1.Istota kryzysu finansowego... 4

Transkrypt

1 UWAGA!! Treść poniższej pracy objęta jest ochroną wynikającą z ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, a właścicielem autorskich praw majątkowych jest autor poniższej pracy, Michał Flisiuk. Autor pracy zastrzega w rozumieniu art. 25 ust.1 pkt.1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, iż dalsze rozpowszechnianie treści opublikowanych w poniższej pracy jest zabronione niezależnie od celu w jakim rozpowszechnienie miałoby nastąpić, lub użytego środka przekazu. Dozwolone jest cytowanie ze wskazaniem źródła oraz autora. 1

2 Spis treści Wstęp Istota kryzysu finansowego Kryzys finansowy analiza zagadnienia Kryzys bankowy Krachy giełdowe Analiza kryzysów finansowych z przeszłości oraz ich podobieństwa względem obecnego kryzysu Tulipomania Wielki kryzys lat 30 XX wieku Geneza powstania obecnego kryzysu finansowego Dlaczego globalny kryzys finansowy ma tak ogromny wpływ na gospodarki światowe? Gospodarki światowe wobec globalnego kryzysu finansowego Polska gospodarka w czasach kryzysu finansowego Gospodarki rozwinięte w obliczu kryzysu finansowego Stany Zjednoczone Japonia Strefa Euro Gospodarki wschodzące w obliczu kryzysu finansowego Chiny Skutki globalnego kryzysu finansowego Wydarzenia we Irlandii, Portugalii i Grecji, jako skutek globalnego kryzysu finansowego z roku Sytuacja Polski w latach Profilaktyka przeciw kryzysom - teoria a praktyka

3 Wstęp Kryzysy finansowe towarzyszą ludzkości odkąd wynaleziono pieniądz. Wraz z postępem technologicznym oraz coraz większą wiedzą z zakresu ekonomii, stabilność systemu finansowego zwiększa się. Niestety, nawet przy takim poziomie wiedzy i doświadczeniu z lat ubiegłych nie jesteśmy w stanie unikać kryzysów, gdyż jest on nieodłącznym elementem cyklu gospodarczego. Forma, skala oraz przyczyny powstawania kryzysów finansowych zmieniały się na przestrzeni wieków. Dawniej, kryzysy występowały ze względów naturalnych takich jak na przykład klęski żywiołowe czy epidemie lub względów politycznych takich jak wojna. Przyczyny ówczesnych kryzysów nie są proste do wyszczególnienia, gdyż wpływa na nie wiele czynników nie związanych bezpośrednio z ekonomią np. globalizacja, czy rozwój instrumentów pochodnych. Ostatni kryzys, który można było by porównać do obecnego kryzysu jest Wielki Kryzys lat 30, gdzie poprawa sytuacji ekonomicznej nastąpiła dopiero po kilku latach. Kryzys finansowy z roku 2007 był największym kryzysem w historii, a pewna grupa ekonomistów twierdzi, że kryzys jeszcze się tak naprawdę nie zakończył. Celem niniejszej pracy jest pokazanie w jaki sposób globalny kryzys finansowy wpływa na gospodarki światowe, a przede wszystkim jak wpływa to na zwykłych ludzi. Praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy rozdział został poświęcony analizie i genezie powstawania kryzysów finansowym oraz ich odmian takich jak: kryzys bankowy, krach giełdowy i kryzys walutowy. Celem rozdziału pierwszego jest pokazanie czym jest kryzys, dlaczego kryzysy powstają oraz w jaki sposób wpływa to na gospodarki światowe. Drugi rozdział poddaje analizie pokryzysowej gospodarki rozwinięte oraz gospodarki rozwijające się. Pokazuje w jaki sposób stopień rozwinięcia gospodarki wpływa na podatność na kryzysy finansowe. W rozdziale wyszczególnione są dane makroekonomiczne, które pokazują skalę kryzysu jak i czynniki, które przyczyniły się do wzmożenia ekspozycji na zjawiska pokryzysowe. Trzeci rozdział ukazuje skutki kryzysu finansowego przede wszystkim dla Stanów Zjednoczonych Ameryki, czyli kraju, gdzie kryzys finansowy powstał. W rozdziale opisane są działanie jakie podejmuje rząd USA w celu przeciwdziałaniu recesji oraz co przyniesie nam przyszłość. 3

