WYŻSZA SZKOŁA INFORMATYKI, ZARZĄDZANIA I ADMINISTRACJI w WARSZAWIE STUDIA PODYPLOMOWE PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ

Transkrypt

1 WYŻSZA SZKOŁA INFORMATYKI, ZARZĄDZANIA I ADMINISTRACJI w WARSZAWIE STUDIA PODYPLOMOWE PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ Joanna Brzozowska Niezależności Narodowego Banku Polskiego na tle historii bankowości praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Zofii Florczak - Nowak WARSZAWA 2002

2 Spis treści Wstęp Historia pieniądza Wprowadzenie 1.2. Pieniądz towarowy 1.3. Pieniądz kruszcowy 1.4. Pieniądz papierowy 1.5. Pieniądz bezgotówkowy 2. Historia bankowości centralnej Wprowadzenie 2.2. Pierwsze banki 2.3. Początek banków centralnych Złoty wiek 2.5. Triumf papieru 2.6. W stronę globalizacji 2.7. Bank a rząd 2.8. Europejski Bank Centralny 3. Historia bankowości centralnej w Polsce Pierwsze banki w Polsce 3.2. Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa 3.3. Bank Polski SA 3.4. Narodowy Bank Polski 4. Centralny Bank Polski Misja NBP 4.2. Organy NBP 4.3. Funkcje banku centralnego 4.4. Gospodarka finansowa NBP 4.5. Polityka pieniężna banku centralnego 4.6. Zasady polityki kursowej 4.7. Zarządzanie rezerwami dewizowymi 4.8. Działalność statystyczno - analityczna 4.9. Działania na rzecz systemu płatniczego Nadzór bankowy Narodowy Bank Polski a Integracja Europejska Współpraca z Międzynarodowymi Instytucjami Finansowymi NBP i edukacja 5. Niezależność banku centralnego System bankowy 5.2. Bank centralny 5.3. Projekty ustawy o NBP 2 Podsumowanie...55 Bibliografia...56

3 3 1. Historia pieniądza 1.1. Wprowadzenie Pieniądz jest to powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu. W swej wielowiekowej historii pieniądz podlegał ewolucji pozwalającej wyodrębnić, w zależności od jego zewnętrznej postaci i zasad funkcjonowania, kolejne etapy: pieniądza towarowego, w końcowej fazie przybierającego postać pieniądza kruszcowego, pieniądza papierowego i pieniądza bezgotówkowego. Pieniądz jest: 1. miernikiem wartości - za pomocą ceny pozwala różnorodne towary sprowadzić do porównywalności, wyrażając ich wartość w tych samych jednostkach. 2. środkiem cyrkulacji (obiegu) - pośredniczy w transakcjach, w których następuje równoczesne wzajemne przekazanie towaru i pieniądza między ich uczestnikami. 3. środkiem tezauryzacji, czyli gromadzenia skarbu, rezerw. 4. środkiem płatniczym - w sytuacji regulowania zobowiązań typu transferowego (płatności transferowe) lub w transakcjach wymiennych, w których przepływ towaru i pieniądza nie jest jednoczesny (opłaty za energię elektryczną, gaz, telefon, wypłata wynagrodzeń itp.). 5. pieniądz niektórych wysoko rozwiniętych krajów może być również pieniądzem światowym (międzynarodowym), co oznacza wypełnianie przez niego wymienionych wcześniej funkcji w odniesieniu do transakcji i rozliczeń pomiędzy krajami (np. dolar amerykański) Pieniądz towarowy Pieniądz pojawił się 4 6 tys. lat temu jako wynik rozwoju wymiany towarowej. Początkowo funkcję pieniądza pełniły płacidła. W Rzymie środkiem płatniczym było bydło (łac. pecus, stąd pecunia - pieniądz). Jeszcze za Bolesława Chrobrego na ziemiach polskich danina miała wymiar 1 wołu i 1 krowy od pola. Bardzo rozpowszechnioną formą pieniądza niemonetarnego były tkaniny. Szczególnie dla ziem słowiańskich podstawową formą były chustki lniane. Stosowanie tkanin, a zwłaszcza płótna jako środka obiegu, potwierdza etymologia słowa płacić, posiadającego wspólny rdzeń z: płatem, płatnem, płótnem. Obok chustek lnianych Gall Anonim wymienia wśród tkanin stosowanych jako dar: płaszcze, obrusy, dywany, kobierce i serwety. Również skórki zwierzęce były bardzo rozpowszechnione jako płacidło na terenie całej Słowiańszczyzny. W Polsce jeszcze za czasów Kazimierza Wielkiego stosowano opłaty w skórkach jako karę za niesprawiedliwe odwołanie się od wyroku sądowego. Ponadto

4 4 pieniądze skórzane znane były na terenie całej Europy przynajmniej do XVIII wieku jako pieniądze oblężnicze emitowane w razie długotrwałego oblężenia. Żelazo było jednym z bardziej popularnych form pieniądza niemonetarnego w całej wczesnośredniowiecznej Europie. Płacono żelazem uformowanym głównie w bryły, pręty oraz gotowymi narzędziami lub bronią. W Polsce płacono żelazem daniny. Sól dzięki swoim zaletom stała się powszechnym środkiem wymiany znanym chyba wszystkim ludom nie tylko w Europie. Inne formy pieniądza niemonetarnego to pieniądz szklany i bursztynowy. Paciorki szklane i bursztynowe występujące w formie pieniądza znane są z terenów Słowiańszczyzny i Skandynawii. Pieniądz towarowy był pieniądzem pełnowartościowym - wielkość tej wartości wyznaczona była przez wartość samego dobra, które pełniło funkcję pieniądza. Każde z tych dóbr miało jednak pewne wady, które czyniły je niewygodnym w użyciu: niepodzielność (np. bydło lub skóry), szybka utrata wartości (np. zboże lub bryły soli) nie pozwalająca posługiwać się nimi i przechowywać ich w długich okresach, trudność w transporcie itp. Dlatego z czasem wszystkie towary - pieniądze zostały wyparte przez szczególny towar - pieniądz: pieniądz kruszcowy Pieniądz kruszcowy Pieniądz kruszcowy to forma pieniądza towarowego, powstała wskutek wyparcia przez kruszce, zwłaszcza szlachetne, innych - pełniących wcześniej funkcje pieniądza - płacideł. Szczególna rola kruszców w historii pieniądza wynikała z ich cech, wybitnie predestynujących je do roli materiału pieniężnego: w niewielkiej objętości i wadze reprezentowały dużą wartość, były trwałe, nie ulegały zniszczeniu nawet w długim okresie użytkowania, można je było dzielić na dowolne jednostki, przy czym nie traciły swojej wartości, nie wymagały szczególnych warunków transportu i przechowywania. Początkowo pieniądz kruszcowy funkcjonował w postaci nieregularnych bryłek, co stwarzało konieczność każdorazowego ich ważenia. Później złotnicy zaczęli nadawać im kształt płytek, sztabek, krążków bądź wieloboków, zaświadczając swoją pieczęcią ich wagę i próbę. Z czasem prawo do emisji pieniądza kruszcowego zostało przejęte przez panujących, pojawiły się monety zdobione wizerunkami i pieczęciami władców, później godłami państwowymi. W połowie III tysiąclecia p.n.e. w starożytnym Egipcie zaczęto używać pieniądza w formie metalowych sztab, w razie potrzeby ciętych na mniejsze części. Wkrótce pieniądz w podobnej postaci pojawił się w Chinach. Najstarsze okrągłe metalowe monety (ze złota, srebra, miedzi) są znane z Sardes w Lidii (ok. 650 p.n.e.). W miarę ich upowszechniania się zaczęto na kawałkach kruszcu o jednakowej wadze i zawartości metali szlachetnych (gł. srebro i złoto) wybijać znaki (najczęściej symbole miejscowego władcy). Później w VI V w. p.n.e. zaczęto bić monety z pieczęcią władcy,

