Instrumenty prawne określające praktykę handlu książką w Polsce

Transkrypt

1 Instrumenty prawne określające praktykę handlu książką w Polsce analiza przygotowana przez Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Polska Książka (opracował: Jędrzej Maciejewski) Kraków, październik 2011

2 Spis treści I. Wstęp... 3 II. Swoboda umów w prawie gospodarczym... 4 III. Umowy pomiędzy wydawcami a dystrybutorami... 5 IV. Konsekwencje wynikające z ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych... 6 V. Potencjalne korzyści z factoringu Factoring pełny (właściwy) Factoring niepełny VI. Konsekwencje zgłoszenia kontrahenta do biura informacji gospodarczej VII. Problematyka VAT w obrocie książką Wprowadzenie VAT na książki od 2011 r Sprzedaż książek w ramach działalności edukacyjnej Możliwość powrotu do zerowej stawki VAT na ksiażki VIII. Wnioski

3 I. Wstęp Wydawcy książek zwracają uwagę na szereg zjawisk, które wpływają na to, iż rynek książki jest najmniej uporządkowanym rynkiem w Polsce, finansowanym przede wszystkim przez nich, którzy ponoszą całe ryzyko biznesowe. Obecny model funkcjonowania rynku książki sprawia, że jest do de facto rynek działający na warunkach komisowych, w którym dystrybutorzy zarabiają na uzyskanych rabatach i prowizjach, nie ponosząc żadnego ryzyka wydawania nowych książek. Z drugiej strony wzrastające koszty (często półroczne terminy płatności, nawet 50-procentowe rabaty, opłaty za promocje, zatory płatnicze oraz 5-procentowy VAT) przekładają się na ceny książek. Kolejnym problemem jest niezwykle silna pozycja rynkowa sieci księgarń, które narzucają wydawcom bardzo niekorzystne warunki handlowe oraz niejednokrotnie pozwalają sobie na nie dotrzymywanie ustalonych warunków z wydawcami w szczególności jeżeli chodzi o terminy płatności. Dlatego celem niniejszej analizy jest przegląd kluczowych instrumentów prawnych wpływających na praktykę handlu książką w Polsce lub mogących stanowić remedium na najważniejsze problemy wydawców książek. W pierwszej kolejności przedstawiona jest zasada swobody umów w prawie gospodarczym zarówno wydawcy, jak i ich kontrahenci są przedsiębiorcami, w związku z czym stosuje się do nich prawo handlowe, które wychodzi z założenia równości stron i, poza nielicznymi wyjątkami, nie uznaje za wskazane ochrony żadnej ze strony uznanej za potencjalnie słabszą. Kolejnym punktem jest analiza umów pomiędzy wydawcami a dystrybutorami, które w głównej mierze determinują sytuację biznesową wydawców i dla wielu z nich są jedynym lub dominującym kanałem sprzedaży wydanych książek. Z uwagi na długie terminy płatności, które niejednokrotnie i tak nie są dotrzymywane, niniejsze opracowanie dokonuje przeglądu instytucji prawnych i ekonomicznych, które mogą stanowić rozwiązanie zaistniałej sytuacji. Są to instrumenty przyznane wierzycielom przez ustawę o terminach zapłaty w transakcjach handlowych oraz usługi świadczone przez firmy factoringowe, zarówno jeżeli chodzi o factoring właściwy, jak i niewłaściwy oraz możliwość zgłoszenia dłużnika do biura informacji gospodarczej. Dodatkowy rozdział został poświęcony zagadnieniom VAT i obejmuje zarówno przyczyny objęcia tym podatku sprzedaży książek od 2011 r., wybrane przypadki dalszego stosowania zerowej stawki podatku, jak i analizę możliwości powrotu do sytuacji obowiązującej do końca 2010 r. 3

4 II. Swoboda umów w prawie gospodarczym 1 Zasada swobody umów zawarta jest w art ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.): Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zapewnia ona uczestnikom obrotu handlowego, w którym występuje formalna równość podmiotów względem siebie (nie należy jej mylić z faktyczną siłą ekonomiczną poszczególnych stron), możliwość kształtowania łączących je stosunków prawnych poprzez zgodne oświadczenia woli obu stron. Zawiera ona zarówno swobodę w zakresie samego zawarcia umowy, jak i kształtowania jej treści. Swoboda zawarcia umowy obejmuje z jednej strony możliwość podjęcia (według własnego uznania) decyzji o zawarciu bądź niezawarciu umowy, a z drugiej strony możliwość wyboru odpowiedniego kontrahenta. Strony umowy posiadają możliwość kreowania, zmiany i rozwiązania łączącego je stosunku prawnego drogą konsensusu. Swoboda kształtowania treści umowy pozwala kontrahentom na określenie wzajemnych praw i obowiązków czy to poprzez przyjęcie rozwiązań przewidzianych dla danych typów umów w ustawach, czy też ich modyfikację albo nawet i zupełne odstąpienie od nich. Przedsiębiorcy nie są związani określonym typem umowy, ale mogą dostosować ją do swoich potrzeb albo zawrzeć typ umowy nieprzewidziany w żadnej ustawie (np. umowy franchisingu lub factoringu). Jednak ta swoboda jest ograniczona przez właściwość (naturę) stosunku, wiążące przepisy ustaw oraz zasady współżycia społecznego. Właściwość (natura) stosunku wpływa na treść i cel zawartej umowy, które nie mogą być z nią sprzeczne i muszą respektować charakterystyczne cechy każdego stosunku zobowiązaniowego lub swoiste cechy pewnych typów umów. Zgodnie z tym strony nie mogą ani naruszać interesów osób trzecich, nie będących stroną zawartej pomiędzy nimi umowy, ani też żaden z kontrahentów nie może uzyskać kompetencji do jednostronnego, dowolnego oznaczania kompetencji drugiej strony umowy, ponieważ istotą umów jest konsensus pomiędzy stronami, który zapewnia realizację interesów każdej z nich. Tak samo właściwość stosunku uniemożliwia zobowiązanie jednej ze stron do wykonania określonej czynności, która byłaby sprzeczna z naturą tego stosunku np. nie można w ramach umowy zlecenia 1 Niniejszy rozdział w znacznej mierze oparty jest na: A. Olejniczak, Umowy gospodarcze. Część ogólna (w:) A. Koch, J. Napierała (red.), Umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 2011, s