4 Istota kryzysu finansowego Pieniądze są integralną częścią bytu każdego człowieka i to głównie od nich zależy jakość życia. To jakie posiadamy mieszkanie, czym się odżywiamy, jakim jeździmy samochodem czy jakie studia skończy nasze dziecko zależy głównie od pieniędzy. Zadowolenie z życia oraz szczęście wynika również z ilości posiadanych pieniędzy, ponieważ ciężko być szczęśliwym jeśli nie posiadamy wystarczająco dużo pieniędzy aby opłacić mieszkanie. Każdy człowiek dąży do poprawienia swojego bytu, który może poprawić za pomocą większej ilości pieniędzy. Pieniądze to przede wszystkim bezpieczeństwo, ponieważ nasza przyszłość jest silnie uzależniona od pieniędzy od tego zależy nasza emerytura, czy pośrednio długość życia. W przypadku choroby leczenie może być kosztowne i bez środków na pokrycie tych kosztów, może się okazać, że będziemy zdani tylko na siebie. Przez pierwszy okres życia ciężko się uczymy, żeby później zdobyć dobrze płatną pracę w dużej, międzynarodowej korporacji, która zapewni nam stałą i bezpieczną posadę, aby później wykształcić dzieci i zapewnić sobie godną emeryturę. Podczas całego życia człowiek zależny jest od pieniędzy i wiedza z zakresu finansów osobistych, powinna zainteresować każdą osobę, która chce pomnażać swój kapitał a w najgorszym przypadku nie chce stracić zgromadzonych oszczędności w wyniku zdarzenia kryzysowego. Kryzys finansowy jest zdarzeniem, który ma wpływ na wszystkich ludzi oraz instytucje, które mają do czynienia z pieniędzmi. Na kryzysach zarabiają głównie fundusze hedgingowe, ponieważ na tym polega ich działalność, a zdecydowana większość zarówno instytucji finansowych jak i pojedynczych inwestorów w dobie kryzysu finansowego odnotowuje stratę. Ze względu na ubogą wiedzę na temat ekonomii obywateli przed kryzysem ciężko jest się obronić. Prywatni inwestorzy, którzy posiadają oszczędności nie mając dostatecznej wiedzy lokują ciężko zarobione pieniądze na giełdzie w nadziei na lepszą stopę zwrotu aniżeli z lokaty bankowej. Często takie postępowanie kończy się utratą oszczędności, ponieważ inwestor nie mając odpowiedniej wiedzy z zakresu finansów nie potrafi przewidzieć zbliżającego się kryzysu finansowego, a makler za rekomendacją, którego zakupiliśmy akcje danej spółki nie ponosi za to odpowiedzialności. Pomimo tego, że większość ludzi uważa, że kryzys finansowy ich nie dotyczy to prawda wygląda nieco inaczej. Społeczeństwo XXI wieku jest dosłownie uzależnione od pieniędzy, ponieważ pieniądze są nam niezbędne na każdym kroku, w szczególności społeczności w większych miastach. Dawniej, ludzie mieszkający na wsiach nie byli aż tak zależni od pieniądza, z racji tego, iż większość podstawowych potrzeb takich jak głód czy pragnienie były zaspokajane we własnym zakresie bez użycia pieniędzy gdyż wodę pobierano ze studni, a pożywienie otrzymywano z produkcji roślin i hodowli zwierząt. Człowiek mieszkający na wsi 4

5 mógł w skrajnej sytuacji sam się wyżywić i przetrwać bez pieniędzy. Dziś taka sytuacja wydaje się być nie do pomyślenia. Kryzys finansowy analiza zagadnienia Słowo kryzys pochodzi z języka greckiego i pierwotnie oznaczało moment przełomowy, punkt zwrotny, okres przełomu, ale też odsiew, wybór rozstrzygnięcie. 1 Lekarze czy wojskowi interpretują słowo kryzys jako moment przesilenia, po którym następuje ozdrowienie czy też nie. Niestety, ani lekarze, ani wojskowi w odróżnieniu od ekonomistów nie wiedzą, że kryzys jest zjawiskiem, którego trzeba unikać. Samo pojęcie kryzysu gospodarczego nie jest pojęciem nowym. Kryzysy, czy spowolnienia gospodarcze występowały od lat, gdyż są silnie związane z cyklem gospodarczym. Dawniej, zwolnienia aktywności gospodarczej spowodowane były przede wszystkim zjawiskami naturalnymi ( klęski żywiołowe, epidemie, nieurodzaje) lub zjawiskami politycznymi (wojna). Z czasem czynniki naturalne i polityczne zaczęły odgrywać mniejszą rolę na korzyść czynników ekonomicznych. Typowym czynnikiem ekonomicznym jest nadwyżka produkcji podczas, której podaż przewyższa popyt. Kiedy rynek nie jest w stanie wchłonąć wszystkich wyprodukowanych dóbr, ich cena zaczyna spadać. W momencie w którym cena spada poniżej kosztów produkcji przedsiębiorstwo bankrutuje, przez co rośnie bezrobocie, a na rynku pojawiają się zjawiska deflacyjne (wzrost siły nabywczej pieniądza) co zniechęca ludzi do konsumpcji. Deflacja skłania ludzi do oszczędzania, przez co konsumenci wydają coraz mniej pieniędzy. Co ciekawe, mechanizm rynkowy, który powoduje kryzysy, uruchamiał jednocześnie czynniki, które miały go przezwyciężyć. Zarówno nadmierny popyt, jak i nadmierna podaż mają tendencje do samoregulacji. Gdy popyt okazuje się niedostateczny, aby można było sprzedać wszystkie dobra po cenach pokrywających koszty zakupu oraz bieżącej stopy zysku, ceny muszą spaść. 2 Siła nabywcza pieniądza wzrośnie (deflacja) i wszyscy wziąwszy pod uwagę wartość realną pieniądza, uznają, że zasoby te są nadmierne. Wystąpi nadmiar popytu na pieniądz 1 W. Morawski, Kronika kryzysów gospodarczych, Warszawa, Wydawnictwo TRIO, 2003 s. 9 2 M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s.167 5

