System bankowy Bank centralny Uniwersalne banki operacyjne (komercyjne) Banki specjalne

Transkrypt

1 1 System bankowy obejmuje: 1) Banki centralne powstałe na bazie banków emisyjnych 2) Banki operacyjne (komercyjne, handlowe) 3) Banki specjalne (wyspecjalizowane) 4) Spółdzielczość kredytową 5) Kasy oszczędnościowe Bank centralny jest to bank, który równocześnie pełni funkcje: 1) Banku emisyjnego oznacza to, że jest zawsze wypłacalny 2) Banku banków jest bankiem rezerwowym dla banków operacyjnych (komercyjnych). Tworzy on dwa rodzaje pieniądza: banknot jako centralny pieniądz gotówkowy pieniądz żyrowy centralny pieniądz rezerwowy Bank banków pełni następujące funkcje: reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza (gotówkowego i żyrowego) reguluje wielkość pieniądza bankowego tworzonego przez banki operacyjne reguluje płynność całego systemu bankowego kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty pieniężne 3) Banku gospodarki narodowej jest regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego. Ponadto pełni funkcję bankiera państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu publicznego oraz waluty narodowej, a także tak oddziałuje na gospodarkę narodową, aby następował jej stały rozwój, wzrost dochodu narodowego oraz spadek bezrobocia. 4) Banku państwa zajmuje się obsługą i organizacją płatności zagranicznych, realizacją polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośredniczeniem w kupnie złota i dewiz, utrzymywaniem rezerw międzynarodowych środków pieniężnych. Uniwersalne banki operacyjne (komercyjne) Celem ich działalności jest dążenie do zaspokojenia potrzeb podmiotów gospodarujących w zakresie usług bankowych przy równoczesnym dążeniu do osiągnięcia zysków. Realizacja tego celu napotyka na ograniczenia wynikające z konieczności: zachowania płynności, tj. zdolności do nieograniczonej wypłacalności w każdym przypadku, kiedy klienci banku wyrażają życzenie wycofania swoich wkładów przestrzeganie przepisów finansowych i rozliczeniowych ustalonych przez kompetentną władzę takiego działania, które zapewniałoby zaufanie do banku i przeciwdziałało np. możliwości nagłego wycofania wkładów oszczędnościowych Banki specjalne są to przede wszystkim banki, które zajmują się koncentracją środków dla finansowania inwestycji. Kapitały te są mobilizowane nie tylko poprzez wkłady od klientów, ale także dzięki emisji i sprzedaży własnych obligacji lub przyjmowaniu lokat innych banków czy budżetu. Specjalizacja banków może być: 1. Operacyjna, np. banki kredytu krótko- i długotrminowego 2. Funkcjonalna, np. banki finansujące eksploatację i inwestycje 3. Terytorialna, np. banki ogólnokrajowe i regionalne 4. Branżowa, np. banki przemysłowe, rolne, handlu zagranicznego, budowlane

2 2 Bankami wyspecjalizowanymi są banki hipoteczne. Zajmują się one udzielaniem pożyczek zabezpieczonych na hipotece nieruchomości. Środki na udzielanie kredytów pod zastaw ziemi i nieruchomości banki te mobilizują w drodze sprzedaży listów zastawnych, których zabezpieczeniem jest zastawiona w bankach ziemia lub nieruchomości. Bankami wyspecjalizowanymi są też banki inwestycyjne. Zajmują się one bezpośrednim transferem oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy. Oznacza to, że inwestorzy - zamiast lokować środki w bankach komercyjnych lokują je bezpośrednio na rynku papierów wartościowych. Banki te zajmują się gwarancją emisji, organizowaniem emisji papierów wartościowych na rynku pierwotnym, działalnością brokerską i dealerską na rynku wtórnym papierów wartościowych. Do banków inwestycyjnych zalicza się także instytucje zarządzające funduszami inwestycyjnymi, towarzystwa podwyższonego ryzyka inwestycyjnego (venture capital), instytucje obrotu papierami wartościowymi na rynku wtórnym, instytucje obrotu produktami ubezpieczeniowymi. W Polsce nie ma