5 zobowiązać drugiej strony do osiągnięcia określonego rezultatu, a jedynie do określonych starań lub starannego działania. Nie jest również możliwe zawarcie umowy sprzecznej z ustawą, czyli z bezwzględnie obowiązującymi jej przepisami. Pod tym względem swobodę umów ograniczają określone przepisy nie tylko Kodeksu cywilnego, ale też każdej innej ustawy (o charakterze nie tylko cywilnym, ale również karnym czy administracyjnym). I tak poważne ograniczenia swobody zawierania umów handlowych zawierają m.in. prawo ochrony konkurencji, prawo ochrony własności intelektualnej, prawo bankowe, prawo dewizowe, prawo papierów wartościowych czy prawo ubezpieczeniowe. Trzecim ograniczeniem swobody umów są zasady współżycia społecznego, które zawierają powszechnie akceptowane normy moralne i nakładają obowiązek kierowania się powszechnie akceptowanymi regułami przyzwoitego zachowania wobec kontrahenta np. przestrzegania dobrych obyczajów, zasad uczciwego obrotu, rzetelnego postępowania czy lojalności i zaufania. Sprzeczne z tymi regułami jest zachowanie niemoralne czy prowadzące do określenia w umowie w sposób rażąco nierówny sytuacji prawnej stron. Sankcją za przekroczenie tych ograniczeń swobody umów jest co do zasady nieważność czynności prawnej w całości lub części. Zgodnie z art. 58 ustawy Kodeks cywilny czynność prawna sprzeczna z przepisami ustawy albo mająca na celu ich obejście jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień umowy wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Nieważna za to jest umowa sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Jeżeli jednak nieważnością jest dotknięta tylko część umowy, to pozostaje ona w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością umowa nie zostałaby zawarta. III. Umowy pomiędzy wydawcami a dystrybutorami Umowy powszechnie zawierane między wydawcą a dystrybutorem przewidują obowiązek sprzedaży publikacji przez wydawcę i ich kupna przez dystrybutora na zasadach określonych w umowie. Narzucane przez dystrybutora, który z reguły jest stroną ekonomicznie silniejszą, warunki umowy sprawiają, że w istocie umowa ta tylko częściowo jest umową sprzedaży, a dodatkowe klauzule w znacznej mierze przekształcają ją w de facto umowę komisu. 5

6 Pomijając zapisy umowy dotyczące obowiązku przekazywania planów wydawniczych, aktualnych informacji dotyczących ukazujących się tytułów czy wszelkich informacji marketingowych i materiałów promocyjnych dotyczących publikacji wydawcy, jak również warunków i terminów dostawy czy odbioru zamawianych przez dystrybutora egzemplarzy, kluczowe znaczenia mają zapisy dotyczące: rabatów udzielanych dystrybutorowi przez wydawcę, terminów płatności za odebrane przez dystrybutora publikacje, wielkości zwrotów zamówionych przez dystrybutora publikacji. Często wyrazem mocniejszej pozycji dystrybutora w łączącym go z wydawcą stosunku prawnym jest narzucenie sądu właściwego dla jego miejsca siedziby jako jedynego właściwego dla rozstrzygania ewentualnych sporów. Połączenie wielkości udzielonych rabatów, terminów płatności oraz wielkości zwrotu przerzuca de facto całe ryzyko ekonomiczne na wydawcę, który zobowiązany jest do przyjęcia do zwrotu znacznej części niesprzedanego nakładu. Odpowiednio wydłużone terminy płatności sprawiają, iż wydawca w praktyce finansuje nie tylko cały proces wydawniczy, ale również działalność dystrybutora, udzielając mu bezpłatnego krótkoterminowego kredytu. Wreszcie wielkość udzielonych rabatów pozwala dystrybutorowi na uzyskanie stałego źródła dochodów z różnicy między wielkością rabatu udzielonego jemu przez wydawcę, a wielkością rabatu, jaki dystrybutor udziela księgarni lub innemu sprzedawcy. Obok dodatkowych usług, jakie dystrybutor może świadczyć swoim kontrahentom m.in. magazynowych, spedycyjnych, transportowych, obsługi sprzedaży wysyłkowej lub kolportażu materiałów promocyjnych, osiąga on znaczną marżę, którą pozwala mu na sfinansowanie swojej infrastruktury oraz personelu oraz osiągnięcie odpowiedniego zysku. Należy mieć jednak na uwadze, iż takie postanowienia umowy chociaż faktycznie są narzucane przez będących silniejszą ekonomicznie stroną dystrybutorów w pełni mieszczą się w opisanej w punkcie II swobodzie umów w prawie gospodarczym. IV. Konsekwencje wynikające z ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz. U. Nr 139, poz z późn. zm.) stanowi implementację dyrektywy 2000/35/WE z dnia 6