6 Z kryzysem finansowym mamy do czynienia wówczas gdy nastąpią silne zaburzenia w systemie finansowym, które przynoszą spadek albo pogłębianie występującego spadku produkcji 3 Przez silne zaburzenia w systemie finansowym rozumie się przede wszystkim niestabilność systemu finansowego, głównie w postaci bezrobocia, wysokiej inflacji, wzmożonego zadłużania się oraz masowych bankructw. Może to prowadzić do całkowitego załamania się systemu finansowego w postaci hiperinflacji. Pojęcie kryzys finansowy jest pojęciem ogólnym. Zazwyczaj kryzys finansowy powoduje jeden z czynników składowych kryzysu finansowego, mianowicie kryzys bankowy, kryzys walutowy bądź krach giełdowy. Kryzys bankowy W jednej z publikacji Międzynarodowego Funduszu Walutowego stwierdzono, że kryzys bankowy to rzeczywisty i potencjalny run na banki, bądź ich upadłości, które powodują zawieszenie regulowania zobowiązań przez banki względnie wymagają od rządu udzielenia pomocy na dużą skalę, aby tego uniknąć. Profesor George G. Kaufman określił mianem kryzysu bankowego sytuację cechującą się runem na banki, upadkami instytucji finansowych bądź masową interwencją rządu, jak również szerokim zachwianiem bezpieczeństwa innych instytucji. 4 Kryzys bankowy jest jednym z najgroźniejszych kryzysów jakie mogą się przytrafić gospodarce, ponieważ to właśnie system bankowy pełni rolę pośrednika w systemie finansowym. Banki w pełni odpowiadają za kreowanie pieniądza w gospodarce, co rzeczywistości jest niezwykle odpowiedzialną rolą. Główną przyczyną powstawania kryzysów bankowych jest nadmierna ekspansja kredytowa. Bank centralny ustala cenę pieniądza w postaci stóp procentowych i pozwala bankom komercyjnym kreować dalszy pieniądz w postaci kredytów. Jeśli polityka pieniężna jest luźna to znaczy stopy procentowe są niskie banki komercyjne udzielają bardzo dużą ilość kredytów. Bank komercyjny jak każde przedsiębiorstwo musi zarabiać, a zarabia właśnie na kredytach, stąd też okres w którym pieniądz jest tani sprzyja działalności banków komercyjnych. Z racji tego, że bank jest instytucją zaufania publicznego, bardzo dużo ludzi traktuje bankierów jako ekspertów ds. finansów osobistych, co w okresie taniego pieniądza może 3 A. Sławioski, Rynki finansowe, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2006, s

7 prowadzić do pokusy nadużyć tzw. Moral hazard. Przez pokusę nadużyć rozumie się przede wszystkim udzielanie kredytów osobom, oraz przedsiębiorcom, które de facto nie powinny kredytu dostać. Z drugiej jednak strony, w momencie kiedy stopy procentowe są na wysokim poziomie nikt nie chce brać kredytów, ponieważ jest to nieopłacalne. Wiąże się to przede wszystkim ze spowolnieniem gospodarczym, gdyż to głównie kredyty napędzają gospodarkę. Jak widać ustalenie odpowiedniej stopy procentowej przez bank centralny, nie jest rzeczą łatwą. Z jednej strony zbyt luźna polityka pieniężna prowadzić może nadmiernej ekspansji kredytowej, co w przyszłości może przełożyć się na inflację. Z kolei zbyt restrykcyjna polityka pieniężna nie pozwala gospodarce normalnie się rozwijać, ze względu na zbyt drogie kredyty. Aby w pełni zrozumieć zjawisko kryzysu bankowego należy zbadać jego przebieg 5. Zazwyczaj bodźcem do rozpoczęcia jest zaburzenie, które w większości przypadków wynika z kilku istotnych czynników takich jak zmiany w koniunkturze gospodarczej, deregulacja działalności bankowej czy zmiany ustrojowe. Drugim etapem jest boom kredytowy i inwestycyjny. Podczas tego etapu popyt na kredyt ze strony podmiotów gospodarczych oraz klientów gospodarczych rośnie, a banki zaspokajają ten popyt w celu zmaksymalizowania zysku. Bardzo często podczas boom om gospodarczym towarzyszą bańki spekulacyjne. Polityka banku centralnego zazwyczaj stymuluje boom gospodarczy poprzez niskie stopy procentowe. Kolejnym, trzecim etapem jest etap schładzania gospodarki. Bank centralny wraz z całym nadzorem bankowym starają się obniżyć akcję kredytową banków komercyjnych. W wielu przypadkach, pomimo tych działań dochodzi do kolejnego etapu, jakim jest etap załamania, gdzie banki komercyjne mogą stać się niewypłacalne, co z kolei może być powodem do paniki ze strony klientów. W takiej sytuacji zaufanie do sektora bankowego zaczyna drastycznie spadać a klienci w obawie o swoje depozyty zaczynają je masowo likwidować. Zjawisko nazywa się bank run i historii dochodziło do niego kilkakrotnie. Krachy giełdowe Z krachem giełdowym mamy do czynienia zazwyczaj w momencie pęknięcia bańki spekulacyjnej na giełdzie. Z bańką spekulacyjną mamy do czynienia w momencie, kiedy optymizm inwestorów racjonalnie rośnie, a z czasem przekształca się to w masowy zakup akcji, które z reguły są już mocno przewartościowane. Optymizm inwestorów zwykle bierze się z przełomu technologicznego, który w oczach inwestorów wygeneruje stałe wzrost wydajności i 5 Na podstawie publikacji Kryzysy bankowe zagadnienia ogólne Dr hab. Małgorzata Iwanicz-Drozdowska 7