polskich banków, które zajmowałyby się wyłącznie operacjami na rynku kapitałowym. Do najbardziej zaawansowanych w tej dziedzinie należą: Polski Bank Rozwoju S.A., Bank Handlowy, BRE. Działania typowe dla banków komercyjnych prowadzone są tu zazwyczaj w wyodrębnionych departamentach (np. departament kapitałowy, departament trudnych długów). Domy maklerskie prowadzone przez banki muszą być wyodrębnione instytucjonalnie i prawnie. W Polsce działają filie lub przedstawicielstwa zagranicznych banków inwestycyjnych: CS First Boston sp. z o.o. był pośrednikiem w przejęciu spółki Dębica S.A. przez Goodyear, Creditanstalt Securities S.A. organizował na zlecenie publiczną ofertę akcji Polskiego Banku Rozwoju S.A., JP Morgan sp. z o.o. był doradcą dla International Paper przy prywatyzacji papierni Kwidzyń Spółdzielnie kredytowe instytucje drobnego kredytu, zorganizowane na zasadach spółdzielczych, polegających na powiązaniu kredytobiorców - członków spółdzielni (m.in. przez ich wkłady członkowskie) odpowiedzialnością materialną za działalność danej spółdzielni. Spółdzielczość kredytowa powstała w Niemczech w XIX w. Obecnie spółdzielnie kredytowe są bankami uniwersalnymi i ze względu na konkurencję rozszerzyły krąg klientów poza obręb własnych członków. W tej sytuacji zadaniem tych spółdzielni jest optymalne zaopatrywanie członków w usługi finansowe, ale równocześnie obsługa osób nie należących do spółdzielni. Kasy oszczędnościowe organem założycielskim kas są samorządy lokalne (ustalają statut kasy i wybierają jej radę). Prowadzą działalność typową dla banku uniwersalnego: gromadzą oszczędności oraz udzielają kredytu drobnym przedsiębiorcom, gospodarstwom domowym, samorządowi, a także przeznaczają częściowo zysk do kasy gminy. Nadzór nad kasami sprawuje lokalna władza wykonawcza, nadzór bankowy sprawowany jest przez bank centralny lub odpowiedni urząd państwa. Pierwsze kasy zakładano w Europie w XVI w jako banki pobożnych które miały chronić biednych przed lichwą. W 1816 r ks. Stanisław Staszic założył w Hrubieszowie Rolnicze Towarzystwo Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach, prowadzące m.in. kasę zapomogowo pożyczkową, dom chorych i przytułek dla sierot. Towarzystwo zostało zlikwidowane w 1945 r przez ówczesne władze.

3 3 Polityka pieniężna Banku Centralnego 1. Polityka refinansowania - jest określona przez funkcję Banku Centralnego, jako tzw. kredytodawcy ostatniej instancji. Bank Centralny udzielając bankom komercyjnym kredytu refinansowego zwiększa ich możliwość w sferze prowadzenia akcji kredytowej. Dlatego tez bezpośrednie kredytowanie przez Bank Centralny banków komercyjnych ma najczęściej charakter krótkoterminowy i stosowane jest po wyczerpaniu się innych możliwości pośredniego oddziaływania na wielkość akcji kredytowej. Instrumentem tej polityki jest najczęściej redyskonto weksli znajdujących się w posiadaniu banków komercyjnych (bank centralny skupuje weksle posiadane przez banki komercyjne) lub kredyt lombardowy (bank centralny udziela kredytu pod zastaw papierów wartościowych). Bank centralny może wpłynąć na akcję kredytową i ilość pieniądza w obiegu poprzez: a) stopę refinansową (cena po której bank centralny udziela kredytu bankom komercyjnym) b) stopę redyskontową (Cena po której banki komercyjne sprzedają weksle do banku centralnego. Dyskonto polega na zakupie weksli za kwotę niższą od nominalnej, przy czym różnica ta jest wyznaczona przez stopę dyskontową. (np. kwota nominalna weksla wynosi 1000, a stopa dyskontowa została ustalona przez bank na 8 % w stosunku rocznym. Weksel ten, przy założeniu, że jest płatny w ciągu 90 dni (1/4 roku) zostanie zdyskontowany za 980). Bank komercyjny chcąc zwiększyć swoją płynność może przedstawić ten weksel do redyskonta w banku centralnym. Stopa redyskonta banku centralnego jest niższa od stopy dyskontowej