7 29 czerwca 2000 r. w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych (Dz. Urz. WE L 200 z 8 sierpnia 2000 r.) i określa szczególne uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika w związku z terminami zapłaty w transakcjach handlowych (art. 1). Na potrzeby ustawy transakcja handlowa została zdefiniowana jako umowa, której przedmiotem jest odpłatne dostarczanie towaru lub odpłatne świadczenie usług, jeżeli strony tej umowy zawierają ją w związku z wykonywaną przez siebie działalnością gospodarczą lub zawodową (art. 2). Ustawę stosuje się do transakcji handlowych, których wyłącznymi stronami są w pierwszej kolejności przedsiębiorcy (osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym odrębne ustawy przyznają zdolność prawną wykonujące we własnym imieniu działalność gospodarczą oraz wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej por. art. 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej; Dz. U. Nr 173, poz z późn. zm.) art. 3 pkt 1. W świetle tego umowy zawierane pomiędzy wydawcami i dystrybutorami, księgarniami czy innymi przedsiębiorcami podlegają pod przepisy ustawy. Ustawy nie stosuje się jedynie do określonych w art. 4 enumeratywnie wyliczonych przypadków, obejmujących m.in. długi objęte postępowaniami prowadzonymi na podstawie przepisów prawa upadłościowego i prawa układowego, umowy, na podstawie których są wykonywane czynności bankowe czy umowy, których stronami są wyłącznie podmioty zaliczane do sektora finansów publicznych w rozumieniu przepisów o finansach publicznych. Kluczowy przepis ustawy, określony w art. 5 przewiduje, iż jeżeli strony w umowie przewidziały termin zapłaty dłuższy niż 30 dni, wierzyciel może żądać odsetek ustawowych za okres począwszy od 31 dnia po spełnieniu swojego świadczenia niepieniężnego i doręczeniu dłużnikowi faktury lub rachunku do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego. Jeżeli termin zapłaty nie został określony w umowie, wierzycielowi, bez wezwania, przysługują odsetki ustawowe za okres począwszy od 31 dnia po spełnieniu świadczenia niepieniężnego - do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego (za dzień wymagalności świadczenia pieniężnego, uważa się dzień określony w pisemnym wezwaniu dłużnika do zapłaty, w szczególności w doręczonej dłużnikowi fakturze lub rachunku) por. art. 6. 7

8 Jeżeli dłużnik, w terminie określonym w umowie albo wezwaniu, nie dokona zapłaty na rzecz wierzyciela, który spełnił określone w umowie świadczenie niepieniężne, wierzycielowi przysługują, bez odrębnego wezwania, odsetki w wysokości odsetek podatkowych (wg stawki równej sumie 200 % podstawowej stopy oprocentowania kredytu lombardowego ustalanej przez NBP) i 2 %, z tym że stawka ta nie może być niższa niż 8 %, chyba że strony uzgodniły wyższe odsetki, za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty (art. 7). Zgodnie z art. 8 ustawy, o zapłatę odsetek, w imieniu i na rzecz wierzyciela może wystąpić, na jego wniosek, krajowa lub regionalna organizacja, której celem statutowym jest ochrona interesów takich podmiotów. W tym miejscu należy odnotować, iż celem statutowym Stowarzyszenia Autorów i Wydawców Polska Książka w świetle obowiązującego statutu nie jest ochrona takich interesów wydawców. Wszelkie zapisy umowne ograniczające uprawnienia zawarte w wyżej omawianych przepisach są zgodnie z art. 9 ustawy nieważne (Czynność prawna wyłączająca lub ograniczająca uprawnienia wierzyciela lub obowiązki dłużnika, o których mowa w art. 5-8 ustawy, jest nieważna). Przepisy ustawy powinny być interpretowane w zgodzie z postanowieniami prawa unijnego. Ponieważ ustawa stanowi implementację dyrektywy 2000/35/WE, należy wskazać na pkt 19 jej preambuły: Niniejsza dyrektywa powinna zakazywać nadużywania swobody zawierania umów na niekorzyść wierzyciela. Jeśli porozumienie służy temu, aby przysporzyć dłużnikowi dodatkowej płynności finansowej na koszt wierzyciela lub, jeśli przedsiębiorstwo wymusza na swoich dostawcach i podwykonawcach warunki płatności, które nie są usprawiedliwione warunkami jemu przyznanymi, to może to zostać uznane za czynniki stanowiące o takich nadużyciach ( ). V. Potencjalne korzyści z factoringu 2 Pewnym rozwiązaniem dla jednej z największych bolączek wydawców, czyli zbyt długich terminów płatności oraz zatorach płatniczy, występujących w transakcjach rynkowych, mogłoby być korzystanie z usług factoringowych. W znacznej mierze rozwiązałoby to 2 Niniejszy rozdział został oparty na analizie factoringu zawartym w dodatku Nowoczesne usługi finansowe. Kredyt, leasing, faktoring do dziennika Rzeczpospolita : K. Ostrowska, Dostęp do gotówki plus usługi dodatkowe, Rzeczpospolita. Nowoczesne usługi finansowe. Kredyt, leasing, factoring, , s