8 zysków przedsiębiorstw. Czynnikami, które dodatkowo podnoszą poziom optymizmu inwestorów są: niska inflacja, oraz szybki wzrost gospodarczy. Niestety, niska inflacja może być spowodowana np. restrykcyjną polityką pieniężną tak jak miało to miejsce pod koniec lat dwudziestych XX wieku. Hurraoptymizm inwestorów w większości przypadków pozwala im wierzyć nawet w najbardziej abstrakcyjne uzasadnienia przemawiające za zakupem akcji. Krachy giełdowe pomimo tego, że występują niezwykle rzadko, są bardzo bolesne dla całej gospodarki. Dla przykłady pęknięcie bańki dot.com na amerykańskim rynku akcji spowodowało prawie dwuletni okres silnych spadków na giełdzie. Najgroźniejszą sytuacją jest zakup akcji w celach czysto spekulacyjnych na kredyt. Kupując akcje na kredyt, stanowią one zastaw dla kredytu. W momencie wystąpieniu krachu giełdowego wartość zastawu, czyli akcji spada z dnia na dzień, a biura maklerskie upominają się spłaty pożyczki. 8 Analiza kryzysów finansowych z przeszłości oraz ich podobieństwa względem obecnego kryzysu Globalny kryzys finansowy z roku 2008 jest z pewnością największym kryzysem finansowym w historii. Pomimo tego, że na akcje ratunkowe wydano miliardy dolarów, kryzys sam w sobie posiada wiele cech wspólnych z Wielkim Kryzysem z lat 30 XX wieku czy Tulipomanią z XVII wieku. Mimo, że Tulipomania nie wywołała kryzysu na skalę globalną o tyle pokazuje w jak bardzo nieracjonalny sposób myślą ludzie w obliczu bańki spekulacyjnej. Niemalże każdej bańce spekulacyjnej towarzyszy ogromny optymizm inwestorów, którzy tłumaczą sobie, że tym razem będzie inaczej i że jest to niepowtarzalna okazja do zarobienia łatwych pieniędzy. Z czasem kiedy bańka robi się coraz większa istnieje coraz większe prawdopodobieństwo jej pęknięcia. Prawdą jest, że tylko nieliczni potrafią zarobić na tego typu spekulacjach, ponieważ ciężko jest logicznie inwestorom wytłumaczyć, że mamy do czynienia z bańką spekulacyjną i trzeba się z niej wycofać. W obliczu nadmiernego optymizmu najwięcej ludzi dołącza się do spekulacyjnego bąbla tuż przed jego pęknięciem, tak jak miało to miejsce w XVII wieku w Holandii, czy latach 30 XX wieku, czy w roku 2007, tuż przed wybuchem globalnego kryzysu finansowego, którego skutki będą odczuwalne jeszcze przez długi czas. Tulipomania Najbardziej odległym kryzysem z przeszłości, który możemy przeanalizować ze względu na wystarczają ilość informacji był kryzys finansowy w Holandii tzw. Tulipomania. Mania tulipanowa ogarnęła całą Holandię w XVII wieku, kiedy to cebulki tulipanów stały się obiektem spekulacji. Wiele osób zaangażowało się w działalność spekulacyjną i dorobiło się na niej

9 olbrzymich pieniędzy, jednakże były osoby, które straciły majątek swojego życia zostając w dodatku z niespłaconymi kredytami. Otóż w 1634 roku chęć posiadania tulipanów ogarnęła całą Holandię w tak dużym stopniu, że większość zaczęła zaniedbywać swoje tradycyjne zajęcia i wielu Holendrów zaangażowało się wyłącznie w tulipanowy interes. W roku 1635 słyszano o osobach, które były gotowe zainwestować florenów aby zakupić 40 cebulek tulipana. Z racji ogromnego popytu na tulipany, cebulki zaczęto sprzedawać w perytach, czyli jednostkach mniejszych niż gram. Szał spekulacyjny ogarnął ludzi, aż do tego stopnia, że za jednego tulipana z Haarlem, ktoś oferował dwanaście akrów terenu budowlanego. Widząc potencjał zarobkowy, Holendrzy płacili za cebulkę tulipana nawet cztery tłuste woły, osiem tłustych świń, dwanaście beczek wina czy tysiąc funtów sera. 6 Zainteresowanie rzadkimi odmianami tulipanów wzrósł do tego stopnia, że w 1636 roku ustanowiono regularne targi tych kwiatów na Giełdzie Amsterdamskiej, a także innych miastach Holandii, między innymi w Rotterdamie, Haarlemie, Lejdzie, Alkmar i Hoorn. Przeciętni obywatele widząc w jak łatwy i prosty sposób można się wzbogacić, postanowili wziąć udział w spekulacji. W akcie desperacji sprzedawano domy i ziemię po mocno zaniżonych cenach, aby zdobyć gotówkę i zainwestować ją w kwiaty. Każdemu ze spekulantów wydawało się, że kwiecisty biznes będzie prosperował coraz lepiej a zamożni ludzie będą chętnie płacić wysokie ceny za cebulki tulipana. Z racji tego, że w handel tulipanami włączali się również cudzoziemcy, zwiększył się napływ pieniądza do Holandii prowadząc do wzrostu inflacji. W obliczu szalonych wzrostów na rynku, bardziej ostrożni spekulanci zaczęli się obawiać tego, że tulipanowy biznes nie może kwitnąć w nieskończoność. Ceny zaczęły powoli spadać, a pośredników ogarnęła panika. W całej Holandii zaczęto zrywać umowy i nikt nie chciał kupić tulipanów nawet za 25% ceny. W jednej chwili zamożni handlarze stali się żebrakami tracąc z dnia na dzień dosłownie wszystko. Do dziś tulipany, szczególnie w martwych naturach holenderskich symbolizują bezmyślność, nieodpowiedzialność i bezsensowne obchodzenie się darowanymi przez Boga darami. 7 Wielki kryzys lat 30 XX wieku Jednym z największych kryzysów finansowych w historii był Wielki Kryzys lat 30 XX wieku. Niewątpliwie zasługuje na miano Wielkiego, gdyż był wydarzeniem przełomowym w historii gospodarczej. Poprzednie kryzysy od połowy XIX wieku spowodowały spadek produkcji rzędu 8-12%, a Wielki Kryzys spowodował jej spadek o około 40%. 8 Było to ogromne tąpnięcie, które spowodowało masowe bezrobocie. Co ciekawe, podczas trwania Wielkiego 6 Tadeusz Teofil Kaczmarek, Globalna gospodarka i globalny kryzys, Warszawa, Wydawnictwo DIFIN s Tadeusz Teofil Kaczmarek, Globalna gospodarka i globalny kryzys, Warszawa, Wydawnictwo DIFIN s W. Morawski, Kronika kryzysów gospodarczych, Warszawa, Wydawnictwo TRIO, 2003 s