banków komercyjnych, gdyż bank centralny ustala ją z góry, a banki komercyjne w stosunku do tej stopy ustalają odpowiednio wyżej swoje stopy dyskontowe. Redyskonto nie jest dogodne dla banku centralnego, gdyż ustalając stopę redyskonta zobowiązuje się on jednocześnie do redyskontowania wszystkich weksli jakie mu zostaną przedstawione. Niekiedy w celu przeciwdziałania nadmiernemu wzrostowi podaży pieniądza, banki centralne ustalają dla poszczególnych banków komercyjnych limity kredytowe redyskonta weksli ponad ustaloną kwotę, przy czym albo w ogóle nie redyskontują weksli ponad ustaloną kwotę, albo przy przekroczeniu limitu stosują wyższą od podstawowej stopę redyskonta. c) stopę lombardową (Cena po której bank centralny udziela kredytu bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych. Kredyt lombardowy udzielany jest na bardzo krótkie, kilkudniowe terminy, zwykle do 75 % wartości papierow wartościowych.) 2. Polityka otwartego rynku polega na kupnie i sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny. Jej celem jest oddziaływanie banku centralnego na wielkość płynnych rezerw banków i tym samym na rozmiar akcji kredytowej systemu bankowego. Przedmiotem transakcji są głównie rządowe papiery wartościowe. Oferując w danym czasie atrakcyjną cenę kupna lub sprzedaży bank centralny ściąga z rynku pieniężnego (od banków) nadmiar pieniądza kreującego kredyt, bądź zwiększ jego ilość w bankach, powiększając w ten sposób ich możliwości kredytowania. 3. Polityka rezerw obowiązkowych podnosząc wielkość rezerw obowiązkowych bank centralny zmniejsza możliwości kredytowe banków komercyjnych, zaś zmniejszając je daje możliwość rozszerzenia akcji kredytowej. 4. Polityka kursowa bank centralny może wpłynąć na cenę dewiz na rynku krajowym, a więc na kurs pieniądza krajowego. Możliwości takiego oddziaływania zależą od

4 4 otwartości rynku dewizowego oraz od wielkości rezerw dewizowych banku centralnego. Wzrost zakupu dewiz przez bank centralny zwiększa podaż pieniądza krajowego, a sprzedaż dewiz zmniejsza wielkość obiegu pieniądza krajowego. System bankowy w Polsce Polski system bankowy ma charakter dwuszczeblowy. Składa się z: 1) Banku Centralnego 2) Banków komercyjnych, działających wg modelu banków uniwersalnych W 1824r, z inicjatywy Prezesa Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu - księcia Druckiego Lubeckiego, powstał Bank Polski. Mógł on emitować pieniądz (bilety), które miały pełne pokrycie w kapitale zakładowym banku i wymiana biletów na monetę srebrną miała się dokonywać na każde żądanie. Bilety te nie były obowiązkowym środkiem płatniczym lecz można było nimi regulować zobowiązania na rzecz państwa (np. podatki, cła). Po upadku Powstania Listopadowego został przekształcony w rosyjski Bank Państwowy, zaś w 1885r zlikwidowano go. Ponowne reaktywowanie Banku Polskiego miało miejsce w 1926r z inicjatywy Grabskiego. W 1938r obok Banku Polskiego (uznawanego w Europie za bank wzorcowy) funkcjonowały w Polsce 3 banki państwowe (Bank Gospodarstwa Krajowego, Państwowy Bank Rolny, Pocztowa Kasa Oszczędności), 27 banków prywatnych w formie spółek akcyjnych (w tym 4 zagraniczne). Po 1944r zaostrzyła się tendencja do kontroli nad zjawiskami pieniężnymi przez NBP, będący instytucją podporządkowaną Ministrowi Finansów. Istoty tego procesu nie zmienił fakt funkcjonowania wyspecjalizowanych banków ogólnokrajowych: Banku Handlowego S.A. w Warszawie (obsługiwał handel zagraniczny) Banku Polska Kasa Opieki S.A. (zajmował się operacjami dewizowymi ludności) Banku Gospodarki Żywnościowej (obsługiwał rolnictwo) Reforma gospodarcza w 1982r stworzyła podstawy do uniezależnienia NBP od Ministra Finansów (Prezesa NBP powoływał Sejm na wniosek Premiera, Prezes NBP przestał pełnić funkcję Wiceministra Finansów), zwiększenia samodzielności Banku Centralnego w opracowaniu i realizacji