9 problemy związane z płynnością i brakiem terminowych płatności, obciążając jednak wydawców dodatkowymi kosztami. Ponadto z uwagi na specyfikę umów zawieranych w handlu książką, a w szczególności klauzule związane ze zwrotami nie sprzedanych egzemplarzy klasyczne instrumenty factoringu wymagałyby daleko idących modyfikacji, aby uwzględnić faktyczną wartość wystawianych przez wydawców faktur, od których potrącana jest wartość dokonywanych przez dystrybutorów zwrotów wcześniej zamówionych egzemplarzy. Factoring jest usługą finansową, która polega na wykupieniu przez faktura niewymagalnych faktur zaraz po ich wystawieniu. Dzięki temu przedsiębiorca uzyskuje szybki dostęp do pieniędzy, co w znacznym stopniu wpływa na utrzymanie przez niego płynności finansowej. Oprócz usługi podstawowej, firma factoringowa może dodatkowo weryfikować ryzyko związane ze współpracą z nowymi kontrahentami, zajmować się windykacją niespłaconych w terminie wierzytelności czy zarządzać należnościami lub zapewnić ubezpieczenie ryzyka. Korzyści dla klienta oferowane przez factoring są następujące: szybki, stały, dopasowany do poziomu sprzedaży dostęp do finansowania, poprawa struktury bilansu w szczególności wskaźników rotacji należności i zobowiązań, poprawa płynności finansowej, dokładne planowanie wpływów i wydatków, ograniczenie kosztów administracyjnych związanych z monitowaniem i egzekwowaniem należności, wzrost obrotów bez angażowania środków własnych, dopasowanie finansowania do sezonowości sprzedaży, urealnienie lub wydłużenie odbiorcom terminów płatności, zredukowanie kosztów sprzedaży przez uzyskanie rabatów u dostawców, obniżenie ryzyka opóźnień lub braku zapłaty od odbiorców, uzyskanie obiektywnej oceny zdolności płatniczej odbiorców, zmniejszenie ryzyka związanego z koniecznością stworzenia rezerw z tytułu należności zagrożonych lub utraconych, zminimalizowanie ryzyka nawiązania współpracy z mało wiarygodnymi odbiorcami. 9

10 Występują dwa rodzaje factoringu: pełny (bez regresu) oraz niepełny (z regresem). W pierwszym wypadku ryzyko niewypłacalności dłużnika jest przenoszone na firmę factoringową, podczas gdy przy factoringu niepełnym klient jest zobowiązany do zwrotu firmie factoringowej wypłaconych mu środków w razie braku zapłaty przez dłużnika za fakturę. Na ofertę firm factoringowych spory wpływ na koniunktura gospodarcza w okresie dekoniunktury rośnie ryzyko niewypłacalności kontrahenta lub znacznych opóźnień w zapłacie. W 2009 r. zdecydowanie wzrosło zainteresowanie factoringiem pełnym, który oprócz finansowania oferuje ubezpieczenie ryzyka braku zapłaty przez dłużnika. Po unormowaniu się sytuacji wzrosło z kolei zainteresowania factoringiem niepełnym (obecnie wolumen obrotów w factoringu pełnym jest o ok. 1/3 większy niż w factoring niepełnym). 1. Factoring pełny (właściwy) W factoringu pełnym klient przenosi na faktora ryzyko wypłacalności dłużnika, jednak pociąga to za sobą dodatkowe koszty, które zależą od skali ryzyka związanego z taką operacją. Instrument ten jest polecany jest m.in. gdy firma ma dłużników, których udział w portfelu wierzytelności jest dość znaczny i brak zapłaty mógłby być dla firmy poważnym zagrożeniem oraz dla przedsiębiorców, którzy prowadzą sprzedaż z odroczoną płatnością albo potrzebują gwarancji refinansowania na potrzeby przetargu lub kontraktu. Z drugiej jednak strony różnica między ceną factoringu pełnego i niepełnego wynosi ok. 0,2-0,4 proc. wartości faktury. Występują trzy formy factoringu pełnego: właściwy, w którym faktor bierze na siebie ryzyko niewypłacalności dłużnika, eksportowy, w którym ryzyko niewypłacalności dłużnika bierze na siebie faktor w kraju dłużnika, ubezpieczeniowy, w którym ewentualne konsekwencje braku zapłaty ponosi ubezpieczyciel. Z uwagi jednak na fakt, iż firmy factoringowe ubezpieczają swoje portfele wierzytelności, to koszty ich polis ubezpieczeniowych wpływają na cenę oferowanych usług i w znacznej mierze kształt produktu factoringowego zależy od treści polisy i od decyzji towarzystwa ubezpieczeniowego. Może się nawet zdarzyć, iż przyznany przez firmy ubezpieczeniowe limit transakcji jest niewystarczający na pokrycie całego salda należności i w takiej sytuacji klient oczywiście może przekroczyć wyznaczony limit, jednak robi to na własne ryzyko 10

