DZIAŁ instrumentalny. Cykl 4 letni SKRZYPCE PROGRAM NAUCZANIA OPRACOWANIE: KATARZYNA KOPACZ

Transkrypt

1 PROGRAM NAUCZANIA DZIAŁ instrumentalny SKRZYPCE Cykl 4 letni OPRACOWANIE: KATARZYNA KOPACZ Nr 32/2013 zatwierdzony przez Radę Pedagogiczną w dniu r.

2 Spis treści 1. Wstęp... str Ogólne cele edukacyjne... str Szczegółowe cele edukacyjne... str Materiał nauczania: 4.1. treści nauczania... str Repertuar... str Proponowana literatura... str formy sprawdzania osiągnięć ucznia... str opis osiągnięć ucznia na zakończenie etapu edukacyjnego... str Komentarz do realizacji programu nauczania: 5.1. ogólna koncepcja programu nauczania... str wskazówki metodyczne... str opis warunków niezbędnych do realizacji programu nauczania... str Zakończenie... str. 9 1 S trona

3 1. Wstęp Autorem niniejszego programu nauczania jest Katarzyna Kopacz, nauczyciel szkoły muzycznej I stopnia, posiadający kwalifikacje do nauczania przedmiotu skrzypce. Program został stworzony do wykorzystania w Państwowej Szkole Muzycznej I stopnia im. Krzysztofa Komedy w Lubaczowie, dla realizacji zajęć edukacyjnych przedmiotu Skrzypce. Niniejszy program został opracowany na podstawie Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 grudnia 2010 roku w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa artystycznego w publicznych szkołach artystycznych (Dz. U z 2011 r. Nr 15 poz. 70), a także Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 grudnia 2010 roku w sprawie ramowych planów nauczania w publicznych szkołach i placówkach artystycznych (Dz. U z 2011 r. Nr 15 poz. 69) oraz Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 25 lutego 2011 roku w sprawie dopuszczenia do użytku w szkołach artystycznych programów oraz dopuszczenia do użytku szkolnego podręczników dla szkół artystycznych (Dz. U z 2011 r. Nr 52 poz. 258). 2. Ogólne cele edukacyjne: Rozwijanie muzykalności ucznia oraz jego zamiłowania do muzyki. Rozwijanie podstaw techniki instrumentalnej. Kształcenie umiejętności interpretacyjnych. Rozwijanie samodzielności ucznia podczas czytania tekstu nutowego i późniejszej jego realizacji na instrumencie. Przygotowanie ucznia do systematycznej i samodzielnej pracy w domu. Przerabianie repertuaru przewidzianego w programie nauczania. Rozwijanie zamiłowania do gry w zespole. Przygotowanie ucznia do dalszego kształcenia w szkole muzycznej II stopnia. 3. Szczegółowe cele edukacyjne: Zapoznanie ucznia z podstawową wiedzą z zakresu budowy i historii skrzypiec oraz uświadomienie mu roli poszczególnych części instrumentu w procesie powstawania dźwięku. Zapoznanie ucznia z zasadami higieny instrumentu. 2 S trona

4 Nauczanie prawidłowego aparatu gry oraz rozwiązywanie problemów aparatowych rzutujących na poprawne wydobycie dźwięku oraz technikę gry. Nauczanie i rozwijanie podstaw techniki skrzypcowej. Kształcenie umiejętności interpretacyjnych z uwzględnieniem budowy formalnej oraz określeń metrorytmicznych, agogicznych i dynamicznych. Rozwijanie umiejętności czytania nut i gry a vista. Wdrażanie ucznia do samodzielnej i świadomej pracy w domu. Rozwijanie zamiłowania do gry w zespołach. Opanowywanie przez ucznia repertuaru ujętego w programie nauczania 4. Materiał nauczania: 4.1. Treści nauczania: Klasa I Podstawowe wiadomości związane z historią skrzypiec Budowa oraz części składowe skrzypiec i smyczka Zasady konserwacji skrzypiec Prawidłowy aparat gry : postawa, trzymanie skrzypiec, układ rąk, ruchy grającego Uchwyt smyczka System nutowy, aplikatura I i III pozycji Podstawowe techniki wydobycia dźwięku: arco i pizzicato Zadania techniczne: - prawidłowe prowadzenie smyczka, umiejętność gry dolną i górną częścią smyczka, kombinacje całego smyczka z jego górną i dolną połową, prawidłowe działanie palców lewej ręki. - pracy nad biegłością: granie szesnastek w tempie umiarkowanym - łatwe dwudźwięki, głównie z pustymi strunami - artykulacja: detache szesnastki, martele ćwierćnuty, legato do 4 szesnastek w tempie umiarkowanym - elementy techniki przygotowawczej lewej i prawej ręki - dynamika: piano, mezzoforte, forte - gamy mollowe i durowe oraz pasaże do 3 znaków przykluczowych włącznie Klasa II praca nad aparatem gry utrwalanie pozycji I-III wprowadzenie II, IV i V pozycji, notacja i aplikatura proste wejścia do VI i VII pozycji na strunie E 3 S trona