założeń polityki pieniężno-kredytowej (NBP przedkładał założenia Sejmowi po rozpatrzeniu przez Radę Ministrów i to Sejm ostatecznie decydował o jej kształcie), zakładanie nowych banków w formie spółek akcyjnych, również z udziałem kapitału zagranicznego. Do 1989 r. powstały tylko 2 nowe banki (głównie w wyniku administracyjnych decyzji): Bank Rozwoju Eksportu S.A oraz Łódzki Bank Rozwoju. W 1987 r. nastąpiło wydzielenie z NBP Powszechnej Kasy Oszczędności Bank Państwowy. W dalszym ciągu jednak NBP realizował politykę monobanku, a przedsiębiorstwa państwowe związane były z oddziałami Banku Centralnego. Przełom nastąpił w 1989 r. kiedy to ustawowo nadano NBP funkcje typowe dla banku centralnego. Rezultatem dążenia do stworzenia dwuszczeblowego systemu bankowego było wydzielenie z NBP 9 banków państwowych, które dysponowały swobodą w sferze decyzji dotyczących czynności bankowych i stosunków z klientami. Nastąpiło zliberalizowanie warunków powstawania nowych banków. Zgodnie z Ustawą o NBP z podstawowym celem NBP jest umacnianie polskiego pieniądza. Niezależność NBP ma wymiar: Personalny Prezesa NBP powołuje Sejm na wniosek Prezydenta na okres 6 lat. Odwołanie Prezesa NBP przed upływem kadencji może nastąpić tylko w razie zrzeczenia

5 5 się wykonywania obowiązków, utraty zdolności pełnienia obowiązków na skutek długotrwałej choroby, skazania wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa, orzeczenia wyrokiem Trybunału Stanu zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk. Decyzyjne NBP podejmuje samodzielne decyzje co do realizacji uchwalonych przez Sejm założeń polityki pieniężnej. Finansowym przejawia się w uprawnieniach co do funduszów własnych: statutowego, rezerwowego, środków trwałych i funduszy specjalnych. Bank Centralny ma ustawowe ograniczenia finansowania deficytu. Systemy bankowe w wybranych krajach Brytyjski system bankowy Jest przykładem bankowości specjalistycznej. Składa się z: Banku Anglii powstał w 1694 r. jako spółka akcyjna i był pierwszym bankiem centralnym na świecie. W zamian za udzielenie rządowi pożyczki na prowadzenie wojny z Francją otrzymał prawo emitowania biletów bankowych. Nie były one rzeczywistym pieniądzem a tylko reprezentowały pieniądz kruszcowy (były zobowiązaniem banku do wydania po ich przedstawieniu złota). Został upaństwowiony w 1946 r. Utrzymuje rachunki Skarbu Państwa, przedsiębiorstw dyskontowych i banków. Administruje długiem publicznym. Jest zależny od rządu, zwłaszcza od kanclerza skarbu (w Polsce minister finansów). Jego głównym zadaniem jest gospodarowanie rezerwami monetarnymi kraju i interwencja na rynku walutowym w celu regulacji kursu funta sterlinga Banki detaliczne (banki rozliczeniowe, clearingowe). Są to banki komercyjne gromadzące wkłady na żądanie i na krótki termin od ludności i przedsiębiorstw. Prowadzą ich rachunki i dokonują na nich rozliczeń. Ich aktywa mają charakter krótkoterminowy. Banki hurtowe, które obejmują: - domy dyskontowe (specjalizują się w inwestowaniu nadwyżek banków clearingowych na rynku pieniężnym. Mają wyłączne prawo redyskontowania weksli w Banku Anglii), - banki kupieckie (są to typowe banki inwestycyjne. Zajmują się finansowaniem wielkich korporacji oraz pośrednictwem w kupnie i sprzedaży firm). Towarzystwa budowlane przyjmują wkłady oszczędnościowe, emitują akcje i udzielają długoterminowych kredytów budowlanych. Kredyty takie są głównym sposobem kupna mieszkań, a ponieważ lokaty tam są uprzywilejowane podatkowo instytucje te otrzymują depozyty o wartości wyższej niż banki clearingowe. System bankowy Stanów Zjednoczonych Skład się z: banków handlowych (komercyjnych), które dzielą się na: - ogólnokrajowe (podlegające prawu federalnemu 1/3 banków handlowych) - stanowe (podlegają prawu poszczególnych stanów) Wkłady w bankach ogólnokrajowych są obowiązkowo ubezpieczone w Federalnej Korporacji Ubezpieczeń Depozytów. Banki te są nadzorowane przez Rezerwę Federalną. W USA działa ok. 9 tys. banków pojedynczych, nie mających w ogóle oddziałów. Przyczyną tego jest prawo stanowe. W niektórych stanach prawo zakazuje nawet zakładania oddziałów w innych miastach stanu lub posiadanie więcej niż jednego oddziału. W odpowiedzi na te restrykcje, dla koncentracji władzy i lepszej ekspansji banki tworzą