11 (z drugiej strony przyznany pułap finansowania można potraktować jako informację o tym, jak oceniane jest ryzyko związane z danym kontrahentem). Kiedy w ciągu ostatnich 3 lat firmy ubezpieczeniowe w związku z kryzysem zmniejszyły limit ubezpieczanych przez siebie transakcji, co odbiło się na zapewnianej przez factoring pełnej ochronie ubezpieczeniowej i finansowaniu, często stosowanym rozwiązaniem stało się korzystanie z factoringu niepełnego i oddzielne wykupienie odpowiedniej polisy ubezpieczeniowej. Wówczas rozdziela się dwa produkty i obniżenie stopnia ochrony ubezpieczeniowej nie przekłada się na zakres finansowania, jak i ograniczenie przez faktora limitu finansowania nie ma bezpośredniego wpływu na obniżenie limitów ubezpieczeniowych. Rozdzielenie factoringu od ubezpieczenia ma jednak również szereg wad. Na rynku ubezpieczeniowym najczęściej stosuje się praktykę ubezpieczania całych portfeli wierzytelności odbiorców, a nie tylko ich części. Ponadto umowy przewidują możliwość wypłacenie odszkodowania dopiero w sytuacji upadłości, układu czy trwałej niewypłacalności dłużnika. Kolejnym mankamentem jest wstrzymanie wypłaty ubezpieczenia do chwili wyjaśnienia podnoszonych przez dłużnika zarzutów względem wierzyciela (mogą to być jakiekolwiek zarzuty jakościowe, ilościowe lub inne) w takiej sytuacji ubezpieczenie może nie być w ogóle wypłacone lub jedynie częściowo. Gdy sytuacja jest jednak oczywista i nie pociąga za sobą większego ryzyka dla stron umowy factoringowej, factoring pełny daje możliwość wyksięgowania należności z bilansu firmy i wypłacona przez faktora zaliczka za przedstawione do wykupu faktury może być traktowana jak ostateczne rozliczenie transakcji. 2. Factoring niepełny Factoring niepełny obejmuje zazwyczaj finansowanie połączone z zarządzaniem i inkasowaniem należności, jednak nie chroni on klientów przed niewypłacalnością odbiorcy i w razie braku zapłaty za fakturę faktor zażąda od klienta uregulowania długu. W factoringu niepełnym firma factoringowa odkupuje od klienta faktury z odroczonym terminem płatności i przekazuje na jego konto część należności. Dopiero po upływie wskazanego w fakturze terminu płatności i po otrzymaniu zapłaty od odbiorcy, na rachunek klienta trafia pozostała kwota pomniejszona o prowizję faktora. Jeżeli jednak dłużnik będzie się spóźniał z płatnością i przekroczy ustalony termin, klient jest zobowiązany do zwrotu firmie factoringowej uzyskanych wcześniej pieniędzy. 11

12 Factoring niepełny jest optymalnym rozwiązaniem dla przedsiębiorców, którzy znają swoich kontrahentów, są w stanie ocenić związane z tym ryzyko, a factoring chcą wykorzystać jako narzędzie do zarządzania płynnością. W praktyce nawet zlecenie nabywania wierzytelności coraz częściej przypomina polecenie przelewu i klienci uzyskują możliwość otrzymania pieniędzy w ciągu kilkunastu minut od złożenia dyspozycji, natomiast faktury i inne wymagane dokumenty są dostarczane faktorowi później (taka opcja nie jest możliwa przy factoringu pełnym). Sprawdza się on również w sytuacji, gdy priorytetem dla przedsiębiorcy nie jest przejęcie ryzyka wypłacalności dłużnika, ale dostęp do dodatkowych usług, takich jak: finansowanie określonych w umowie opóźnień w spłacie wierzytelności, prowadzenie rejestru faktur, przygotowanie raportów na temat terminowości płacenia przez dłużnika czy prowadzenie miękkiej windykacji. VI. Konsekwencje zgłoszenia kontrahenta do biura informacji gospodarczej Krajowy Rejestr Długów Biuro Informacji Gospodarczej SA (KRD) jest pierwszym, największym i najbardziej rozpoznawalnym biurem informacji gospodarczej działającym w Polsce, który rozpoczął działalność 4 sierpnia 2003 r. KRD nie jest jednak jedynym biurem informacji gospodarczej. Obok niego funkcjonuje jeszcze Biuro Informacji Gospodarczej InfoMonitor SA oraz Europejski Rejestr Informacji Finansowej BIG SA (ERIF). Działają one na podstawie ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych (Dz. U. Nr 81, poz. 530 z późn. zm.), która zastąpiła ustawę z dnia 14 lutego 2003 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych (Dz. U. Nr 50, poz. 424, z późn. zm.). Dla ponad połowy przedsiębiorców (52 proc. wyniki badań przeprowadzonych jesienią 2010 r. przez BIG InfoMonitor SA) biura informacji gospodarczej są jednym z głównych źródeł uzyskiwania informacji o swoich partnerach biznesowych. Uzyskiwane tam informacje pozwalają na dokonywanie oceny ryzyka finansowego i uniknięcie transakcji z dłużnikiem oraz problemów z płatnościami za faktury. Biura informacji gospodarczej nie tylko prowadzą rejestry dłużników, ale również udostępniają informacje na temat zadłużenia konsumentów i przedsiębiorców, uprzednio zebrane z rynku. 12

