujęcie makroekonomiczne kapitał danego kraju, ujęcie mezoekonomiczne kapitał regionu, ujęcie mikroekonomiczne kapitał społeczny gospodarstw domowych), proponuje, aby w większym niż dotychczas stopniu odnieść się do działalności przedsiębiorstw i ich grup. 6 Por. A. Matysiak, Źródła kapitału społecznego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1999; T. Kaźmierczak, Kapitał społeczny a rozwój społeczno-ekonomiczny przegląd podejść, [w:] Kaźmierczak T., Rymsza M. (red.), Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna,, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa D. Moroń, Kapitał społeczny próba definicji, [w:] Moroń D. (red.), Kapitał ludzki i społeczny. Wybrane problemy teorii i praktyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 25.

23 Raportowanie o poziomie kapitału społecznego w Polsce 23 Tabela 1. Wybrane ujęcia i definicje kapitału społecznego w skali makroekonomicznej Autor Definicja P. Bourdieu Kapitał społeczny to zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków opartych na wzajemnej znajomości i szacunku (uznaniu), która to sieć dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, w tym wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym znaczeniu tego słowa a J. Coleman Kapitał społeczny stanowią różnorodne, odmienne podmioty, będące częścią struktury społecznej, które swoją obecnością i aktywnością ułatwiają określone działania jednostkom, które są w tej strukturze b R. Putnam Kapitał społeczny odnosi się do cech społecznego zaangażowania, takich jak sieci, normy i społeczne zaufanie, ułatwiające koordynację działań i współpracę przynoszącą obopólne korzyści c F. Fukuyama Kapitał społeczny to zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych wspólnych dla członków określonej grupy i umożliwiających im skuteczne współdziałanie d Kapitał społeczny jest zdolnością wynikającą z rozpowszechnienia zaufania w obrębie społeczeństwa lub jego części e Autorzy współpracujący z Bancjami między ludźmi i przyczyniają się do wzrostu gospodarczego i społecznego f Kapitał społeczny to instytucje, związki, postawy i wartości, które kierują relakiem Światowym T. Kaźmierczak Kapitał społeczny to zasób jednostek, którego źródłem są sieci ich powiązań, po których krążą: dobra symboliczne (informacje, wartości, idee), materialne (rzeczy, pieniądze) i emocje (aprobata, szacunek, sympatia) g J. Czapiński Kapitał społeczny to sieci społeczne regulowane normami moralnymi lub zwyczajami (a nie, lub nie tylko, formalnymi zasadami prawa), które wiążą jednostkę ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego h. H. Januszek Kapitał społeczny to komponent umiejętności współdziałania i współpracy jednostek ludzkich w ramach grup społecznych, organizacji i instytucji społecznych różnego typu (nie tylko gospodarczych) dla realizacji wspólnych celów i P. Sztompka Kapitał społeczny to więzi zaufania, lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się i samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń j A. Matysiak Kapitał społeczny tworzą, takie formy dobra wspólnego jak: zaufanie społeczne, instytucje prawne normujące interakcję pomiędzy ludźmi oraz ich uprawnienia do zasobów, normy wzajemności k a P. Bourdieu, wyd. cyt., s. 241; b J. Coleman, Foundations of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1990, s ; c R.D. Putnam, Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community, Simon and Shuster, New York 2000 s ; d F. Fukuyama, Kapitał społeczny, [w:] Harrison L.E., Huntington S.P. (red.), Kultura ma znaczenie, Zysk i S-ka, Kraków 2003, s. 169; e tenże, Zaufanie. Kapitał społeczny, a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Wrocław 1997, s. 39; f World Bank, Understanding and Measuring Social Capital: A Multidisciplinary Tool for Practitioners, Part I, 2002, g T. Kaźmierczak, wyd. cyt., s. 47; h J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2007, s. 263; i H. Januszek (red.), Kapitał społeczny we wspólnotach, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005, s. 6; j P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2007, s. 40; k A. Matysiak, wyd. cyt., s. 60, 61. Źródło: opracowanie własne.

24 24 Anna Baraniecka Chociaż za prekursorów badań nad kapitałem społecznym uważa się takich znawców tematu, jak: J.S. Coleman, P. Bourdieu, R.D. Putnam oraz F. Fukuyama, bo to ich prace zawierają podstawowe konceptualizacje tego pojęcia, to ślady pojęcia widać już w pracach m.in. M. Webera 8. Jednak po raz pierwszy oficjalnie określenie to wykorzystała L.J. Hanifan, badając wpływ zaufania i zaangażowania na sukces placówek oświatowych 9. Osiągnięcie celów niniejszego referatu nie wymaga rozległej analizy pojęciowej, dlatego w tab. 1 przytoczono najważniejsze definicje makroekonomiczne kapitału społecznego. W porównaniu do ujęcia makroekonomicznego kapitału społecznego, traktującego go jako kategorię zewnętrzną w kontekście np. działalności przedsiębiorstw, ujęcie mikroekonomiczne, czyli dedykowane pojedynczym podmiotom gospodarczym, znajduje się ciągle w fazie naukowego rozwoju. Za prekursora podejścia mikroekonomicznego w zakresie kapitału społecznego można uznać R.S. Burta, który zakłada, że zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne relacje przedsiębiorstwa stanowią jego kapitał społeczny 10. Inne, wybrane przez autorkę, definicje kapitału społecznego w ujęciu mikroekonomicznym zaprezentowano w tab. 2. Cytowani badacze kapitału społecznego organizacji są zgodni, że jest on źródłem dodatkowej wartości przedsiębiorstwa, zwiększa bowiem skuteczność działań zarządczych, redukuje koszty transakcyjne i kreuje pozytywny wizerunek w otoczeniu. Skłania to do propagowania idei zarządzania kapitałem społecznym na poziomie podmiotów gospodarczych 11. Najrzadziej omawianym w literaturze przedmiotu ujęciem kapitału społecznego, również wykorzystywanym w warstwie empirycznej, jest ujęcie mezo, odnoszące się do kapitału społecznego w wybranych grupach przedsiębiorstw czy grupach społecznych. Trudności interpretacyjne na gruncie teoretycznym, a także trudności aplikacyjne w obszarze empirii wynikają z konieczności uwzględnienia licznych specyficznych uwarunkowań i cech wewnętrznych badanej grupy podmiotów czy jednostek. Poważnie ogranicza to możliwości wykorzystania wypracowanych już teorii czy narzędzi analizy oraz metod aplikacyjnych dedykowanych kapitałowi społecznemu. 8 Esej M. Webera, Sekty protestanckie i duch kapitalizmu, z 1906 r. za: C. Trigilia, Social capital and local development, European Journal of Social Theory 2001, vol. 4, no. 4, s ; C. Trutkowski, S. Mandel, Kapitał społeczny w małych miastach, Scholar, Warszawa 2005, s R.D. Putnam, Bowling Alone s R.S. Burt, Structural Holes: The Social Structure of Competition, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1992, s B. Sławecki, Kapitał społeczny organizacji a koszty transakcyjne, [w:] Januszek H. (red.), Kapitał społeczny we wspólnotach, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005, s. 325.