6 6 holdingi. Typowa struktura holdingu to: bank komercyjny posiadający rządowe gwarancje dla depozytów, bank inwestycyjny, biuro maklerskie. banków wzajemnych oszczędności są własnością wkładców i w tym sensie nie należą do sektora prywatnego. Ich celem jest lokata oszczędności współzałożycieli. Nie przyjmują depozytów na żądanie a tylko lokaty terminowe. Depozyty są ubezpieczone w Rezerwie Federalnej. Ponieważ lokaty mają charakter długo- i średnioterminowy mogą być lokowane na rynku kapitałowym. Na początku celem ich działalności było upowszechnienie skłonności do oszczędzania wśród niezamożnych klas pracujących. kas oszczędnościowo pożyczkowych są powoływane w celu finansowania indywidualnego budownictwa mieszkaniowego. W zamian za długookresowe oszczędzanie dawały długookresowe pożyczki, zwłaszcza tym, którzy nie mieli szansy uzyskać dużego kredytu z banku. W wyniku nasilenia się inflacji w latach 80-tych, długoterminowe pożyczki zawarte wcześniej musiały być finansowane przez depozyty o coraz droższym oprocentowaniu. Aby kasy mogły zachować rentowność rząd na początku lat 80-tych zezwolił im na obrót papierami wartościowymi co miało przynieść zyski. Tymczasem kasy te wpadły w olbrzymie długi, które w rezultacie pokryło państwo (kilkaset mld USD). wspólnoty kredytowe są spółdzielniami nie nastawionymi na zysk. Tworzyli je ludzie o wspólnych więzach społecznych. Pozwalały na tani kredyt konsumpcyjny, ale też dawały niskie oprocentowanie wkładów. Tylko członkowie wspólnoty mogą uzyskać kredyt. Jako non profit nie są opodatkowane. Ze względu na ograniczony krąg członków i bariery wejścia, oparte na zaufaniu są dosyć bezpieczne. System Rezerwy Federalnej pełni funkcję banku Centralnego USA. Na system ten składa się 12 centralnych banków stanowych, wśród których dominującą rolę odgrywa Bank Rezerwy Federalnej w Waszynktonie. Niemiecki system bankowy Naczelną władzą bankową w Niemczech jest założony w 1957 r Deutsche Bundes Bank. Działa on jako pożyczkodawca ostatniej instancji. Cechuje się wielką niezależnością i bezwzględną polityką pieniężną nastawioną na utrzymanie wartości marki. Ma ograniczone możliwości finansowania deficytu budżetowego. Bank Europejski, który ma zarządzać euro jest wzorowany na doświadczeniach Bundesbanku. Do podstawowych typów banków należą: banki handlowe (komercyjne) jest ich ok Funkcjonują w formie spółek akcyjnych. Źródłem funduszy są głównie wkłady oszczędnościowe i terminowe, w mniejszym stopniu wkłady na żądanie. Dominacja zobowiązań długoterminowych umożliwia im udzielanie kredytów na długie terminy. kasy oszczędnościowe są własnością lokalnych władz publicznych, które gwarantują ich wypłacalność. Obsługują tylko lokalną społeczność. Są bankami uniwersalnymi. banki spółdzielcze są to spółdzielnie kredytowe. Mają charakter lokalny. Nagromadzone środki są przekazywane na kredyty średnio i długoterminowe dla handlu i rolnictwa. Niemiecki system bankowy w przeciwieństwie do amerykańskiego i anglosaskiego nie jest nastawiony w dużej mierze na operacje na rynku kapitałowym. Mechanizm kreacji i czynniki kształtujące podaż pieniądza Podaż pieniądza pozostawienie do dyspozycji przez instytucję pieniężną (z reguły bank) zasobów pieniężnych innej jednostce gospodarującej (bankowej lub niebankowej). Źródłem podaży pieniądza jest jego kreacja przez banki komercyjne. Dochodzi do tego przede wszystkim przez operacje kredytowe.