5 5 określeniem nazwy i zawartości kruszcu w Grecji i na Bliskim Wschodzie. Od przeł. IV i III w. p.n.e. bito je w Rzymie, od V w. n.e. w państwach germańskich. Starożytne systemy monetarne były oparte na złocie, srebrze i miedzi, a wartość monet była równa wartości zawartego w nich metalu. Zmiany wzajemnych relacji cen tych metali oraz psucie monety przez władców powodowały stopniową deprecjację pieniądza. Po upadku Rzymu nastąpił w Europie okres chaosu pieniężnego, któremu kres położyła reforma Karola Wielkiego (ok. 800), wprowadzająca system waluty srebrnej, tzw. system denarowy (1 funt = 20 solidów = 240 denarów). Stopniowe psucie monet przez władców doprowadziło do powstawania tzw. brakteatów, czyli monet tak cienkich, że wybicie wzoru było możliwe tylko na jednej stronie. Zanim powstało państwo polskie rozwój wymiany powodował napływ na ziemie polskie monet obcych oraz wykorzystywanie w roli pieniądza różnych towarów. Wraz z zakończeniem procesu powstawania państwa pojawiła się pierwsza polska moneta - srebrny denar Mieszka I (od około 980, a na większą skalę od około 1070). Denar ważył około 1,3 grama, a jego siłę nabywczą można szacować na 78 złotych 1. Ciężką monetę z czasem zastąpiły denary lekkie, a następnie brakteaty. Ubytek kruszcu świadczył o psuciu pieniądza, zaś jego malejąca siła nabywcza o ówczesnej inflacji. Jednak w ten sposób denar stawał się stopniowo monetą obiegową, łatwą do wykorzystania w codziennych transakcjach. Monety o różnych nominałach pojawiły się później, w następnych systemach pieniężnych. Jednak jeszcze długo po wprowadzeniu monet większa część wymiany handlowej, odbywała się według zasady towar za towar. Musiały upłynąć stulecia, zanim pieniądz całkowicie zdominował płacidła. XIV wiek (ok. 1367) przyniósł Polsce nowy system pieniężny, w którym główna rola przypadła groszowi (czeski lub praski) grubej, solidnej monecie srebrnej. Srebrny grosz ważył ponad 3,5 grama i miał wartość obecnych 36 zł. Obieg zaczęły uzupełniać monety złote ( floren we Florencji, dukat w Wenecji) co doprowadziło do powstania systemu bimetalicznego, opartego równocześnie na złocie i srebrze (w Polsce wprowadzony dopiero w 1528). Bicie własnej monety złotej było w Polsce incydentalne z braku własnych złóż. Grosz poszedł śladami denara, w ciągu dwóch wieków jego waga spadła - do około 0,8 grama. Jednak jego siła nabywcza zmniejszyła się nieznacznie, bo obok okresów inflacji zdarzała się też deflacja. W końcu XV w. grosz miał siłę około 22 zł. W historii polskiego pieniądza na szczególną uwagę zasługuje inne wydarzenie z końca tej epoki. W 1493 r. Jan Olbracht ustalił ówczesną maksymalną cenę dukata na 30 groszy. Te pół kopy groszy zaczęto nazywać złotym polskim. Złoty polski jako jednostka obrachunkowa (realna moneta dopiero w 1564) stał się wkrótce podstawą kolejnego systemu pieniężnego. Przypisano mu nieco ponad 23 gramy srebra. Reprezentował bardzo dużą siłę nabywczą - równą około 675 obecnych złotych. 1 Porównanie do 2000r.

6 6 Początek XVI w. przeszedł do historii jako czas chaosu pieniężnego. Zygmunt Stary zlecił przygotowanie założeń reformy pieniężnej Justusowi Decjuszowi i Mikołajowi Kopernikowi. Wtedy w obiegu było 17 rodzajów monet różnych królów polskich oraz monet obcych. Kopernik przy tej okazji sformułował prawo obiegu monet kruszcowych: Gdy monety mają tę samą wartość nominalną, moneta o mniejszej zawartości kruszcu wypiera z obiegu monetę lepszą 2. Napływ taniego złota i srebra do Europy, a potem liczne wojny z udziałem Rzeczypospolitej komplikowały sytuację gospodarczą i monetarną. Szczególnie trudny był okres od połowy XVII w. do połowy XVIII stulecia. Niechlubnie zapisały się zwłaszcza trzy wydarzenia. W 1659 r. Tytus Boratini uzyskał prawo bicia miedzianych szelągów, co miało zapewnić dochody pustemu skarbowi państwa. Szelągi, zwane boratynkami, wypuszczone w nadmiernej ilości przy uszczuplonej wadze, zamiast uratować skarb doprowadziły do inflacji. W 1663 r. Andrzej Tymff zaproponował emisję złotych jako monety z małą zawartością srebra. Ponownie nadmierna emisja wywołała zamęt. W 1756 r. król pruski Fryderyk II przejął polskie stemple mennicze. Przez siedem lat trwał napływ kiepskiej monety. Dopiero Stanisław August Poniatowski doprowadził do reformy monetarnej w 1766r. W jej rezultacie ustalono następujący parytet: 1 złoty = 4 grosze srebrne = 30 groszy miedzianych = 2,92 grama srebra. Ówczesny złoty miał mniej więcej wartość dzisiejszych 27 zł Pieniądz papierowy Pieniądz papierowy jest to dziś niewymienialna na złoto postać pieniądza, którego wartość nominalna nie zależy od wartości materiału (papieru - stąd jego nazwa), z którego został zrobiony. W procesie ewolucji jest kolejną - po pieniądzu kruszcowym - postacią pieniądza. Wywodzi się od banknotu, będącego w przeszłości zobowiązaniem złotnika (później bankiera) do wypłaty jego oddawcy określonej kwoty w złocie lub srebrze. Banknot był początkowo potwierdzeniem depozytu złotych lub srebrnych monet, złożonego u złotnika (bankiera) w celu zabezpieczenia ich przed rabunkiem, zniszczeniem itp., miał pełne pokrycie w kruszcu. Kiedy powszechnie zaczęto posługiwać się banknotami zamiast monetami, bankierzy zaczęli udzielać kredytów, emitując banknoty nie mające już pokrycia w kruszcu. Nadmierna ich emisja doprowadziła do bankructwa wielu banków, co pociągnęło za sobą działania rządów ograniczające liczbę banków upoważnionych do emisji banknotów, ustalające limity ich emisji, a w końcu zawieszające ich wymienialność na złoto. W ten sposób pieniądz kruszcowy został 2 Mikołaj Kopernik ( ) wybitny polski astronom, matematyk, lekarz, prawnik, tłumacz poezji włoskiej i ekonomista. W ekonomii autorstwo tego prawa przypisano skarbnikowi angielskiej królowej Elżbiety I, Tomaszowi Greshamowi, który poczynił podobne spostrzeżenie dopiero 32 lata później. Dziś nosi ono nazwę prawa Greshama-Kopernika. 3 Grzegorz Wójtowicz Historia pieniądza. Od denara do euro Gazeta Wyborcza 5 (92) maj 2000