5 zadania techniczne: dwudźwięki (zwłaszcza 6w 3 i 4 palcem oraz 3m 4 i 2 palcem), dalsza praca nad biegłością, chromatyka, doskonalenie wibracji, artykulacja : detache, legato (12-16 szesnastek w tempie allegro), martele, staccato, spiccato, portato rozwijanie biegłości: wprawki, proste tryle, etiudy i utwory biegłościowe nauka wibracji dynamika pp-ff gamy durowe i mollowe do 3 znaków włącznie oraz pasaże z uwzględnieniem V pozycji praca nad barwą dźwięku podstawowe formy muzykowania zespołowego: gra w duecie, trio, kwartecie Klasa III dalsza praca nad aparatem gry notacja i aplikatura VI i VII pozycji chromatyka i ekstensja zadania techniczne: następstwa tych samych dwudźwięków łatwiejsze dwudźwięki legato (po 2) akordy tryl flażolety naturalne i sztuczne różnorodne smyczkowania i artykulacje: detache, legato, martele, staccato, spiccato gamy w trzech oktawach do 3 znaków przykluczowych włącznie z zastosowaniem rytmizacji i różnorodnych smyczkowań; tercje, seksty, oktawy. gamy i pasaże na jednej strunie doskonalenie i różnicowanie wibracji (szybka, szeroka, wąska) muzyczna interpretacja utworów czytanie a vista łatwych utworów na dwoje skrzypiec dalsza praca nad barwą dźwięku formy muzykowania zespołowego Klasa IV prawidłowy aparat gry chromatyka i ekstensja wysokie pozycje na strunie E i G zadania techniczne: gra w siedmiu pozycjach, dwudźwięki legato (do 4 nut), akordy łamane i jednocześnie brzmiące, tryl, mordent, tremolando, różnorodne smyczkowania i artykulacje: detache, legato, martele, spiccato, staccato, arpeggio, legato i skaczące sautille flażolety naturalne i sztuczne gamy w trzech oktawach do 4 znaków przykluczowych włącznie z zastosowaniem rytmizacji i różnorodnych smyczkowań; tercje, seksty, oktawy. 4 S trona

6 gamy i pasaże na jednej strunie w obrębie jednej oktawy muzyczna interpretacja utworów czytanie a vista łatwych utworów na dwoje skrzypiec samodzielne przygotowanie łatwego utworu forma muzykowania zespołowego: (duet, trio, kwartet) 4.2. Repertuar: Klasa I Przesłuchanie promocyjne do klasy II: Audycja muzyczna PROGRAM - utwór z towarzyszeniem fortepianu lub koncert I lub III część Klasa II Przesłuchanie półroczne: PROGRAM - gama i pasaże z uwzględnieniem V pozycji sposoby; detache, legato, tercje, seksty, oktawy rozłożone detache - etiuda dwudźwiękowa - etiuda - utwór z towarzyszeniem fortepianu lub koncert I lub II i III część Przesłuchanie promocyjne do klasy V: PROGRAM - etiuda z uwzględnieniem V pozycji - utwór z towarzyszeniem fortepianu - koncert I lub II i III część Klasa III Przesłuchanie półroczne: PROGRAM - gama i pasaże z uwzględnieniem V pozycji sposoby; detache, legato, tercje, seksty, oktawy rozłożone detache - etiuda dwudźwiękowa - etiuda - utwór z towarzyszeniem fortepianu lub koncert I lub II i III część - granie a vista łatwego utworu 5 S trona