7 7 Przykład Pierwotny wkład gotówkowy wynosi 100 mln zł. Bank utrzymuje obowiązkową rezerwę w banku centralnym w wysokości 10 % wkładów. Bilans wyjściowy Aktywa Pasywa 90 mln zł 100 mln zł (gotówka w kasie) (wkład pierwotny) 10 mln zł (rezerwy w banku centralnym) Bank rozpoczyna akcję kredytową. I operacja kredytowa Bank udziela 50 mln zł kredytu, z czego 25 mln kredytobiorca utrzymuje na rachunku tego banku zaś pozostałe 25 mln zł wykorzystuje do spłaty zobowiązań wobec wierzycieli mających rachunki w innych bankach. Załóżmy, że na rachunki analizowanego banku wpływają sumy w łącznej wysokości 25 mln zł w wyniku akcji kredytowej realizowanej przez inne banki. Aktywa Pasywa 50 mln zł 100 mln zł (należności z tytułu udzielonych kredytów) (wkład pierwotny) 85 mln zł 25 mln zł (gotówka w kasie) (wkład powstały w wyniku własnej akcji kredytowej) 15 mln zł 25 mln zł (rezerwy w banku centralnym) (wkład powstały w wyniku akcji kredytowej innych banków) II operacja kredytowa Bank udziela kredytu w wysokości 70 mln zł. Aktywa Pasywa 120 mln zł 100 mln zł (należności z tytułu udzielonych kredytów) (wkład pierwotny) 78 mln zł 25 mln zł (gotówka w kasie) (wkład powstały w wyniku I akcji kredytowej) 22 mln zł 25 mln zł (rezerwy w banku centralnym) (wkłady powstałe w wyniku akcji kredytowej innych banków) 70 mln zł (wkład powstały w wyniku II akcji kredytowej) W wyniku kolejnych operacji kredytowych następuje: 1. proces kreowania nowych kredytów, przekraczających wielkość wkładów pierwotnych, 2. wyczerpywanie się własnych rezerw gotówkowych (z 90 mln zł do 78 mln zł)

8 8 Gdyby bank komercyjny w momencie przystąpienia do kreacji swego pieniądza nie dysponował żadnymi rezerwami banku centralnego, nie mógłby podjąć tej operacji ze względu na niebezpieczeństwo braku płynności, tj. niezdolność wywiązywania się ze zobowiązań wobec klientów żądających wypłaty gotówki lub dokonanie przelewu do innego banku. Niewypłacalność jednych banków może pociągnąć za sobą nie tylko bankructwo ich klientów, ale też wypłacalność innych banków (działa efekt psychologiczny). Przeciwdziała się temu przez obowiązkowe minimalne rezerwy płynności, które banki komercyjne muszą utrzymywać w postaci depozytów na ich rachunku w banku centralnym. r - stopa obowiązkowych minimalnych rezerw płynności ustalona przez bank centralny w stosunku do wszystkich depozytów przechowywanych przez banki R rezerwy obowiązkowe D suma depozytów R = r D c zapotrzebowanie na gotówkę niebankowych jednostek gospodarujących (np. przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe) w stosunku do całości zasobów pieniężnych C zapotrzebowanie na gotówkę C = c D MB zasoby banku centralnego MB = C + R = D (c + r) M - podaż pieniądza M = C + D = D (1 + c) M 1 + c m = = - mnożnik bazy monetarnej MB r + c Wskazuje jaką ilość pieniądza mogą kierować banki komercyjne przy danej wysokości wskaźnika minimalnych obowiązkowych rezerw płynności i danej wielkości współczynnika zapotrzebowania na gotówkę. Przykład: D = 100 r = 10 % R = % = ,5 m = = 2,5 0,1 + 0,5 M = MB m = 2,5 ( ) = podaż pieniądza przy r = 10%. Oznacza to, że bank centralny zwiększając podaż swojego pieniądza (np. przez emisję gotówki)na każdą jednostkę zwiększenia bazy monetarnej może oczekiwać wzrostu ogólnej podaży pieniądza w gospodarce maksymalnie o 2,5 jednostek. Nowe usługi bankowe 1. factoring metoda finansowania przedsiębiorstw polegająca na odkupywaniu przez bank za gotówkę od firm przemysłowych i handlowych sum należnych im od odbiorców w zamian za odsetki i prowizję. Odkupywane należności to najczęściej umowy dostaw, sprzedaży i umowy o usługi zawierane między kupującymi a sprzedającymi i świadczenia na rzecz sprzedających, względnie dostawców uzgodnionych usług. W rezultacie umowy factoringowej klient uzyskuje: a). zabezpieczenie finansowania także przy dużym wzroście obrotów, b). zupełną ochronę przed utratą wierzytelności,

9 9 c). zapewnienie płynności i wzrostu zysku w wyniku w wyniku przedterminowego spływu niespłaconych należności, d). Oszczędności w zakresie kosztów osobowych. Factoring może być stosowany do finansowanie importu i eksportu. 2. forfaiting umożliwia uzyskanie środków finansowych na działalność gospodarczą. Bank kupuje za gotówkę wierzytelności klienta, ale przedmiotem tej usługi są zwykle wierzytelności wekslowe wynikające z umów dostaw towarów i usług oraz wierzytelności powstałe z umów leasingu. 3. leasing forma dzierżawy dóbr i nieruchomości. Właściciel udostępnia je i pobiera za to dzierżawę, najczęściej w formie rat. Dzierżawca, po upływie określonego terminu, może dzierżawione dobra nabyć na własność. Formy leasingu: a) finansowy leasingobiorca korzysta z przedmiotu leasingu przez cały okres jego przybliżonej używalności. Zakłada się, że w czasie trwania umowy przedmiot ulegnie całkowitej amortyzacji. Zwykle przyjmuje formę leasingu pośredniego (pomiędzy producentem i użytkownikiem występuje pośrednik, tzn. towarzystwo leasingowe lub bank), gdzie leasingodawca finansuje transakcje a leasingobiorca spłaca, wraz z odsetkami kapitał. b) operacyjny jego cechą jest krótszy termin trwania umowy a przedmiot leasingu może być wydzierżawiony kolejnym użytkownikom. 