7 7 zastąpiony niepełnowartościowym pieniądzem papierowym, którego wartość oparta jest na umowie społecznej przybierającej postać odpowiedniego aktu prawnego (ustawy). Pieniądz papierowy jest więc pieniądzem symbolicznym. Początkowo wartość pieniądza papierowego była ustalana w oparciu o parytet złota, obecnie w większości krajów nie ma ona już żadnego powiązania z kruszcem. Wymiana banknotów na złoto została całkowicie zlikwidowana w obrotach wewnętrznych wszystkich krajów świata na początku lat 30., a w obrotach międzynarodowych w Pieniądz papierowy najwcześniej, bo już w IX w., był znany w Chinach. W końcu XVII w. banknoty pojawiły się w Anglii. W II połowie XVIII w. oraz w okresie wojen napoleońskich dość powszechnie finansowano wojny niewymienialnym na kruszec pieniądzem papierowym. U schyłku Rzeczypospolitej, w czasie insurekcji kościuszkowskiej, pojawiły się polskie pieniądze papierowe. Bankier Jędrzej Kapostas wypuścił około 10 mln papierowych złotych polskich zabezpieczonych na dobrach skarbowych. W obiegu były również banknoty państw zaborczych (pierwsze banknoty w Polsce pojawiły się w 1772r. na terenie zaboru austriackiegobyły to bancocetle (Wiener - Stadt - Banco - Zettel) emitowane w Austrii od 1759r.). W czasach pieniądza kruszcowego prawo bicia monety było przywilejem władcy (jeden z atrybutów suwerenności), który w wyjątkowych przypadkach mógł je scedować na władze prowincji, miasta bądź kompanii handlowej. Wraz z pojawieniem się pieniądza papierowego stała się możliwa emisja pieniądza przez państwowe banki centralne (Sveriges Riksbank 1688), banki centralne niezależne od rządu (Bank of England 1694), emisja skarbowa (Dania 1713, Polska 1794) oraz emisja przez prywatne banki akcyjne (USA). W Polsce, w czasach rozbiorów obieg pieniężny wypełniły pieniądze państw zaborczych, które zyskały blasku, gdy w końcu XIX w. kolejno Niemcy, Rosja i Austria wprowadziły monety złote. Złotówką nazywano wtedy monetę piętnastokopiejkową w Królestwie Kongresowym lub pięćdziesięciofenigową w zaborze pruskim lub ćwierć florena w Galicji. Pierwsza wojna światowa pozostawiła bałagan monetarny, który usunięto przez wprowadzenie marki polskiej. Wydatki na potrzeby wojenne i administracyjne oraz odbudowę kraju wymagały znacznych sum. Niepowodzenie polityki stabilizacyjnej rozpoczęło okres hiperinflacji. W ciągu pięciu lat ceny wzrosły 1,2 miliona razy. Do koniecznej reformy doprowadził Władysław Grabski, który przeprowadził wymianę w relacji 1,8 mln marek za 1 złotego (1 dolar = 5,14 zł). Po ostatecznym ustabilizowaniu złotego w 1927 r. nowy system pieniężny utrzymano do końca okresu międzywojennego. Przeważyła deflacja, więc w 1939 r. złoty był silniejszy niż w 1924 r. 22 proc, a jego siła nabywcza liczona według obecnych złotych wynosiła 5 zł. W okresie drugiej wojny światowej namiastką polskiego pieniądza była jego nazwa - złoty i bilety bankowe z polskim tekstem. Ich emisja finansowała wydatki wojenne władz okupacyjnych. Inflacja w 1945r. doprowadziła 1 zł do wartości 1 grosza z 1939r.

8 8 W okresie powojennej odbudowy i inflacji obieg pieniężny wzrósł w ciągu pięciu lat aż 42- krotnie. W 1950 r. doszło do niesławnej wymiany w relacji 100 starych złotych = 1 złoty, ale ceny, płace, oszczędności i zobowiązania przeliczono w stosunku 100 starych złotych = 3 złote. Kto miał gotówkę, ten stracił dwie trzecie jej wartości. To załamało na długi czas zaufanie do złotego. Mimo kontroli płac i cen rósł obieg pieniężny i inflacja. W latach złoty stracił ponad 99% swej siły nabywczej, czyli złoty miał siłę mniejszą niż grosz, a grosz zniknął z obiegu. Gdy 1 stycznia 1990r. sprawdzono strukturę pieniądza, okazało się, że 72% stanowią waluty obce, a złote (w znacznej części w gotówce) tylko 28%. W radykalnym programie gospodarczym postawiono na przekształcenia rynkowe i stabilizację pieniądza. W końcu 1991 r. udział złotego przekroczył 75%, a walut obcych spadł do 25%, co oznaczało odwrócenie w ciągu dwóch lat proporcji w strukturze pieniądza i pierwszy znaczący sukces w reanimacji złotego. Drugie ważne wydarzenie to denominacja. Od początku 1995r. nowe znaki pieniężne stopniowo zastąpiły stare w relacji 10 tys. starych złotych = 1 złoty. Do obiegu wróciły grosze. Polacy zaś przestali być milionerami. Trzeci istotny fakt to wyraźne obniżenie inflacji. W 1998r. 12-miesięczny wskaźnik wzrostu cen spadł do rozmiarów jednocyfrowych. W 2001r. średnioroczny wzrost cen zszedł do poziomu 3%. Współczesny system pieniężny każdego państwa, oprócz ustalenia jednostki monetarnej (podstawowej i pomocniczych) określa także cechy znaków pieniężnych, m.in: ich rodzaje (banknoty, monety), nominały, materiały, z jakich mają być wykonane, kształt, wielkość, wzory, znaki zabezpieczające przed fałszerstwem Pieniądz bezgotówkowy Pieniądz bezgotówkowy jest to forma pieniądza występująca wyłącznie w postaci zapisów na bankowych rachunkach depozytowych, płatnych na żądanie, dokumentujących otrzymywanie należności lub regulowanie zobowiązań przez właścicieli tych rachunków. Uruchomienie pieniądza bezgotówowego następuje za pomocą przelewu bankowego, czeku rozrachunkowego, akredytywy lub karty kredytowej i polega na bezpośrednim przenoszeniu płatności z rachunku jednego klienta na rachunek drugiego w tym samym lub innym banku. Podstawą funkcjonowania pieniądza bezgotówkowego może być depozyt pierwotny, pochodzący z własnych środków właściciela rachunku, lub depozyt wtórny, utworzony w wyniku udzielenia przez bank kredytu. Pieniądz bezgotówkowy, kreowany w wyniku akcji kredytowej banków komercyjnych, powiększa ilość pieniądza w obiegu i podlega kontroli ze strony banku centralnego, ze względu na groźbę wywołania lub pogłębienia inflacji.