10 Kryzysu wystąpiły zjawiska, z którymi nie mógł sobie poradzić mechanizm rynkowy. Do tej pory uważano, że kryzysy gospodarcze pełnią rolę oczyszczenia gospodarki i do ich zwalczania nie jest potrzebny interwencjonizm państwowy. Co się okazało, podczas trwania Wielkiej Depresji lat 30 w wielu krajach podjęto decyzję o zastosowaniu interwencjonizmu państwowego oraz etatyzacji niektórych gospodarek narodowych. Na przełomie lat 20. nastąpił ogromny rozwój branży motoryzacyjnej oraz elektryfikacja dużej części USA, co przełożyło się na nadzwyczajne zyski przedsiębiorstw, w konsekwencji czego wzrosło zainteresowanie Amerykanów akcjami dynamicznie rozwijających się przedsiębiorstw. Ulokowanie znacznej części oszczędności w giełdę doprowadziła do powstania bąbla spekulacyjnego. Rolnictwo, jako jedna z gałęzi gospodarki ucierpiało najbardziej. Spowodowane było to tym, iż rolnicy mieli zobowiązania finansowe w postaci kredytów czy podatków, które musieli uregulować. Kryzys nadprodukcji doprowadził do aprecjacji pieniądza, w konsekwencji czego wzrósł ciężar zobowiązań. Rolnicy zaczęli masowo zwiększać produkcję i sprzedaż swoich wyrobów, aby na bieżąco regulować swoje zobowiązania. Tutaj wyraźnie widać, że zawiódł mechanizm rynkowy, ponieważ rolnictwo na spadek cen reagowało zwiększeniem podaży, zamiast odwrotnie. Za początek kryzysu uznaje się tzw. czarny czwartek kiedy to ceny akcji na nowojorskiej giełdzie gwałtownie spadły. Krach na giełdzie był przede wszystkim spowodowany wejściem sporej liczby inwestorów, którzy nabywali przewartościowane akcje na kredyt. Podczas kilku następnych tygodniu indeks Dow Jones Industrial spadał nieubłaganie w dół, a dno osiągnął 13 listopada z zamknięciem na 198,60. Dla porównania szczyt osiągnął również w 1929, dokładnie 3 września na 381,17pkt. 10

11 ,00 350,00 300,00 250,00 200,00 150,00 100,00 50,00 0,00 Wartośd Indeksu Dow Jones Industrial w latach , ujęcie miesięczne Wartośd Indeksu Dow Jones Industrial (pkt) W latach upadło 55 amerykańskich banków (około 25% ogólnej ich liczby) 9 Rząd Stanów Zjednoczonych zdawał sobie sprawę z powagi sytuacji i interweniował w postaci skupu zboża, oraz organizowaniu robót publicznych np. budowa zapory Hoovera na rzece Kolorado. W Europie kryzys finansowy dotarł w 1931 roku, kiedy to w maju wybuchł kryzys finansowy na Austrii. Konsekwencją kryzysu był upadek największego banku Austrii. Kryzys rozprzestrzenił się i w krótkim czasie ogarnął Niemcy i Wyspy Brytyjskie. Zaczęto coraz poważniej myśleć o interwencjonizmie państwowym, głównie w postaci kreowania popytu poprzez wydatki publiczne, zasiłki socjalne, zbrojenia, płacenie rolnikom za ograniczanie produkcji. Interwencjonizm wiązał się silnie z deficytem budżetowym, gdyż wydatki te nie dawały produkcji na rynek tzn. nie zwiększały podaży. Analogicznie, do obecnego kryzysu finansowego przyczynił się dynamiczny rozwój rynku nieruchomości w Stanach Zjednoczonych. Wzrost zapotrzebowania na mieszkania w USA z jednej strony zwiększał wykorzystanie mocy produkcyjnych w budownictwie i pokrewnych branżach, z drugiej zaś strony, wzrost cen nieruchomości W. Morawski, Kronika kryzysów gospodarczych, Warszawa, Wydawnictwo TRIO, 2003 s W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku, Warszawa, CeDeWu, 2009 s.42 11

12 1990M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M Indeks cen domów w USA rok 1990= Indeks cen domów w USA rok 1990= Źródło: opracowanie własne Geneza powstania obecnego kryzysu finansowego Obecny kryzys finansowy jest największym kryzysem w historii, gdyż w recesji pogrążyły się niemalże wszystkie gospodarki światowe. Słuszne wydaje się być twierdzenie, że kryzys finansowy 2008 jest kryzysem globalnym głównie z powodu postępującej globalizacji oraz dynamicznym rozwojem instrumentów finansowych takich jak MBS (mortgage-backet securities), czy CDO (collateralized debt obligations), które są wytworami procesu sekurytyzacji. Dawniej banki udzielając jakichkolwiek kredytów wnikliwie analizowały potencjalnego kredytobiorcę. Bank przyznając kredyt w pełni ponosił ryzyko związane z tym, iż dana osoba bądź podmiot może nie spłacić swojego długu, co wiązało się z ryzykiem poniesienia straty przez bank. Bank utrzymywał stały i bliski kontakt z kredytobiorcą w celu monitorowania jego sytuacji finansowej, by nie dopuścić do zbytniego ryzyka. Nowelizacja ustawy w Stanach Zjednoczonych z 1995 roku pozwoliła bankom na sekurytyzację portfela kredytowego w segmencie CRA, co pozwoliło przenieść relatywnie wysokie ryzyko na rynek papierów wartościowych. Deregulacja stworzyła możliwość tworzenia oraz sprzedaż derywatami, czyli instrumentami pochodnymi, dla których instrumentem bazowym były kredyty i pożyczki. Banki hipoteczne pakowały udzielone kredyty hipoteczne w podobne pakiety pod względem dochodowości i ryzyka aby później odsprzedać je instytucjom finansowym, które były pośrednikami tych papierów w obrocie. W Stanach Zjednoczonych największymi pośrednikami były dwie korporacje: Federal National Mortgage Associations i 12