7 Przesłuchanie promocyjne VI: PROGRAM - etiuda z uwzględnieniem VI i VII pozycji - utwór z towarzyszeniem fortepianu - koncert I lub II i III część lub dwie kontrastujące części sonaty - granie samodzielnie opracowanego utworu Klasa IV Przesłuchanie końcowe PROGRAM - gama i pasaże z uwzględnieniem V pozycji sposoby; detache, legato, tercje, seksty, oktawy rozłożone detache - dwie etiudy, w tym jedna dwudźwiękowa lub dwie części fantazji G. Ph. Telemanna - utwór z towarzyszeniem fortepianu - koncert I lub II i III część - granie samodzielnie opracowanego utworu - granie a vista łatwego utworu 4.3. Proponowana literatura (do wyboru): Gamy: Klasa I - Jahnke Z. Studium gam - Hrimali J. Ćwiczenia w gamach - Krotkiewski W.- Gamy i pasaże na skrzypce cz. I Szkoły, etiudy i ćwiczenia: - Schraidieck H. Ćwiczenia palcowe na ugruntowanie różnych pozycji - Cofalik A. Skrzypcowe ABC - Dubiska I. Wybór etiud skrzypcowych w I pozycji - Wohlfahrt F. Etiudy op. 45 i op Fortunatow K. Etiudy na zmiany pozycji - Bakłanowa N. 16 ćwiczeń Utwory i koncerty: - Iwan E. Ładnie Gram na skrzypcach - D. Obijalska, Wawruk Skrzypiące nutki 6 S trona

8 - Dancla Ch. Mała Szkoła melodii op Fortunatow K. Junyj skripacz cz. I. - Garztecka I./ Jarzębski St.- Utwory sławnych kompozytorów - Rakowski J. Z dawnych czasów - Sitt H. Concertino uczniowskie nr 1 C- dur - Rieding O. - Koncert h-moll op.35 - Kozakowski W. Dziecięce Concertino - Kuchler F. Concerino G- dur op. 11 Gamy: Klasa II - Jahnke Z. Studium gam - Hrimali J. Ćwiczenia w gamach - Krotkiewski W.- Gamy i pasaże na skrzypce Szkoły, etiudy i ćwiczenia: - Cofalik A. Skrzypcowe ABC - Wohlfahrt F. Etiudy op. 45 i op Fortunatow K. Etiudy na zmiany pozycji - Schraidieck H. Ćwiczenia palcowe na ugruntowanie różnych pozycji - Kayser H. Etiudy op Dubiska I. Wybór etiud skrzypcowych w I pozycji - Krotkiewski W Ćwiczenia zmian pozycji - Krotkiewski W Ćwiczenia na prawą rękę Utwory i koncerty: - Czajkowski P. Smutna pieśń - Popławski A. Łatwe utwory na skrzypce - Haydn J. Menuet - Neruda F. Kołysanka słowiańska - Huber A. Concertino F- dur op. 7 - Jańszynow A. Concertino op.35 - Kuchler F. Concertino D- dur op Rieding O. Koncert D dur op.35 - Seitz F. Koncert uczniowski G dur op.13 - Rieding O. Koncert G- dur op Rieding O. - Koncert h-moll op.35 - Vivaldi A. Koncert G dur op. 7 nr 2 - Komarowski A. Concertino G- dur - Popławski A. Łatwe utwory na skrzypce - Garztecka I. / Jarzębski St. Utwory skrzypcowe sławnych kompozytorów, z. II - Rakowski J. Z dawnych czasów 7 S trona