9 9 Wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego i systemu bankowego pieniądz bezgotówkowy wypiera pieniądz gotówkowy, przyczyniając się do obniżki społecznych kosztów wymiany i obiegu pieniądza. Wydaje się, że kolejne stulecie spowoduje zanik sentymentu do narodowego pieniądza. Sentyment ten zanika już w krajach, które tworzą strefę euro. Sprzyja temu technologia, która doskonali wynalazki, a wśród nich pieniądz. Nadchodzi bowiem epoka pieniądza elektronicznego, więc nieważna staje się już nazwa pieniądza, ale liczy się tylko to, że pieniądz funkcjonuje jako jednostka rozrachunkowa w natychmiastowym rozliczaniu płatności. 4 4 dr Grzegorz Wójtowicz Rada Polityki Pieniężnej,

10 10 2. Historia bankowości centralnej 2.1. Wprowadzenie Bank to przedsiębiorstwo obsługujące operacje pieniężne (gotówkowe i bezgotówkowe) oraz prowadzące pośrednictwo finansowe: gromadzenie depozytów i udzielanie kredytów. Bank jest samodzielnym i samofinansującym się przedsiębiorstwem, działającym w oparciu o prawo bankowe i własny statut. Dokumenty Unii Europejskiej definiują bank poprzez wymienienie wykonywanych przez bank czynności, a wytyczne Unii wprowadzają podział na banki depozytowo-kredytowe i inwestycyjne oraz uniwersalne. Do usług bankowych zostały zaliczone czynności: 1. przyjmowanie depozytów i innych funduszy zwrotnych 2. udzielanie kredytów i pożyczek 3. usługi leasingowe 4. usługi doręczania pieniędzy 5. emisja i zarządzanie środkami płatniczymi /karty kredytowe, czeki/ 6. gwarancje i zobowiązania pozabilansowe 7. prowadzenie rachunków własnych i klientów 8. udział w emisji papierów wartościowych i usługi w tym zakresie 9. doradztwo finansowo-organizacyjne (strategie, fuzje, sprzedaż firm) 10. usługi maklerów walutowych 11. zarządzanie i doradztwo portfelowe 12. przechowywanie i administrowanie papierami wartościowymi 13. usługi kredytowe 14. usługi sejfowe Operacje bankowe dzieli się na: bierne, czynne i pośredniczące. Najważniejsze operacje bierne, polegające na gromadzeniu środków pieniężnych przez zaciąganie zobowiązań, to: - przyjmowanie wkładów (depozyt bankowy), - emisja pieniądza, - emisja obligacji i innych papierów wartościowych, - zaciąganie pożyczek w innych bankach. Środki pieniężne nagromadzone w wyniku operacji biernych oraz kapitał własny banku stanowią podstawę operacji czynnych, polegających na udzielaniu kredytu. Do operacji pośredniczących zalicza się czynności wykonywane przez banki na rachunek i zlecenie ich klientów. Dochody własne banku to wpływy z odsetek od udzielanych przez nie kredytów oraz z pobieranych od klientów opłat i prowizji za wykonywane usługi.

11 11 Bank centralny spełnia trzy podstawowe funkcje: 1) jest bankiem emisyjnym, tzn. jedynym bankiem uprawnionym do emisji pieniądza. Wyjątkiem jest tu system bankowy Stanów Zjednoczonych, w których prawo do emisji jednolitej waluty (dolara) ma 12 Rejonowych Banków Rezerwy Federalnej (System Rezerwy Federalnej); 2) jest bankiem banków. Funkcja ta przejawia się w kilku płaszczyznach: bank centralny nadzoruje operacje banków komercyjnych, dokonywane zarówno w walucie krajowej, jak i walutach obcych. Udziela im pożyczek na rozszerzenie działalności kredytowej, a stopa ich oprocentowania wyznacza pośrednio stopy oprocentowania kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. Ustala stopy rezerw obowiązkowych, regulując zgodnie z potrzebami gospodarki aktywność kredytową banków komercyjnych (polityka pieniężna); 3) jest bankiem państwa. Bank centralny gromadzi dochody i realizuje wydatki budżetu państwa, udziela rządowi kredytów na sfinansowanie deficytu budżetowego, zarządza długiem publicznym, dokonuje operacji otwartego rynku, gromadzi rezerwy złota i dewiz; jest bankiem gospodarki narodowej. Reguluje podaż pieniądza, utrzymując ją na poziomie dostosowanym do aktualnych potrzeb gospodarki, zapewnia dostępność i określa warunki kredytowania oraz reguluje wartość wymienną waluty. Działania te zmierzają do zapewnienia wewnętrznej stabilności gospodarki i jej rozwoju Pierwsze banki Pierwsze operacje bankowe polegały na wymianie pieniędzy. W starożytności wyodrębniła się grupa handlujących pieniądzem kupców, którzy z biegiem czasu zaczęli przyjmować je na przechowanie i wraz z innymi dobrami wykorzystywać na udzielanie pożyczek. Nazwa banku pochodzi od włoskiego słowa banco oznaczającego kontuar, przy którym pracowali handlarze pieniędzmi. Zajmowali się oni przede wszystkim przekazywaniem pieniędzy od jednego klienta do drugiego, by z czasem zacząć udzielać kredytów, tworząc w ten sposób banki. W średniowieczu, w związku z rozwojem operacji handlowych, konieczne stało się dokonywanie wymiany pieniędzy jednego państwa na pieniądze innego. Z czasem, w warunkach gospodarki rynkowej, banki stały się przedsiębiorstwami handlującymi kapitałem pieniężnym i pośredniczącymi między wierzycielami i dłużnikami. Pierwsze instytucje tego rodzaju powstały w miastach północnych Włoch: w Genui (1407), Wenecji (1587), Mediolanie (1593), potem w miastach innych państw: w Amsterdamie (1609), Hamburgu (1619), Rotterdamie (1635). Kosztowności były ciężkie, a ich transport wiązał się z dużymi niebezpieczeństwami. Znacznie łatwiej było zdeponować je w banku lub u złotników, którzy w średniowiecznej Europie pełnili nierzadko funkcję bankierów. Złotnicy wydawali kwit depozytowy, który mógł być przewieziony do innego miasta i tam zamieniony z powrotem na kruszec u innego złotnika.