13 BIG InfoMonitor współpracuje z Biurem Informacji Kredytowej (BIK) oraz Związkiem Banków Polskich (ZBP), dzięki czemu jego raporty mogą być uzupełniane o dane pochodzące z baz instytucji bankowych. W wyniku tego BIG InfoMonitor posiada dostęp do 5,2 mln informacji i danych gospodarczych o zadłużeniu różnych podmiotów, a wszystkie banki poprzez BIK w łatwy sposób mogą pobierać dane z jego zasobów. Z rejestru dłużników BIG InfoMonitor raporty pobierają podmioty z każdego sektora rynku, ale są to przede wszystkim banki i instytucje finansowe. Dłużnicy mają tego świadomość i dlatego 40 proc. z nich spłaca swoje zobowiązania tuż po otrzymaniu ostrzeżenia o zamiarze dopisania ich do rejestru. Kolejne 35 proc. reguluje należność po umieszczeniu ich danych w BIG. W przypadku gdy firma figuruje jako dłużnik, rating takiego przedsiębiorcy może zostać obniżony, co może znaleźć odzwierciedlanie w wycenie emitowanych przez niego papierów wartościowych. VII. Problematyka VAT w obrocie książką Od 1 stycznia 2011 r. stawka VAT na książki wzrosła z 0 proc. do 5 proc., co wynikało z wygaśnięciem derogacji unijnej i niepowodzeniach w walce o jej przedłużenie po 2010 r. Co prawda Ministerstwo Finansów wprowadziło 4-miesięczny okres przejściowy dla wydawców, jednak zasadniczo od 1 stycznia br. ceny książek wzrosły. Nowa sytuacja prawno podatkowa skłoniła z kolei wielu uczestników rynku książki do szukania możliwości unikania płacenia 5 proc. VAT, co w znacznej mierze udało się m.in. będącym jednostkami organizacyjnymi uczelni oficynom wydawniczym sprzedającym wydawnictwa opatrzone numerem ISBN studentom tych uczelni. 1. Wprowadzenie VAT na książki od 2011 r. Obecny stan prawny w odniesieniu do stawki VAT na książki w Polsce jest w głównej mierze uzależniony od polityki fiskalnej Unii Europejskiej. Od 1 stycznia 2011 r. stawka VAT na książki wzrosła z 0 proc. do 5 proc., co wiązało się z wygaśnięciem zgody UE na stosowanie zerowego podatku na książki. Pierwotna derogacja, która pozwalała Polsce stosować 0 proc. stawkę VAT na książki i czasopisma specjalistyczne przestała obowiązywać z końcem 2007 r. 13