9 Duety, trio: - Bacewicz G. Łatwe duety - Mazas F. Duety op GeuberJ. Duety op.10 - Kwaśnik L. Miniatury klasyczne (na troje i czworo skrzypiec) Klasa III Gamy: - Hrimali J. Ćwiczenia w gamach - Krotkiewski W.- Gamy i pasaże na skrzypce cz. II - Umińska E. Studium gam - Cofalik A. Gamy dwu-, trzy-, czterooktawowe na skrzypce Etiudy i ćwiczenia: - Wohlfahrt F. Etiudy op. 45 i op Fortunatow K. Etiudy na zmiany pozycji - Schraidieck H. Ćwiczenia palcowe na ugruntowanie różnych pozycji - Kayser H. Etiudy op Mazas F. Etiudy op Sevcik O. Changes of position and Preparatory Scale Studies - Dont J. Etiudy op. 37 Utwory I koncerty: - Haendel J.F. Largo - Wroński A.- Kołysanka - Wroński A.- Mazur - Noskowski Z. Polonez elegijny - Beethoven L. van Menuet G- dur - Jamry F., Bacewicz G., : Mała antologia skrzypcowa: I- Dawni misztrzowie włoscy II- Dawni misztrzowie francuscy III- Dawni misztrzowie niemieccy IV- Dawni misztrzowie polscy i czescy - Bacewicz G. Concertino - Komarowski A. Koncert A dur nr 2 - Rieding O. Koncert D dur op Rieding O. Koncert a-moll op.21 - Vivaldi A. Koncert G dur (opr. Mostras) - Nardini P. Koncert e-moll Sonaty: - Corelli A. Sonata e- moll op.5 nr 8 8 S trona

10 - Corelii A. Sonata A- dur op. 5 nr 9 - Haendel G. H. Sonata E dur Duety, trio - GeuberJ. Duety op.10 - Kwaśnik L. Miniatury klasyczne (na troje i czworo skrzypiec) Klasa IV Gamy: - Hrimali J. Ćwiczenia w gamach - Krotkiewski W.- Gamy i pasaże na skrzypce cz. II - Umińska E. Studium gam - Cofalik A. Gamy dwu-, trzy-, czterooktawowe na skrzypce Etiudy i ćwiczenia: - Wohlfahrt F. Etiudy op. 45 i op Fortunatow K. Etiudy na zmiany pozycji - Schraidieck H. Ćwiczenia palcowe na ugruntowanie różnych pozycji - Kayser H. Etiudy op Kreutzer R. 42 Etiudy - Dont J. Etiudy op Mazas F. Etiudy op Sevcik O. Changes of position and Preparatory Scale Studies - Telemann G. Ph. 12 Fantazji Utwory i koncerty: - Beriot Ch. Temat z wariacjami op.1 - Bohm C. Perpetum mobile - Schubert F. Pszczółka - Dębski K. Cantabile - Bach J.S. Gounod Ch. Ave Maria - Dvorak A. Humoreska - Schumann R. Marzenie - Jambry F., Bacewicz G.: Mała antologia skrzypcowa: I- Dawni misztrzowie włoscy II- Dawni misztrzowie francuscy III- Dawni misztrzowie niemieccy IV- Dawni misztrzowie polscy i czescy - Accolay J.B. Koncert a-moll - Bach J. S. Koncert a moll - Beriot Ch. - Koncert a- moll nr 9 9 S trona

11 - Beriot Ch. Koncert G-dur nr 7 - Hollander G. Koncert szkolny op.62 - Ortmans R. Koncert a- moll nr 12 - Viotti G.B. Koncert D-dur nr 20 - Viotti G.B. Koncert G-dur nr 23 - Vivaldi A. Koncert a moll Sonaty: - Corelli A. Sonata nr 3 - Corelli A. Sonata nr 10 - Haendel G.H. Sonata F-dur - Pergolesi G.B. Sonata G- dur - Purcell H. Sonata g-moll Duety, trio, kwartety - Geuber J. Duety op.10 - Kwaśnik L. Miniatury klasyczne - Pleyel J. Duety op.24 i op. 48 Roczne minimum materiału nauczania: Klasa I - 6 gam i pasaże przez dwie oktawy - 10 etiud - 4 utwory z towarzyszeniem fortepianu - jedna część koncertu - duet, trio Klasa II - 6 gam, pasaże i dwudźwięki - 10 etiud - 4 utwory z towarzyszeniem fortepianu - koncert I lub II i III część - duet, trio Klasa III - 6 gam, pasaże i dwudźwięki - 10 etiud - 4 utwory z towarzyszeniem fortepianu 10 S trona