12 12 W ten sposób papierowe zapisy wchodziły do obiegu na równych prawach z kruszcem. Kwity nie musiały mieć stuprocentowego pokrycia w kruszcu, pod warunkiem jednak ufności w to, że posiadacze kwitów będą mogli na każde żądanie zamienić papier na złoto. Zaufanie zaczęło zatem odgrywać ogromnie ważną rolę w obiegu pieniężnym. Tak jest do dziś. Papierowe pieniądze mają wartość dopóty, dopóki ufamy, że mają ją naprawdę. Zadaniem banków centralnych, które pojawiły się później jest utwierdzanie w tej ufności. Bankom opłacało się emitować kwity lub weksle bankowe (zwane również notami bankowymi). Mogły płacić papierem - którego wartość jest żadna w porównaniu z kruszcem - kupując cenne dobra. Osiągały w ten sposób tzw. dochód emisyjny. Wystarczało, że kruszec pozostający w skarbcu pokrywa 30% czy nawet 20% wartości wystawionych banknotów, by mechanizm działał bezpiecznie. Przy niewielkiej skali obrotu pieniężnego rynek sam regulował liczbę banknotów w obiegu - co jakiś czas banki plajtowały, a posiadacze wystawionych przez nie banknotów pozostawali z nic niewartymi kwitami w rękach. Banki od początku swej działalności znajdowały się pod szczególną kontrolą państwa, a więc monarchów i ich dworów. Były ku temu przynajmniej trzy powody. Po pierwsze, władcy byli ważnymi klientami banków, które udzielały im pożyczek. Po drugie, upadki banków na skutek emisji nadmiernej liczby banknotów mogły zagrozić spokojowi społecznemu. A przecież monarcha był gwarantem porządku. Po trzecie, dochód emisyjny wydawał się zarobkiem łatwym i nie było powodu, by osiągali go bankierzy, a nie król. Dlatego banki w wielu krajach musiały uzyskiwać specjalne pozwolenie na emisję banknotów i płacić za to władcy. Przywilej emisji zaczęto dzielić skąpo, aż wreszcie przyznano go tylko jednemu bankowi w państwie Początek banków centralnych. Tworzenie banków centralnych wiązało się często z gruntownymi reformami państwa po rewolucjach lub wielkich katastrofach dziejowych 5. Początkowo najistotniejszą funkcją banku centralnego była emisja banknotów, zabezpieczonych rzecz jasna odpowiednią ilością kruszcu. Banki otrzymywały od państwa przywilej emisji banknotów - czasami miały monopol na tę emisję, a w zamian za to udzielały państwu pożyczek. Pierwszym tego rodzaju bankiem był Bank Szwecji, powstały w roku 1668 z banku prywatnego założonego 12 lat wcześniej. Skarb Szwecji był wówczas w bardzo złym stanie po wojnie trzydziestoletniej i kosztownych wojnach z Polską oraz Danią. Utworzenie banku, którego prezes był mianowany przez monarchę, było pierwszym krokiem w kierunku porządkowania finansów zmilitaryzowanego państwa. O historycznym pierwszeństwie Banku Szwecji mało kto już dziś pamięta, gdyż znacznie ważniejszą od niego rolę w historii gospodarczej odegrał Bank Anglii powstały w roku Utworzenie Banku Anglii nastąpiło pięć lat po zakończeniu rewolucji angielskiej ( , tzw. Chwalebnej Rewolucji), której wynikiem była monarchia konstytucyjna i początek 5 tę prawidłowość zauważa Władysław Baka, były prezes NBP, w swej pracy: Bankowość centralna.

13 13 nowoczesnego państwa. Banku Anglii powstał na mocy ustawy parlamentu w celu uzyskania środków na finansowanie prowadzonej przez Anglię wojny w Niderlandach. Do 1826 roku, dzięki przywilejowi królewskiemu, był jedynym bankiem funkcjonującym w formie spółki kapitałowej z ograniczoną odpowiedzialnością, co pozwoliło mu uzyskać uprzywilejowaną pozycję wśród konkurentów i w krótkim czasie stać się największą i najpoważniejszą instytucją finansową w Anglii. Emisja własnych banknotów, prowadzenie rachunków innych banków, upoważnienie do gromadzenia funduszy na wojny napoleońskie umocniły jego pozycję. David Ricardo 6 proponował zasady dla Banku Anglii, które potem świat przyjął za podstawę działania banków centralnych - w miejsce spółki osób prywatnych, czerpiących dywidendy z zysków Banku zaprojektował bank zarządzany przez niezależny od rządu kilkuosobowy komitet, powoływany przez parlament. Był za pieniądzem papierowym - tyle, że opartym na złocie: Obieg pieniężny znajduje się w najdoskonalszym stanie, jeżeli składa się nań wyłącznie pieniądz papierowy o takiej samej wartości, jak wartość złota, które ma reprezentować. Używając pieniądza papierowego zamiast złota, zastępujemy najdroższy środek obiegowy najtańszym, i nie narażając nikogo na straty pozwalamy krajowi na wymianę całej ilości złota, której używano przedtem do tego celu, na surowce, narzędzia i żywność; użycie pieniądza papierowego przysparza krajowi bogactwa i daje lepsze zaspokojenie potrzeb. 7 Obawiał się jednak nieograniczonej władzy emitowania banknotów, tak banku, jak państwa. Wymienialność banknotów na kruszec, który swobodnie może napływać i wychodzić z kraju (czyli szukać wyższej ceny), uznawał za najlepsze zabezpieczenie. W grudniu 1825 roku nadmiar banknotów w obiegu i niedostatek rezerw złota w skarbcu spowodował panikę i run na kasy banków; w ciągu sześciu tygodni upadło ich ponad siedemdziesiąt. Po raz pierwszy wówczas Bank Anglii zachował się jak prawdziwy bank centralny, bank banków: z dnia na dzień zmienił drastycznie swą politykę i podjął dyskontowanie wszelkich weksli, bez ograniczeń, nawet tych nie koniecznie wiarygodnych. Tak, jak chciał Ricardo, w roku 1833 zobowiązano Bank Anglii do publikowania co trzy miesiące bieżącego bilansu. Miało to zabezpieczyć Bank przed ryzykiem nadmiernej emisji banknotów. Bank nie był tym zachwycony: niektóre interesy wymagały utrzymania przez jakiś czas tajemnicy... Publikował więc wykazy, ale bez pełnych liczb, niedokładne, bez objaśnień. Wywoływał tym fale krytyki i podejrzeń, przygotowując w ten sposób grunt dla zasadniczych reform. Niemniej był to już prawie bank centralny. Już nie uczestniczył w obsłudze bieżącego obrotu handlowego. Interweniował on tylko w chwilach załamań i przesileń, gdy klienci nie chcieli kupować, a dłużnikom brakowało pieniędzy - skupował wtedy ich weksle i warranty. 6 David Ricardo ( ) - syn maklera giełdowego, zasiadał w Izbie Gmin, ekonomista, geolog, matematyk angielski. 7 David Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania (1817), tłum. Jan Drewnowski.