13 Federal Home Loan Mortgage Corporation znane powszechnie jako Fannie Mae i Freddie Mac. Te dwie instytucje posiadały tak zwany status GSE (goverment sponsored enterprises), czyli były sponsorowane przez rząd. Na bazie odkupionych kredytów od banków hipotecznych, Fannie Mae i Freddie Mac emitowały papiery wartościowe MBS (Mortgage- Based Securities) aby później odsprzedać je instytucjom finansowym takim jak banki inwestycyjne, czy fundusze inwestycyjne, gwarantując jednocześnie obsługę zadłużenia. Derywaty, których instrumentem bazowym były kredyty hipoteczne nazwano kredytowymi instrumentami pochodnymi. Papiery MBS należały do szerszej grupy papierów ABS (asset-based securities) i z czasem sekurytyzacji stały się również kredyty konsumpcyjne, kredyty na samochód oraz kredyty udzielane z tytułu kart kredytowych. Tak powstał nowy model Wartość wszystkich instrumentów pochodnych wyniosła mld USD na koniec 2008 roku. 11 Co ciekawe, derywaty powstałe w wyniku sekurytyzacji portfela kredytowego subprime otrzymywały ratingi AAA, co oznaczało, że instrumenty te są niezwykle bezpieczne. Na tamtą chwilę agencje ratingowe nie potrafiły wymiernie wycenić ryzyka, ponieważ łańcuch uczestników i pośredników był dosyć skomplikowany, co dawało złudne poczucie bezpieczeństwa. Z racji wysokiego ratingu, oraz gwarancji Freddie Mac, sekurytyzowany portfel kredytowy spotkał się z wielkim zainteresowaniem inwestorów z całego świata. Z racji przeniesienia ryzyka na inwestorów w postaci emisji papierów MBS, ABS czy CDO banki obniżały kryteria udzielania kredytów, dzięki czemu były w stanie przyznawać kredyty osobom, które nie powinny ich dostać. Banki nie martwiły się o spłatę kredytu przez kredytobiorcę, ze względu na przeniesienie ryzyka na rynek finansowy w postaci instrumentów pochodnych. Kolejnym czynnikiem, który przyczynił się do powstania kryzysu finansowego były sprzyjające warunki makroekonomiczne, a dokładnie niskie stopy procentowe. Po pęknięciu bańki dot.com w 2000roku, Rezerwa Federalna w obawie przed recesją obniżyła stopy procentowe z 6,5% do 3,5%. Ponadto w obliczu zamachów terrorystycznych z 2001 roku Rezerwa Federalna podjęła decyzję o dalszym luzowaniu polityki pieniężnej osiągając poziom 1% w 2003 roku. Korygując poziom stóp procentowych o wartość inflacji bazowej otrzymujemy wartość ujemne, co wskazuje na to, że dla banków komercyjnych pieniądz był niezwykle tani. W obliczu tak niskich stóp procentowych skłonność do oszczędzania dramatycznie spadła. Biorąc pod uwagę niezwykle niski koszt kredytu oraz galopujące ceny mieszkań nawet do 15% rocznie, wiele osób postanowiło zakupić dom na kredyt nie dla celów użytkowych, ale dla celów spekulacyjnych. Wielki popyt na mieszkania oraz rosnące ceny nieruchomości dawały poczucie, że zakup nieruchomości do dobra inwestycja. Z racji niskich stóp procentowych banki oferowały nisko oprocentowane kredyty dla gospodarstw domowych, które chętnie się 11 Dariusz Rosati, Przyczyny i mechanizm kryzysu finansowego w USA 13