4. emisja bankowych i organizacja emisji obcych papierów wartościowych. I. Rynek pieniężny Obejmuje transakcje kupna - sprzedaży krótkoterminowych instrumentów finansowych. Segmenty rynku pieniężnego: 1. Rynek lokat międzybankowych Jest to rynek, na którym banki pożyczają sobie wzajemnie płynne rezerwy (instrumenty krótkoterminowe). Płynne rezerwy są gromadzone na rachunkach bieżących w banku centralnym i pełnią rolę środka płatniczego w rozrachunkach międzybankowych. Funkcje rynku lokat międzybankowych: a) służy zarządzaniu płynnością Ma on duże znaczenie przy dokonywaniu rozliczeń w Krajowej Izbie Rozliczeń S.A. W KIR rozliczane są wszystkie płatności dokonywane między klientami różnych banków. Polega to na tym, że banki przesyłają codziennie do KIR odpowiednie dokumenty rozliczeniowe, a Izba dokonuje wielostronnej kompensaty wynikających z tych dokumentów wzajemnych zobowiązań płatniczych banków. Wynikiem tych działań są salda rozliczeniowe, które odzwierciedlają zobowiązania płatnicze lub należności poszczególnych banków w stosunku do pozostałych uczestników systemu. Płatności wynikające z sald rozliczeniowych są realizowane następnego dnia w trakcie organizowanej przez bank centralny sesji rozliczeniowej, w czasie której rachunki banków są uznawane jeśli saldo rozliczeniowe jest dodatnie lub obciążane jeśli saldo rozliczeniowe jest ujemne. Departamenty gospodarki pieniężnej banków mają trudności w przewidywaniu jakie będzie w danym dniu saldo rozliczeniowe KIR. W związku z tym istnieje konieczność pożyczania przez banki potrzebnych środków lub ulokowania ich nadmiaru. (Budowanie prognoz mówiących jakie mogą być w danym dniu płatności wynikające z rozliczeń w KIR byłoby możliwe gdyby banki dysponowały odpowiednio długimi szeregami czasowymi opisującymi zmiany stanów na rachunkach

10 10 bankowych klientów. Na razie jednak szeregi czasowe, którymi dysponują polskie banki są zbyt krótki, a portfele klientów zbyt niestabilne, by można było budować takie prognozy.) Podstawą podejmowania decyzji dotyczących zarządzania płynnością jest zestawienie strumieni wpłat i wypłat, które są następstwem występujących w bilansie banku należności i zobowiązań. Zestawień przyszłych wpłat i wypłat dokonuje się klasyfikując je wg terminów zapadalności. Dzięki temu dostarczają one informacji w jakich okresach nastąpi prawdopodobnie nadmiar lub niedobór środków w banku. W przeprowadzonych analizach należy również uwzględnić lukę jaka nastąpi między stanem płynnych rezerw w banku a poziomem rezerw obowiązkowych (w przypadku zmniejszenia ilości depozytów zmniejszają się rezerwy obowiązkowe). b) jest źródłem finansowania akcji kredytowej banków c) jest źródłem finansowania krótkoterminowych operacji arbitrażowych (celem arbitrażu jest wykorzystywanie istniejących na rynku dysproporcji cen) i spekulacyjnych (celem spekulacji jest osiągnięcie zysku na oczekiwanych zmianach cen). Na rynku lokat międzybankowych dominują transakcje jednodniowe, które ze względu na datę waluty (termin otrzymania pożyczonych środków) dzielimy na: a) O/N (overnight) pożyczający otrzymuje środki w dniu zawarcia umowy, a zwraca je w następnym dniu roboczym (gdy pożyczka zaciągnięta jest w piątek, pożyczkobiorca otrzymuje środki na jeden dzień, ale płaci oprocentowanie za trzy dni). b) T/N (tomorrow / next) pożyczkobiorca otrzymuje środki w następnym dniu roboczym licząc od daty zawarcia umowy, a zwraca je w kolejnym dniu roboczym. c) S/N (spot / next) pożyczkobiorca otrzymuje środki po dwóch dniach od daty zawarcia umowy, a zwraca je w kolejnym dniu roboczym. Początkowo dokonywanie transakcji jednodniowych na polskim rynku lokat międzybankowych nie było możliwe. Wynikało to ze sposobu funkcjonowania rozliczeń międzybankowych. Każdy oddział określonego banku komercyjnego miał swój rachunek bieżący w odpowiadającym mu oddziale okręgowym NBP. Czas rozliczenia transakcji międzybankowych był wydłużony. W 1994 r przeniesiono wszystkie rachunki bieżące z oddziałów okręgowych do centrali NBP w Warszawie. Spread rozpiętość pomiędzy stopami oprocentowania depozytów a stopami oprocentowania krótkoterminowych pożyczek na rynku międzybankowym. Symptomem zwiększania się płynności rynku są zwężające się spready. Średnie dzienne stawki oprocentowania depozytów na rynku międzybankowym są publikowane jako WIBID (Warsaw Interbank Bid), zaś średnie dzienne oprocentowanie pożyczek jako WIBOR (Warsaw Interbank Borrowing Offered Rate). Spread na rynku międzybankowym odzwierciedla koszty zarządzania płynnością. Im szerszy spread tym większe są koszty zaciągania krótkoterminowych pożyczek w porównaniu z dochodami jakie daje lokowanie środków na rynku. 2. Rynek bonów skarbowych Bony skarbowe są krótkoterminowymi papierami dłużnymi emitowanymi przez rząd. Rynek bonów skarbowych umożliwia zarządzanie płynnością bankom i niebankowym podmiotom gospodarczym. Łączną wartość bonów skarbowych emitowanych w danym roku określa ustawa budżetowa na dany rok. Obsługę techniczną bonów prowadzi NBP.