14 14 Wiedział już, jak studzić przegrzaną koniunkturę - pobierał za dyskontowany weksel wyższy, niż do tej pory procent, czyli podwyższał swoją stopę dyskonta; cała Wielka Brytania szła wtedy za nim. Kiedy pieniędzy brakowało, stopę dyskonta obniżał. Był kasą państwa. Rząd na poczet wpływów z podatków emitował bony skarbowe, które Bank dyskontował, dając rządowi zaliczki. Bank inkasował sam podatki - by pokryć z nich wydatki państwa. I żeby płacić procenty od obligacji państwa, które składały się na dług publiczny Anglii (i tu potrącał sobie określony procent, pierwotnie aż ponad milion funtów rocznie; dopiero od roku 1834 o pół miliona mniej). W 1844 roku ustawa bankowa Peel Act przyznała mu status głównego emitenta banknotów (od 1921 roku jest emitentem jedynym), z czym wiązały się funkcje kredytodawcy ostatniej instancji i strażnika krajowych rezerw złota i walut obcych oraz wprowadziła obowiązek utrzymania przez ten bank 100-procentowego pokrycia w złocie każdorazowego wzrostu emisji banknotów. Jednak już w 1847 roku rząd zmuszony był dać Bankowi Anglii zezwolenie na powiększenie emisji papierowych funtów - w oderwaniu od posiadanych zasobów złota - by uratować system bankowy przed falą bankructw. To samo powtórzyło się w roku 1857 i Emitowanie argentyńskich i urugwajskich papierów wartościowych w latach 1888 i 1889 (głównie) przez bank Baringów oraz spekulacje na giełdzie londyńskiej i windowanie cen doprowadziły do przesilenia w roku Run na kasy wstrząsnął bankiem Baring Brothers. Zawiesili wypłaty w pierwszej połowie listopada 1890 roku. Wcześniej Bank Anglii podniósł stopę dyskontową z 3 do 6%, czyli że kredyt stał się teraz w Anglii znacznie droższy co tylko przyspieszyło lawinę bankructw. Bank Baringów nie mógł jednak zbankrutować był największym bankiem angielskim. Bank Anglii, który dyskontował jego weksle, udzielił mu decydującej pomocy. Pomoc ta nadwerężyła poważnie zapasy złota w Banku Anglii. 8 Z kolei inne banki centralne Europy pospieszyły z pomocą najważniejszemu bankowi centralnemu świata (Bank Francji, Bank Rosji). Bank Anglii błyskawicznie zorganizował i stanął na czele konsorcjum banków, które udzieliło gwarancji zobowiązaniom Baring Brothers; tym samym zażegnano wybuch paniki. Bank Baringów został uratowany i mógł prosperować przez dalsze sto lat. Rynek się uspokoił. Dochody z emisji pieniędzy papierowych okazywały się dla państwa niebezpieczną pokusą. W latach Francja przeżyła hossę, a potem finansową katastrofę, gdy regent Filip Orleański zezwolił na wprowadzenie do obiegu papierowego pieniądza. Finanse Francji były wówczas w opłakanym stanie wskutek serii wojen, jakie prowadził król Ludwik XIV, zmarły w roku Szkocki ekonomista i finansista John Law uzyskał wówczas przywilej otwarcia banku emisyjnego - Banque Generale. Zabezpieczeniem jego papierowych pieniędzy nie były 8 Witold Gadomski, Gdzie się podziało złoto, czyli burzliwe dzieje pieniędzy z papieru

15 15 zasoby kruszcu, lecz akcje Kompanii Indyjskiej, która uzyskała przywilej handlu z francuską wówczas Luizjaną. Doradcy regenta doszli do wniosku, że można zatkać dziurę w budżecie, płacąc zobowiązania papierowymi pieniędzmi Lawa. W ten sposób wyemitowano pieniądze wartości 600 mln franków. Law nie mógł przeciwko temu protestować, gdyż jego przedsięwzięcie zależało od przychylności regenta. Skończyło się krachem - wartość pieniędzy Lawa spadła o 90%, a ich posiadacze pozostali ze stosem papieru. Eksperyment Lawa pokazuje pewną prawidłowość. Rząd ma w stosunkach z bankiem emisyjnym naturalną przewagę. Może mu narzucić swoją wolę. Jedynie rozsądek polityków może przywrócić równowagę między władzą polityczną i bankiem emisyjnym. Dla własnego dobra powinni oni pozostawić bankowcom władzę nad papierowym pieniądzem. We Francji, bank centralny powstał w roku 1800, przy wsparciu Napoleona w celu stabilizacji systemu bankowego po rewolucji. Zorganizowany w formie spółki akcyjnej, z kapitałem prywatnym (wybitnych osobistości tamtego okresu z Napoleonem Bonaparte i jego rodziną na czele) i państwowym. Początkowo celem banku była mobilizacja kapitałów prywatnych, konieczna dla unowocześnienia gospodarki. Od roku 1803 Bank Francji zyskał monopol emisji banknotów w Paryżu, zaś od roku w całej Francji oraz pozycję banku centralnego. Bank Rosji powstał w okresie reform Aleksandra II, których celem było unowocześnienie państwa. W Niemczech Reichsbank powstał w 1876r. - pięć lat po zjednoczeniu Niemiec. Unifikacja walutowa trwała jeszcze przez kilkadziesiąt lat. Dopiero w 1909r. przejął pełny monopol emisyjny na terenie całych Niemiec. Pierwsze banki centralne, a właściwie emisyjne, miały zwykle charakter spółek akcyjnych lub spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Właścicielami były osoby prywatne lub inne instytucje finansowe. Ponieważ jednak banki te posiadały monopol emisyjny, kontrolę nad nimi sprawowało państwo - czasami monarcha, czasami konstytucyjny rząd. Akcjonariusze mieli niewiele do powiedzenia w kwestii polityki pieniężnej prowadzonej przez bank. Zatem banki emisyjne były początkowo pod całkowitą kontrolą rządów. Dla polityki makroekonomicznej nie miało to wielkiego znaczenia, gdyż pieniądz wciąż był trzymany w złotych rygorach.

16 Złoty wiek Ostatnie 30 lat XIX stulecia to prawdziwy Złoty wiek gospodarki światowej. System oparty na złotej monecie obowiązywał w większości krajów świata (przy srebrze pozostały Indie i Chiny). Do tego zawierał on w sobie wewnętrzny mechanizm równoważenia bilansów wymiany i utrzymywania stałych kursów - rządy i banki centralne nie musiały martwić się o to, że waluta krajowa jest zbyt mocna, co hamuje eksport, lub zbyt słaba, co wzmaga inflację. Nie istniała groźba kryzysów walutowych, ucieczki kapitału lub problemów wynikających z jego nadmiernego napływu. Te wszystkie zjawiska stanowią dziś przedmiot troski banków centralnych. W obiegu były złote monety oraz banknoty, które mogły być w każdej chwili wymienione na złoto. Jeżeli jakiś kraj miał deficyt w obrotach z innym krajem, spłacał różnicę kruszcem. Tym samym zmniejszały się zasoby złota w bankowych skarbcach, a to oznaczało, że trzeba było zmniejszyć emisję banknotów. W sumie ilość pieniędzy w obrocie zmniejszała się, co wywoływało spadek cen. Towary danego kraju stawały się więc tańsze, a więc łatwiej je było eksportować. Tym samym bilans handlowy wracał do punktu równowagi. Ceny wahały się - raz rosły, raz spadały w zależności od tego, czy w kraju przybywało złota, czy też go ubywało. Generalnie panowała równowaga, a banki centralne miały niewiele do roboty. Krytycy wieku złotego 9 są zdania, że: po pierwsze, sztywny gorset złota sprawiał, że gospodarka od czasu do czasu przeżywała kryzysy, nękana była deflacją (przeciwieństwem inflacji) i rozwijała się wolno. Po drugie, w sytuacjach kryzysowych banki centralne rozluźniały złoty gorset, zezwalając na większą emisję banknotów, ponad limit wynikający z posiadanych zasobów złota. W dodatku obok banknotów, które same funkcjonowały w zastępstwie pieniądza złotego, pojawiały się nowe generacje instrumentów finansowych - przede wszystkim czeki wystawiane przez banki komercyjne. Coraz trudniej było określić, co jest pieniądzem, a co nie. Kryzysy bankowe były i są nieuniknione. Ich przyczyna leży w samej istocie banków. Przyjmują one wkłady i depozyty, które następnie pożyczają - na przykład przedsiębiorstwom, które inwestują - na wyższy procent. Rezerwy gotówkowe - wszystko jedno, czy w kruszcu, czy w banknotach - są zawsze mniejsze niż wartość wkładów i depozytów pozostawionych w bankach przez klientów. W tej sytuacji ich wypłacalność zależy od tego, czy kredytobiorcy terminowo spłacają pożyczki oraz od zaufania, jakie klienci mają do swojego banku. Psychologia jest tu niezwykle ważna, a czasami ma decydujące znaczenie. Jeżeli klienci utracą zaufanie - mając ku temu powody lub choćby wskutek szerzących się plotek - biegną do kas banku i wycofują swoje wkłady. Zaczyna się tzw. run na banki. Im bardziej komplikowała się gospodarka, im większa jej część zasilana była bankowymi kredytami, tym większe niebezpieczeństwo stanowiły kryzysy bankowe. Jeden z większych wybuchł w październiku 1907 roku w Stanach Zjednoczonych. Trwała właśnie recesja - zjawisko cyklicznie powtarzające się w gospodarce rynkowej. Z obiegu 9 na przykład profesor ekonomii z Massachusetts Institute of Technology, Paul R. Krugman.