14 zadłużały. Niskie stopy procentowe przyczyniły się do powstania bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości. Z racji tego, iż kredyty hipoteczne były dostępne dla każdego, nawet dla osób bez dochodów nazywanych potocznie NINJA ang. no income no job no assets. Ponadto, na rynku pojawiło się wielu spekulantów, którzy kupowali mieszkania na kredyt w celu ich odsprzedaży po wyższej cenie. Tani pieniądz oraz sekurytyzacja wierzytelności kredytowych doprowadziły do tzw. moral hazard, czyli pokusy nadużycia przez banki. Jak wiadomo, bank jak każda inna działalność gospodarcza jest instytucją, która musi osiągać zysk. Najbardziej dochodowe dla banków są udzielane kredyty, a sytuacja w której bank nie martwi się o spłatę kredytu, ze względu na przeniesienie ryzyka wydaję się z punktu widzenia banku być idealna do osiągania zysku. Z tego też względu wartość z tytułu kredytów hipotecznych wzrosło z 4,5 biliona USA w 2000 do 10,5 biliona w 2008 roku. Wzrost tego zadłużenia spowodowany był przede wszystkim ze względu na nadmierną ekspansję kredytową, co skutkowało udzielaniem ogromnej liczby kredytów hipotecznych. Wyemitowane pozornie bezpieczne papiery CDO oraz MBS chętnie znalazły nabywców na globalnym rynku finansowych. Inwestorzy bez obaw nabywali papiery CDO, ze względu na niezwykle wysoki rating, gwarancję Freddie Mac oraz atrakcyjną stopę zwrotu. Dlaczego globalny kryzys finansowy ma tak ogromny wpływ na gospodarki światowe? Globalny kryzys finansowy z roku 2008 był z pewnością największym kryzysem finansowym w historii. Słowo globalny wskazuje na to, iż kryzys miał charakter ogólnoświatowy przede wszystkim ze względu na postępującą globalizację rynków finansowych. Wzrost liczby instrumentów finansowych sprawił, iż inwestorzy chętniej inwestowali środki pieniężne na rynku finansowym aniżeli w bankach. Największym zagrożeniem kryzysu finansowego 2008 było przede wszystkim to, iż niemalże cały świat pogrążył się w kryzysie. Globalizacja rynków finansowych umożliwia inwestorom inwestycję w papiery wartościowe znajdujące się na rynku na innym kontynencie. Z jednej strony globalizacja umożliwia lokowanie środków na rynku, który oferuje bardziej atrakcyjną stopę zwrotu aniżeli rynek krajowy, z drugiej zaś strony trudniej jest ocenić ryzyko. Wzrost liczby instrumentów finansowych doprowadził do tego, iż same agencje ratingowe nie potrafiły obiektywnie ocenić ryzyka niektórych instrumentów. Bezmyślne poleganie na samych ratingach doprowadziło do obecnego kryzysu finansowego głównie przez załamanie się substandardowych kredytów hipotecznych. Nadmierna globalizacja może doprowadzić do efektu domina, jeśli duża liczba inwestorów z danego kraju jest zaangażowana w papiery wartościowe z innego kraju. W momencie kiedy kredytobiorcy substandardowych kredytów hipotecznych spłacali kolejne raty kredytu, 14

15 inwestorzy cieszyli się z atrakcyjnej stopy zwrotu. Sytuacja uległa zmianie, w momencie zaprzestania spłaty kredytów subprime, ponieważ cały rynek się załamał, powodując straty firm z całego świata, które posiadały w swoich aktywach instrumenty pochodne kredytów subprime. W ten sposób kryzys finansowy, który wybuchł w Stanach Zjednoczonych błyskawicznie rozprzestrzenił się na inne kraje, pogrążając kolejne gospodarki w kryzysie. 15

16 Gospodarki światowe wobec globalnego kryzysu finansowego W wyniku perturbacji na rynkach finansowych, globalny kryzys finansowy zakłócił prawidłowe funkcjonowanie całej światowej gospodarki. Mający swoje źródło w amerykańskim segmencie najbardziej ryzykownych kredytów hipotecznych obecny kryzys dotknął nie tylko Stany Zjednoczone, lecz wszystkie gospodarki światowe. Szacuje się, że do roku 2008 ponad 40% ryzyka obciążającego amerykańskie kredyty substandardowe przejęły instytucje finansowe w Europie i Azji. 12 Kryzys w pierwszej kolejności uderzył w rynki finansowe w tym zarówno sektor bankowy jak i ubezpieczeniowy, który był najbardziej zaangażowany w ryzykowne aktywa oparte o kredyty subprime. Ze względu na postępującą globalizację rynków finansowych w toksyczne aktywa CDO, CDO2, CDO3 byli zaangażowani inwestorzy z całego świata, w tym duże instytucje finansowe. Głównie z tego powodu niemalże wszystkie gospodarki w obliczu kryzysu pogrążyły się w recesji co obrazuje znaczący spadek dynamiki światowego Produktu Krajowego Brutto przyjmujący wartość w roku ,92% w relacji do roku ubiegłego.najbardziej ucierpiała gospodarka Stanów Zjednoczonych, która zostanie szczegółowo opisana w dalszej części pracy Dynamika światowego Produktu Krajowego Brutto (w %) Dynamika światowego Produktu Krajowego Brutto (w %) Źródło: Polska gospodarka w czasach kryzysu finansowego Polska, to kraj Unii Europejskiej, który należy do gospodarek wschodzących Europy Środkowowschodniej. Co ciekawe, Polska była jedynym krajem w całej Unii Europejskiej, który 12 Dariusz Rosatki, Przyczyny i mechanizm kryzysu finansowego w USA s

17 odnotował dodatni przyrost Produktu Krajowego Brutto w roku 2009 przyjmując wartość 1,7% w stosunku do roku poprzedniego Dynamika PKB Polski w latach Dynamika PKB Polski w latach Źródło: Eurostat Pomimo tego, że Polska nie odczuła bezpośrednio skutków początkowej fazy kryzysu to w obliczu pogłębiania się tendencji recesyjnych na całym świecie kryzys uderzył również w Polską gospodarkę. Pierwszym objawem zawirowań na rynkach finansowych w krajach takich jak Polska był ograniczony głównie do rynków kapitałowych. W połowie roku 2008 zmianie uległ trend aprecjacyjny walut wielu krajów w tym polskiego złotego. W sierpniu 2008 kurs euro/pln oscylował w okolicach 3,20-3,30, dla porównania po wybuchu kryzysu w marcu 2009 kurs euro notowany był na poziomie 4,70zł. Podobnie zachowywał się dolar amerykański, kiedy to na przełomie lipca/sierpnia 2008 kurs osiągnął historycznie niski poziom 2,02zł, w marcu ,73zł. Dekoniunktura w krajach strefy euro, krajów którzy byli głównymi partnerami handlowymi Polski, spowodowała obniżenie się popytu na polskie produkty, a co za tym idzie polskiego eksportu. Recesja silnie wpłynęła na sektor przemysłowy, czyli najbardziej zorientowaną na eksport część gospodarki, który na przełomie lat 2008 i 2009 odnotował spadki produkcji. Aktywność gospodarcza Polski w roku 2009 utrzymywała się na dość niskim poziomie o czym świadczy niski przyrost PKB 1,7% w stosunku do roku Konsumpcja indywidualna przyjmując nadal wartości dodatnie, wyraźnie wyhamowała z 3,3% w I kw do 1,9% w II kw r. 14 Silne osłabienie kursu złotego od połowy 2008 do początku 2009 przełożyło się na poprawę konkurencyjności polskich produktów i było czynnikiem wspierającym wzrost PKB Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego 2009 s.20 17