11 11 Bony mogą być nabywane przez krajowe i zagraniczne osoby fizyczne i prawne oraz spółki nie posiadające osobowości prawnej. Bony są papierami o niskim poziomie ryzyka (jedyne ryzyko wiąże się z tym, że w okresie trzymania bonów w portfelu może wzrosnąć stopa procentowa co wywoła spadek ich ceny). Bony to dyskontowy instrument finansowy. Cena takiego instrumentu jest zawsze niższa od jego wartości nominalnej i podawana jest w postaci procentu liczonego od tej wartości. Dyskonto to różnica między wartością nominalną a bieżącą wartością rynkową danego instrumentu. D = N C D dyskonto N wartość nominalna C cena bieżąca Stopa dyskontowa to wyrażone w procentach dyskonto w skali rocznej. D 360 d = 100 % N T d stopa dyskontowa T ilość dni od momentu zakupu /sprzedaży do dnia wykupu przez emitenta W Polsce bony skarbowe emitowane są przez Skarb Państwa dla zapewnienia płynności budżetu państwa. Są sprzedawane na przetargach organizowanych przez Ministerstwo Finansów. Bony oferowane są z 8, 13, 26 i 52 tygodniowym terminem zapadalności (wykupywane są od razu z dyskontem i to potrącenie stanowi zysk nabywcy). Niezależnie od tego Narodowy Bank Polski emituje bony pieniężne NBP oferowane bankom. Mają one na celu zmniejszenie wolnych środków w systemie bankowym. Pierwszą emisję NBP przeprowadził w lipcu 1990r. Powodem była konieczność zneutralizowania silnego wzrostu płynności banków komercyjnych. Obecnie NBP emituje bony pieniężne o wartości nominalnej 10 tys., 100 tys., 1 mln PLN z 28, 91 i 182 dniowym terminem wykupu liczonym od dnia zakupu bonów. Sprzedaż bonów pieniężnych następuje na przetargach organizowanych przez NBP. Informacje o przetargach podawane są z wyprzedzeniem do wiadomości publicznej. Zainteresowani zakupem bonów pieniężnych zgłaszają oferty przetargowe z wyszczególnieniem rodzaju bonów jakie chcą nabyć oraz określają cenę jaką gotowi są zapłacić za każde 100 zł wartości nominalnej. Po upływie terminu składania ofert NBP dokonuje spośród nich wyboru, preferując oferty zawierające najwyższą cenę zakupu (najniższą stopę dyskonta). O przyjęciu lub odrzuceniu oferty NBP zawiadamia oferentów nie później niż w następnym dniu roboczym po przetargu. Oferent, którego oferta została przyjęta zobowiązany jest w wyznaczonym przez NBP terminie, drugim dniu po dacie przetargu, zapłacić za bony kwotę wynikającą z zaoferowanej ceny ich zakupu. Niedotrzymanie określonego terminu powoduje zwiększenie ceny nabycia bonów o dodatkowy koszt wyliczony wg oprocentowania równego 1,25 stawki kredytu refinansowego. Opóźnienie w dokonaniu zapłaty nie może przekroczyć 7 dni, po tym terminie przyjmuje się, że odstąpiono od przetargu, oferent zaś może być karnie wykluczony z udziału w przyszłych przetargach przez okres 1 roku. 3. Rynek walutowy