17 17 zniknęły monety i w ogóle zmniejszyła się podaż pieniądza, co zmusiło niektóre firmy do emitowania własnych substytutów pieniądza. Banki wznowiły regularne wypłaty na początku 1908 roku, a recesja trwała niewiele więcej niż rok. Miała jednak dramatyczne znaczenie dla historii amerykańskiej i światowej bankowości: pięć lat później, w roku 1913, Kongres uchwalił ustawę o utworzeniu Systemu Rezerwy Federalnej. Rezerwa Federalna (Fed) miała być instytucją chroniącą interesy klientów banków, a także interesy państwa. Krach na giełdzie w październiku 1929 roku postawił wiele banków w trudnej sytuacji. Wcześniej udzieliły one inwestorom wielomiliardowych pożyczek na zakup akcji. Gdy ich cena spadła, pożyczki były trudne do odzyskania. Rezerwa Federalna w tym momencie nie bardzo wiedziała, czy ma ratować zagrożone banki, zwiększając emisję pieniędzy, czy też hamować spekulację akcjami ograniczając im kredyty. Przywództwo jest w banku centralnym niesłychanie ważne. 10 Zabrakło silnego przywódcy, który potrafiłby narzucić Rezerwie zdecydowaną linię. W 1929 roku Fed wybrał złą strategię. Ograniczył kredyty, co spowodowało skurczenie się podaży pieniądza - w roku 1933 była o jedną trzecią mniejsza niż w roku Połączonego efektu krachu giełdowego i zmniejszania się ilości pieniądza w obiegu nie wytrzymało wiele banków. 11 listopada 1930 roku zbankrutował Bank Stanów Zjednoczonych działający w stanie Nowy Jork. Ostatecznie w początkach lat 30-tych zbankrutowała połowa amerykańskich banków, chociaż nie wszystkie z nich były zaangażowane w ryzykowne operacje na giełdzie. Run mogły jednak przetrwać tylko banki szczególnie ostrożne, które trzymały większe rezerwy, niż wynikało to z przepisów. W normalnych warunkach taka ostrożność wcale nie jest nagradzana - zmniejsza zyski banków. W kryzysie okazała się zbawienna. Istnienie banku ostatniej szansy (lender of last resort) wywołuje zjawisko zwane moralnym hazardem bądź nadużyciem zaufania. Banki liczą, że bank centralny wyratuje je z opresji. Są zatem skłonne do nadmiernego ryzyka, do niedoceniania zagrożeń. W końcu lat 20. amerykańskie banki zaangażowały się w moralny hazard, udzielając pochopnych kredytów. Byłyby zapewne bardziej ostrożne, gdyby wiedziały, że same poniosą tego koszty Triumf papieru Walutę złotą zniszczyły dwie wojny światowe. Pierwsza doprowadziła na skraj bankructwa gospodarki europejskie - zarówno krajów zwycięskich, jak i pokonanych. Wojnę finansowano z kredytów wewnętrznymi i zagranicznymi. Największym wierzycielem krajów europejskich stały się Stany Zjednoczone. Dolar wyszedł z wielkiej wojny jako waluta światowa, zdecydowanie wypierając z tej funkcji brytyjskiego funta. 10 Profesor Alan S. Blinder, zastępcą szefa Fed w latach Milton Friedman (ur. 1912), ekonomista amerykański, laureat Nagrody Nobla w 1976 za wkład do teorii konsumpcji, stabilizacji makroekonomicznej i historii pieniądza

18 18 W 1925 roku o złotym funcie ponownie zamarzyła Wielka Brytania. Minister skarbu Winston Churchill, człowiek niemający większego pojęcia o ekonomii, dowodził, że trzeba przywrócić przedwojenny parytet wymiany funta na złoto i wrócić tym samym do przedwojennych cen. Tymczasem ceny w roku 1925 były znacznie wyższe niż w 1914 z powodu wojennej inflacji. Bank Anglii zmuszony był zatem do zastosowania bardzo restrykcyjnej polityki pieniężnej, której celem było wzmocnienie kursu funta w stosunku do złota i dolara tak, by spełnione zostały wymogi stawiane przez ministra Churchilla. To jeden z nielicznych przypadków w historii bankowości, gdy rząd narzucił bankowi centralnemu wymóg prowadzenia bardziej restrykcyjnej polityki, niż nakazywał to zdrowy rozsądek. Skończyło się to dużymi kłopotami gospodarczymi: na skutek skurczenia się ilości pieniędzy w obiegu gospodarka wpadła w recesję, rosło bezrobocie i napięcia społeczne. Wielki kryzys światowy wymierzył kolejny cios światowemu systemowi walutowemu opartemu na złocie. Stany Zjednoczone zawiesiły wymienialność dolara na złoto w roku Rok później przywróciły ją w ograniczonej formie, jednocześnie dewaluując dolara. Uncja złota kosztowała odtąd nie 20,67 lecz 35 dolarów. Po wojnie nowy ład walutowy narodził się na spotkaniu w Bretton Woods. Przedstawiciele 44 krajów podpisali porozumienie w sprawie utworzenia ładu walutowego i powołaniu Międzynarodowego Funduszu Walutowego, który miał stać na straży tego ładu. Waluty krajów, których przedstawiciele spotkali się w Bretton Woods, miały odtąd stałe kursy w stosunku do dolara, zaś dolar stały parytet w stosunku do złota - 35 dolarów za uncję. Złoto wciąż miało być podstawą odwróconej piramidy walutowej. Kraje członkowskie zabezpieczały swoje rezerwy papierowego pieniądza złotem lub dolarami i miały prawo wymieniać dolary na złoto w Banku Rezerwy Federalnej po oficjalnym kursie. Ten system walutowy, nazywany złoto-dewizowym, nałożył na banki centralne zadanie utrzymywania stabilnych kursów walutowych. System z Bretton Woods miał jeden słaby punkt - opierał się na dominacji dolara. Tymczasem waluta amerykańska w końcu lat 60 miała się coraz gorzej. Amerykanie finansowali wyścig zbrojeń, wyścig kosmiczny, a także wojnę wietnamską. Coraz większe wydatki rządowe powodowały nasilenie w USA presji inflacyjnej. Malała konkurencyjność amerykańskiej gospodarki, szczególnie że inne kraje pomagały sobie dewaluacjami. A stabilność kursu dolara wciąż gwarantowana była rezerwami złota. Już w roku 1960 ekonomista z uniwersytetu w Yale, Robert Triffin zwrócił uwagę na to, że w miarę rozwoju światowej gospodarki zapasy złota będą wędrować poza Stany Zjednoczone, zagrażając pozycji dolara W stronę globalizacji W sierpniu 1971 roku prezydent Richard Nixon ogłosił jednostronne zawieszenie wymienialności dolara na złoto w transakcjach międzynarodowych. Zawieszenie wymienialności dolara na złoto spowodowało, że coraz trudniej było utrzymać sztywne kursy walutowe. W latach 70 międzynarodowy system walutowy komplikował