12 - koncert I lub II i III część - duet, trio, kwartet Klasa IV - gamy, pasaże i dwudźwięki do 4 znaków włącznie - 10 etiud - 4 utwory z towarzyszeniem fortepianu - koncert I lub II i III część - dwie kontrastujące części sonaty - duet, trio, kwartet 4.4. Formy sprawdzania osiągnięć ucznia: Bieżąca kontrola pracy ucznia podczas zajęć Jakość i systematyczność pracy domowej ucznia w ciągu całego roku Koncerty, audycje, popisy. Egzaminy promocyjne 4.5. Opis osiągnięć ucznia na zakończenie etapu edukacyjnego: Po ukończeniu klasy I uczeń: - zna notację i aplikaturę II pozycji - gra w pozycjach I III - gra z zachowaniem prawidłowej intonacji, rytmu i brzmienia - potrafi wykonać artykulacje: detache, legato, martele, portato - wykonuje łatwiejsze dwudźwięki - potrafi grać kwinty czyste na dwóch strunach - gra proste akordy pizzicato i arco - gra w granicach dynamiki piano- forte - gra gamy do czterech znaków przykluczowych włącznie w pozycjach i ze zmianami pozycji w obrębie dwóch oktaw - potrafi koncentrować się i pokonywać tremę podczas wykonywanego utworu - wibruje dłuższe dźwięki - potrafi wykonać program z pamięci - gra w zespole (duet) Po ukończeniu klasy II uczeń: -zna notację i aplikaturę IV i V pozycji -gra w pozycjach I V i ze zmianami pozycji 11 S trona

13 -gra z zachowaniem prawidłowego aparatu gry -repertuar wykonuje poprawnie pod względem artykulacyjnym, intonacyjnym i rytmicznym -potrafi wibrować wszystkimi palcami -gra z zastosowaniem ruchów wyrównawczych -wykonuje artykulacje : detache, legato, portato, martele, staccato -gra trudniejsze dwudźwięki seksta wielka (3. i 4 palcem) tercja małan ( 2. i 4 palcem) -zaczyna grać utwory z uwzględnieniem interpretacji -wykonuje utwory biegłościowe (duety skrzypcowe) z zastosowaniem artykulacji detache i legato -gra gamy, pasaże i dwudźwięki (tercje i seksty rozłożone) do 3 znaków przykluczowych włącznie z zastosowaniem V pozycji sposobami detache, legato - potrafi wykonać program z pamięci - gra w zespole Po ukończeniu klasy III uczeń: - zna notacje i aplikaturę VI i VII pozycji - potrafi wykonać artykulacje: detache, legato, portato, martele, staccato, spiccato - umie rozpoznać styl: barokowy, klasyczny, romantyczny, współczesny - gra z zachowaniem prawidłowej intonacji, rytmu oraz zwraca uwagę na barwę dźwięku - wykonuje wprawki i etiudy biegłościowe z zastosowaniem artykulacji detache, legato - gra z zastosowaniem dynamiki : pp ff - potrafi zagrać gamę D-dur i G-dur przez trzy oktawy sposobami: detache i legato oraz z zastosowaniem rytmizacji - wykonuje utwory biegłościowe (duety skrzypcowe) z zastosowaniem różnorodnych artykulacji i smyczkowań - gra dwudźwięki tercje, seksty, oktawy rozłożone - czyta nuty a vista w wolnym tempie z uwzględnieniem tonacji, rytmu, oraz intonacji - potrafi grać w zespole Po ukończeniu klasy IV uczeń: - gra z zachowaniem prawidłowej postawy - potrafi wykorzystywać ruchy wyrównawcze - utwory wykonuje prawidłowo pod względem intonacyjnym, rytmicznym, dynamicznym, artykulacyjnym, ekspresyjnym - potrafi kształtować dźwięk i różnicować go pod względem barwy gra w pozycjach I VII i ze zmianami pozycji -potrafi różnicować wibrację w zależności od ekspresji i stylu utworu - potrafi grać akordy, dwudźwięki, flażolety sztuczne - gra z użyciem dynamiki pp-ff z uwzględnieniem crescenda i decrescenda - gra prawidłowo pod względem technicznym i muzycznym - ma opanowane gamy durowe i mollowe + pasaże i dwudźwięki do 4 znaków przykluczowych włącznie, sposobami: detache, legato, rytmizacje - potrafi zagrać gamę na jednej strunie w obrębie jednej okatwy. -czyta utwory a vista poprawnie w wolnym tempie z uwzględnieniem tonacji, rytmu, intonacji, dynamiki i artykulacji. - gra w zespole 12 S trona