14 Jednak Polsce udało się wynegocjować jej przedłużenie o kolejne trzy lata do końca 2010 r. W kwietniu 2010 r. Ministerstwo Finansów wystąpiło do Komisji Europejskiej z wnioskiem o przedłużenie okresu obowiązywania derogacji, jednak odpowiedź, jaką otrzymało w lipcu nie pozostawiała wątpliwości. Dlatego też Ministerstwo zdecydowało się na wprowadzenie nowej, możliwie najniższej stawki VAT w wysokości 5 proc. Należy przy tym zwrócić uwagę, że rozwiązania w poszczególnych krajach UE są bardzo różne. Są kraje, które nie stosują żadnych preferencji fiskalnych dla książek, jednak Wielka Brytania i Irlandia utrzymały zerową stawkę VAT na książki. 2. Sprzedaż książek w ramach działalności edukacyjnej Interpretacja indywidualna (IPTPP1/443-14/11-3/ALN) Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi, wydana w odpowiedzi na złożony przez Politechnikę wniosek o udzielenie pisemnej interpretacji przepisów prawa podatkowego, uznała, iż sprzedaż przez oficynę wydawniczą, będącą jednostką organizacyjną Politechniki, wydawnictw z numerem ISBN podręczników akademickich, notatek autoryzowanych, skryptów zatwierdzonych przez Dziekanów poszczególnych Wydziałów Politechniki jako niezbędne w toku nauczania na rzecz studentów własnej uczelni jest zwolniona z opodatkowania podatkiem od towarów i usług, na podstawie art. 43 ust. 1 pkt 26 lit. b) ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2004 r. nr 54, poz. 535 z późn. zm.). Z drugiej jednak strony sprzedaż ww. wydawnictw z numerem ISBN innym podmiotom, w tym również studentom innych uczelni, jest w świetle art. 41 ust. 2a ustawy opodatkowana stawką obniżoną w wysokości 5%. Dyrektor Izby Skarbowej w Łodzi jednoznacznie określił przy tym warunki, jakie muszą być spełnione, aby istniała możliwość skorzystania ze zwolnienia z opodatkowania VAT. Ze zwolnienia takiego może skorzystać tylko uczelnia, której jednostką organizacyjną może być oficyna wydawnicza (w przedmiotowym przypadku wskazana w statucie uczelni) i jedynie w przypadku, w którym sprzedaż ww. wydawnictw jest ściśle związana z wykonywaniem przez uczelnię jej podstawowych zadań związanych ze świadczeniem usług edukacyjnych. Sprzedaż ww. publikacji na rzecz studentów stanowić musi każdorazowo dostawę ściśle związaną ze świadczonymi usługami edukacyjnymi, w którym publikacje te stanowią swego rodzaju materialny wynik tychże usług oraz sprecyzowanie zakresu programowego obowiązującego na danym kierunku studiów (bądź w ramach innej formy kształcenia realizowanej przez uczelnię). 14

15 Dyrektor Izby Skarbowej w Łodzi za nieprawidłową uznał interpretację, iż uczelnia nie ma potrzeby dochowywania jakichś szczególnych formalności związanych ze sprzedażą publikacji na rzecz studentów (np. legitymowanie studentów), ponieważ przepisy ustawy o VAT i rozporządzenia nie przewidują żadnych procedur w powyższym zakresie oraz że w przypadku prowadzonej przez uczelnię sprzedaży detalicznej na rzecz osób fizycznych analizowanych wydawnictw może ona bazować na domniemaniu, iż kupującymi są studenci. Przedmiotowa interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi prowadzi do sytuacji, iż uczelnie (jak również jednostki naukowe Polskiej Akademii Nauk oraz jednostki badawczo-rozwojowe, w zakresie kształcenia na poziomie wyższym, jak i jednostki objęte systemem oświaty w rozumieniu przepisów o systemie oświaty, w zakresie kształcenia i wychowania) w ramach i w sposób ściśle związany ze świadczonymi usługami edukacyjnymi przy sprzedaży swoim usługobiorcom wydawnictw z numerem ISBN są uprawnione do korzystania ze zwolnień podatkowych z VAT. Nie dotyczy to zatem księgarń znajdujących się na terenie uczelni, lecz jedynie oficyn wydawniczych będących jednostkami organizacyjnymi uczelni. Pojawia się przy tym uzasadnione pytanie, jak uczelnie wykorzystają te uprawnienia czy będą one oferowały swoim studentom wydawnictwa z numerem ISBN po cenie odpowiednio pomniejszonej o wartość VAT, czy też oferowane wydawnictwa będą sprzedawane po cenach rynkowych, a nieodprowadzony podatek VAT będzie stanowił dodatkowe źródło dochodów uczelni. Z faktu, iż świadczenie usług jest wyłączone z zakresu zwolnienia, jeśli ich głównym celem jest osiągnięcie dodatkowego dochodu poprzez dokonywanie transakcji stanowiących bezpośrednią konkurencję w stosunku do działalności przedsiębiorstw wykonujących działalność gospodarczą objętą podatkiem VAT, nie wynika jednoznacznie przyjęcie wariantu pierwszego, jeżeli sprzedaż ww. wydawnictw będzie dokonywana w ścisłym związku ze świadczeniem usług edukacyjnych. Wprowadzone przez ustawę VAT na podstawie art. 43 ust. 1 pkt 26 lit. b) zwolnienia są w zgodzie z prawem europejskim, w którym Trybunał Sprawiedliwości w szeregu orzeczeń (m.in. C-287/00 i C-434/05 w związku z C-349/96) wypowiedział się na temat dopuszczalności i warunków zwolnienia z VAT usług bezpośrednio związanych z kształceniem wyższym. Nie należy zatem oczekiwać możliwości zmiany przepisów dopuszczających zwolnienia podatkowe VAT w sprzedaży przez uczelnie swoim studentom wydawnictw z numerem ISBN, ponieważ są one konsekwencją przyjętego zwolnienia z VAT świadczonych przez nie 15