18 Wraz ze spadkiem aktywności gospodarczej, zmniejszył się popyt na pracę, co wskazuje spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia. Stopa bezrobocia w październiku 2008 wyniosła 8,8%, w marcu 2009 zaś 11,2% 15 W obliczu malejącej aktywności gospodarczej obniżały się dynamiki miar podaży pieniądza, a co za tym idzie ilości kredytów udzielanych przedsiębiorstwom oraz gospodarstwom domowym. Efekt deprecjacji złotego w dużej mierze przyczynił się do tego, iż wielkości nominalne miesięcznych zmian kredytu pozostały wysokie. W okresie lipiec 2008 lipiec 2009 przeciętne miesięczne tempo wzrostu kredytu konsumpcyjnego gospodarstwo domowych wynosiło 1,5%. Dynamika kredytów dla sektora przedsiębiorstw wyhamowała jeszcze bardziej, przekładając się na wzrost kredytów inwestycyjnych 0,7% miesięcznie a spadek dynamiki kredytów obrotowych o 0,2% miesięcznie. 16 Spadek liczby udzielanych kredytów ma swoje źródła przede wszystkim w restrykcyjnej polityce kredytowej banków komercyjnych jak i coraz niższą aktywnością gospodarczą. Banki komercyjne w obliczu kryzysu wyraźnie zaostrzyły kryteria udzielania kredytów. Gospodarki rozwinięte w obliczu kryzysu finansowego Stany Zjednoczone Stany Zjednoczone to kraj, gdzie kryzys finansowy ma swoje źródło. Załamanie rynku ryzykownych kredytów hipotecznych subprime mortgages wpędziło nie tylko gospodarkę Stanów Zjednoczonych w recesję, ale gospodarki całego świata. Szacuje się, że straty w sektorze subprime wynoszą około 500mld USD co stanowi ich 40-45% całości, a łączna wartość strat może wynieść około 10% amerykańskiego PKB. 17 Wraz z początkiem kryzysu, czyli upadkiem jednego z największych banków inwestycyjnych w Stanach Zjednoczonych Lehman Brothers, załamała się nowojorska giełda papierów wartościowych wywołując panikę. Obrazuje to wykres indeksu giełdowego Dow Jones Industrial. 9 października 2007 roku indeks Dow Jones Industrial osiągnął rekordową wartość 13930,01 pkt, a niecałe dwa lata później w marcu 2009 osiągnął wartość 7062,93. Spadek indeksu aż o 49,29% pokazuje jak bardzo kryzys finansowy odcisnął swoje piętno na nowojorskiej giełdzie papierów wartościowych. Tak znaczący spadek był spowodowany głównie całkowitym załamaniem się papierów dłużnych opartych o kredyty subprime zwanych CDO. Panika wyprzedaży tych toksycznych papierów spowodowała, że ich cena drastycznie spadała, pociągając za sobą kolejnych inwestorów. Po tak dużych zawirowaniach na rynkach Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego 2009 s Dariusz Rosati, Przyczyny i mechanizm kryzysu finansowego w USA s

19 finansowych między inwestorami oraz bankami komercyjnymi pojawiła się awersja do ryzyka. Nikt nie chciał pożyczać pieniędzy w obawie przed niemożliwością spłaty należności przez pożyczkobiorcę. Źródło:stockchart.com Stany Zjednoczone są gospodarką, która najbardziej odczuła piętno globalnego kryzysu finansowego, przede wszystkim ze względu na duży udział sektora finansowego oraz ubezpieczeniowego w krajowym PKB. Od roku 1991 do roku 2008 udział sektora finansowego i ubezpieczeniowego w Produkcie Krajowym Brutto Stanów Zjednoczonych wzrosło o 2,91%. Boom na rynku nieruchomości znacząco powiększał dochody banków oraz instytucji ubezpieczeniowych co przekładało się na wzrost Produktu Krajowego Brutto. 19

20 10,00% 9,00% 8,00% 7,00% 6,00% 5,00% 4,00% Udział sektora finansowego i ubezpieczeniowego w PKB(w %) Udział sektora finansowego i ubezpieczeniowego w PKB(w %) Źródło: Załamanie się rynku subprime mortgages pociągnęło za sobą szereg wydarzeń. Banki drastycznie obniżyły ilość udzielanych kredytów, ponieważ wiele z nich stanęło w obliczu bankructwa. Zaprzestanie akcji kredytowej analogicznie przełożyło się na spadek sprzedaży domów, a co za tym idzie zwiększyło się bezrobocie. Fakt nasilającego się bezrobocia spowodował spadek sprzedaży detalicznej co w konsekwencji przełożyło się na spadek Produktu Krajowego Brutto. Było już pewne, że gospodarka Stanów Zjednoczonych stanęła w obliczu recesji Dynamika Produktu Krajowego Brutto Stanów Zjednoczonych (w %) Dynamika Produktu Krajowego Brutto Stanów Zjednoczonych (w %) -4 Źródło: Rząd w obawie przed całkowitym załamaniem się systemu bankowego wspomógł sektor finansowy i ubezpieczeniowy na łączną kwotę równoważną 5,8% wartości Produktu Krajowego 20