14 - potrafi wykonać samodzielnie przygotowany utwór - potrafi wykonać program z pamięci 5. Komentarz do realizacji programu nauczania: 5.1. Ogólna koncepcja programu nauczania: Działalność szkół muzycznych ma za zadanie ukierunkowanie zainteresowań muzycznych młodzieży poprzez zaangażowanie jej do czynnego uprawiania muzyki oraz kształcenie pozytywnych postaw i gustów. Nauczanie gry na instrumencie w szkole muzycznej I stopnia jest podstawowym elementem wykształcenia muzycznego, pozwalającym na określenie predyspozycji muzycznych i psychofizycznych absolwenta do dalszego kształcenia muzycznego. Program nauczania szkoły muzycznej I stopnia ukierunkowany jest na realizacje powyższych celów i kierunków. Program nauczania przedmiotu Skrzypce jest dostosowany do indywidualnych możliwości. Zawiera cele i treści nauczania, wskazuje metody i formy pracy z uczniem a także materiał nauczania gry na skrzypcach, wymagania edukacyjne i procedury oceny postępów i osiągnięć ucznia Wskazówki metodyczne: Nauczanie indywidualne to specyficzna forma pracy z uczniem. Umożliwia dostosowanie metod nauczania do możliwości intelektualnych, technicznych ucznia, a także do jego wieku. Metody pracy lekcyjnej wynikają z ogólnie obowiązujących zasad dydaktyki oraz artystyczno-praktycznego charakteru przedmiotu. Nauczyciel powinien więc pracować z uczniami systematycznie i poglądowo, w planowaniu materiału i tematów powinien uwzględniać zasadę stopniowania trudności. Podstawową metodą nauczania jest pokaz gry nauczyciela. Nauczyciel grając, przekazuje sposób wykonania utworu. Relacja mistrz uczeń kształtuje osobowość ucznia i jego muzykalność. Bardzo ważne jest kształtowanie prawidłowych nawyków i postaw. Należy zwrócić uwagę by uczeń z uwagą i starannością realizował wskazówki nauczyciela. Na specjalne podkreślenie zasługuje właściwa atmosfera pracy na lekcji, życzliwa, ale i wymagająca postawa nauczyciela, wykazanie zainteresowania nie tylko dla wyników pracy ucznia nad instrumentem, ale również wynikami w nauce innych przedmiotów, warunkami domowymi ucznia, zainteresowaniami pozaszkolnymi itp. Postawa taka i szczególny autorytet, jakim cieszy się w szkole nauczyciel przedmiotu głównego oraz indywidualny system nauczania sprzyjają osiągnięciom dydaktycznym, rozbudzają motywacyjną aktywność ucznia, ale również nakładają na nauczyciela odpowiedzialne zadanie wychowawcy. 13 S trona

15 5.3. Opis warunków niezbędnych do realizacji programu nauczania: Do realizacji zadań przedmiotowych niezbędne są wytłumione estetyczne pomieszczenia spełniające normy techniczne i zapewniające bezpieczne odbywanie zajęć. Szkoła powinna posiadać odpowiednie instrumentarium, niezbędne do realizacji treści nauczania zawartych w programie. Uczeń powinien mieć własny instrument do ćwiczeń. Sale lekcyjne powinny być wyposażone w pomoce dydaktyczne, m. in, w pulpity i krzesła. Szkoła powinna posiadać bibliotekę zaopatrzoną w podręczniki i nuty niezbędne do realizacji programu nauczania. Biblioteka szkolna powinna być w miarę możliwości aktualizowana o nowe pozycje literatury skrzypcowej. ZAKOŃCZENIE Program jest narzędziem niezbędnym w pracy nauczyciela jak również ważnym elementem dokumentacji szkolnej. Musi być zgodny z aktualnym rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz być dostosowany do potrzeb szkoły. Powinien jednocześnie dawać nauczycielowi pewną swobodę w pracy z uczniem, ponieważ musi uwzględniać możliwości indywidualne ucznia. Bibliografia Tomasik S. Kompas skrzypka cz. I, Warszawa 2005 Tomasik S. Kompas skrzypka cz. II, Warszawa 2007 Cofalik A. Notatnik metodyczny o grze skrzypcowej i jej nauczaniu, PWM 2008 Feliński Z. Współczesne problemy dydaktyki skrzypcowej, PWM 1968 Ostalczyk Z. Przewodnik metodyczny nauczania gry na skrzypcach na stopniu elementarnym, PWM 1977 Wroński T. Zdolni i niezdolni, PWM S trona