19 19 się dodatkowo z dwóch powodów. Pierwszym była inflacja, której silnym impulsem były podwyżki cen ropy naftowej narzucone przez OPEC. Ten tzw. szok podażowy powinien być zrównoważony bardziej restrykcyjną polityką monetarną. Ale tak się nie stało. W momencie pogorszenia się sytuacji gospodarczej banki rozluźniły politykę pieniężną, a rządy zwiększyły deficyty budżetowe. Waluty papierowe całkowicie oderwały się już od realnej wartości, jaką kiedyś stanowiły zapasy kruszcu. W konsekwencji można było dowolnie zwiększać podaż pieniądza, by w ten sposób rzekomo pomóc gospodarce. Ale wzrost podaży pieniądza zwiększał inflację, która w latach 70 przekroczyła w niektórych krajach rozwiniętych 10%. Jeszcze wyżej wzrosły stopy procentowe, co hamowało wzrost gospodarczy. Drugim powodem zachwiania się międzynarodowego ładu walutowego były rosnące przepływy kapitałowe i wprowadzenie do obiegu nowych instrumentów pieniężnych - inwestorzy zaczęli kupować, zamiast fabryk, instrumenty finansowe. Już w latach 60 pojawiły się tzw. eurodolary, czyli lokaty dolarowe w bankach europejskich. Obawy nakazywały krajom socjalistycznym trzymanie rezerw walutowych w bankach. Sprzedawały również na rynkach europejskich swoje obligacje nominowane w dolarach. Wymuszona lub świadomie wprowadzona liberalizacja przepisów dewizowych doprowadziła do tego, że dziś ogromne sumy są inwestowane w egzotycznych krajach w bony skarbowe Meksyku, certyfikaty depozytowe wystawiane przez banki malajskie, w opcje spółek tajwańskich itd. Tego rodzaju inwestycje mają prawie zawsze charakter spekulacyjny. Dokonuje się ich z myślą o szybkim wzroście cen i odsprzedaży z zyskiem. Nawet do małego stosunkowo kraju może szybko napłynąć kapitał spekulacyjny zwabiony szczególną okazją. Tym samym wartość pieniądza krajowego w stosunku do walut zagranicznych może się nadmiernie wzmocnić (gdy napływa kapitał zagraniczny, wzrasta popyt na walutę krajową, a tym samym jej kurs), a zaraz potem gwałtownie spaść. Banki centralne nie mogą w takiej sytuacji jednocześnie stabilizować kursów krajowych (co było ich zadaniem w ramach systemu z Bretton Woods) i pobudzać koniunktury poprzez dostosowywanie podaży pieniądza do potrzeb gospodarki. Spekulacyjne przepływy kapitałowe wymusiły zastąpienie stałych kursów wymiany kursami płynnymi kształtowanymi na rynku. Tym samym jednak zadania, przed jakimi stoją banki centralne, znacznie się skomplikowały. Coraz częściej dochodzi do konfliktów między bankami a rządami. Obie strony stawiają bowiem polityce pieniężnej nieco inne cele Bank a rząd Bank centralny jest od tego, by wynieść wazę z ponczem, kiedy przyjęcie jeszcze trwa powiedział William McChesney Martin. 12 To do dziś najbardziej popularna definicja banku centralnego. Zwykło się uważać, że bank centralny ma łagodzić recesję i powstrzymywać 12 William McChesney Martin wieloletni przewodniczący Fed (w latach ).

20 20 nadmierną ekspansję gospodarczą grożącą inflacją. Zwykle rząd chce, by ekspansja trwała jak najdłużej, lekceważy groźbę inflacji. Domaga się, by bank emitował wciąż więcej pieniędzy. Prezesi banków centralnych nie lubią rządów. Uważają, że rząd jest dla nich zagrożeniem z racji samego istnienia. 13 Rządy zwykle nie lubią banków centralnych, zwłaszcza tych niezależnych. W 1991r. został zmuszony do dymisji Karl Otto Pohl, prezes Bundesbanku. Był przeciwny szybkiemu tempu integracji obu państw niemieckich, na co nalegał kanclerz Helmut Kohl. 14 Dymisja Pohla była dowodem na to, że w starciu z politykami bankowiec stoi zwykle na straconej pozycji. Chyba że politycy we własnym, dobrze rozumianym interesie pozwolą, by ktoś wyniósł wazę z ponczem, zanim goście do reszty się upiją. Do drugiej wojny światowej banki centralne w większości krajów rozwiniętych były prywatnymi spółkami, których akcjonariusze mieli jednak ograniczony wpływ na decyzje banków. Ich władze były mianowane przez rządy lub parlamenty. Po wojnie nastąpiła fala nacjonalizacji, której towarzyszyła jeszcze większa niż dotąd zależność banków od władz państwowych. Klasycznym tego przykładem jest Bank of England - znacjonalizowany w roku Bank kierowany jest przez radę administracyjną, na której czele stoi gubernator i dwóch wicegubernatorów - wszyscy powoływani przez króla na wniosek premiera. To rząd określa cel inflacyjny, który Bank Anglii musi zrealizować. Bank Anglii uważany jest za najmniej samodzielny bank centralny wśród krajów wysoko rozwiniętych. Ale załamanie się systemu walutowego z Bretton Woods, dekada inflacji i zamieszania na rynkach walutowych przekonały polityków do tego, że bank centralny powinien prowadzić samodzielną politykę. W Europie Zachodniej opinię dwóch najbardziej niezależnych banków mają od lat Narodowy Bank Szwajcarii, do dziś w większej części należący do prywatnych akcjonariuszy, oraz Bundesbank, który od chwili swego powstania w roku 1957 prowadzi samodzielną, niezależną od rządu politykę pieniężną. Jedną z gwarancji niezależności Bundesbanku jest bardzo długa, ośmioletnia kadencja członków dyrekcji generalnej. Badania przeprowadzone przez Alberta Alesinę, Lawrence Summersa i Alexa Cukiermana 15 dowodzą, że istnieje wyraźna zależność między stopniem niezależności banku a niską inflacją. W niektórych przypadkach zmiany konstytucyjne wprowadzające ustawową niezależność banku były wstępem do skutecznej polityki antyinflacyjnej. Z drugiej strony określenie stopnia niezależności banku centralnego nie jest łatwe. Jeden z najwybitniejszych na świecie znawców problematyki banków centralnych, profesor Alex Cukierman doszedł do 13 kanclerz Helmut Kohl (ur. 1930), polityk niemiecki i mąż stanu. 14 Pod wpływem polityków wymiana marki wschodniej na zachodnią dokonała się według parytetu 1:1, choć siła nabywcza marki wschodniej była o wiele niższa. Pohl uważał, że właściwy byłby parytet 1:5 lub co najwyżej 1:3. W rezultacie Niemcy wschodni otrzymali kilkaset tysięcy marek zachodnich, które nie miały pokrycia w ich wydajności pracy. Żeby nie dopuścić do inflacji, Bundesbank podniósł kilkakrotnie stopy procentowe, co osłabiło tempo wzrostu gospodarczego. 15 profesorowie z uniwersytetu w Tel Awiwie.