16 usług edukacyjnych. Pozostaje jedynie rygorystyczne kontrolowanie, czy uczelnie nie sprzedają zwolnionych z VAT wydawnictw podmiotom nie będącym studentami tych uczelni. 3. Możliwość powrotu do zerowej stawki VAT na ksiażki Możliwość powrotu do zerowej stawki VAT na książki wydaje się być mało prawdopodobna, ponieważ wymagałoby to zmiany na gruncie prawa unijnego i zgody wszystkich krajów członkowskich UE w Radzie. Również sam interes finansowy państwa nie skłania Ministerstwa Finansów do zmiany wprowadzonych na początku rozwiązań podatkowo prawnych. O ile wielu uczestników rynku książki skarży się na spadek obrotów proporcjonalny, a nawet przekraczający stopień wielkości wprowadzonego podatku, o tyle jednak dla budżetu państwa wpływy z VAT wielokrotnie przekraczają potencjalne straty z tytułu podatku dochodowego płaconego przez wydawców czy dystrybutorów. Wynika to z faktu, iż przy zerowej stawce VAT jedynymi dochodami budżetowymi z handlu książką sensu stricto były wpływy z podatku dochodowego płaconego przez uczestników rynku książki po potrąceniu wszystkich kosztów. W wypadku rozliczania przez nich strat z lat ubiegłych również i wartość podatku dochodowego ulegała zmniejszeniu. Obecnie natomiast, nawet w wypadku kilku- czy kilkunastoprocentowego spadku sprzedaży na rynku książki, budżet państwa uzyska mimo może nawet i zmniejszonych wpływów z podatku dochodowego sto parędziesiąt milionów wpływów z tytułu VAT, który obciąża sam obrót, a nie zyski z handlu książką. Dlatego też, z uwagi na regulację VAT na poziomie unijnym oraz korzyści budżetu państwa z opodatkowania handlu książką podatkiem od towarów i usług, możliwość powrotu do zerowej stawki VAT wydaje się mało prawdopodobna. VIII. Wnioski Analiza stosowanych powszechnie w handlu książką umów pomiędzy wydawcami a dystrybutorami oraz praktyki rynkowej wskazuje na olbrzymi rozdźwięk pomiędzy obowiązującym prawem a jego realizacją w działalności handlowej. O ile model umowy dystrybucyjnej mieści się w zasadzie swobody umów, o tyle już jego kwalifikacja jako umowy sprzedaży nastręcza wielu problemów, ponieważ przyjęte rozwiązania w znacznej mierze zbliżają te kontrakty do specyficznych umów komisu. 16

17 Interpretacja ta jest o tyle uzasadniona, iż możliwości zwrotów zamówionych, a niesprzedanych egzemplarzy towarzyszą odroczone terminy płatności, które w praktyce upodabniają te transakcje do umów komisowych. Ponadto zapisy tych umów zawierają klauzule sprzeczne z obowiązującymi przepisami ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych. Często jest to jednak akceptowane przez wydawców z uwagi na ich słabszą pozycję ekonomiczną w stosunku do drugiej strony umowy tak samo jak i do rzadkości należą przypadki dochodzenia przez wydawców swoich praw wynikających z tej ustawy (w szczególności odsetek za zaległe płatności). Pewnym rozwiązaniem tej sytuacji mogłoby być dochodzenie praw wydawców przez powołaną do tego organizację, której celem statutowym byłaby ochrona ich praw majątkowych. Stowarzyszenia Autorów i Wydawców Polska Książka, z uwagi na obecne brzmienie statutu, nie może podjąć się takich zadań. Dla wydawców wskazane byłoby przyjrzenie się ofercie firm factoringowych, które w znacznej mierze rozwiązałyby ich problemy związane z płynnością finansową, działaniami windykacyjnymi wobec kontrahentów oraz problemem opóźnień w spłacie zobowiązań. Pewnym mankamentem tego rozwiązania mogłyby być zaproponowane przez faktorów warunki współpracy, które uwzględniałyby specyfikę funkcjonowania rynku książki w Polsce. Innym rozwiązaniem mogłoby być zgłaszanie kontrahentów do biur informacji gospodarczej w razie niewywiązywania się przez nich z warunków płatności. Takie działania mogłyby być o tyle skuteczne, iż dla firm zainteresowanych odpowiednią oceną ratingową (z uwagi na emitowanie przez nie instrumentów rynku kapitałowego) oraz wizerunkiem stanowiłyby to odpowiednio silny bodziec do wywiązywania się ze swoich zobowiązań. Branża wydawnicza powinna się natomiast pogodzić z wprowadzeniem 5 proc. VAT od 2011 r. na książki, ponieważ możliwość powrotu do poprzedniej stawki zerowej wydaje się mało prawdopodobna. Z uwagą natomiast należy się przyglądać wszelkim działaniom związanym z korzystania ze stawki zerowej przez różne podmioty uczestniczące w wydawaniu i handlu książką, które znajdują się w specyficznej sytuacji podatkowoprawnej. 17

18 Kontakt Jędrzej Maciejewski, LL.M. Specjalista ds. finansowych i prawnych Tel.: (+48) Kom.: Mail: finanse@polskaksiazka.pl Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Polska Książka ul. Mikołajska 26/ Kraków Tel.: (+48) Fax: (+48) Mail: biuro@polskaksiazka.pl 18