ANALIZA PRZYCZYN KRYZYSU GOSPODARCZEGO W USA W ŚWIETLE AUSTRIACKIEJ TEORII EKONOMII

Transkrypt

1 Strona 1 z 129 UNIWESYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE WYDZIAŁ EKONOMII I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH Bartłomiej Podolski ANALIZA PRZYCZYN KRYZYSU GOSPODARCZEGO W USA W ŚWIETLE AUSTRIACKIEJ TEORII EKONOMII Praca magisterska napisana pod opieką naukową Pani prof. UEK dr hab. Krystyny Przybylskiej Kraków 2008

2 Strona 2 z 129 Serdeczne podziękowania dla pani profesor Krystyny Przybylskiej za cierpliwość, wsparcie i nadanie pracy bardziej naukowej formy.

3 Strona 3 z 129 Spis treści WSTĘP... 5 Rozdział Przegląd najważniejszych koncepcji teoretycznych Austriackiej Szkoły Ekonomii Geneza Austriackiej Szkoły Ekonomii Podstawowe kategorie ekonomiczne Teoria pieniądza Inflacja Preferencja czasowa a oszczędności Rozdział Ewolucja bankowości od magazynu złota do przywileju kreacji pieniądza Symbioza państwa i systemu bankowego narodziny Fiat Money Rodzaje systemów bankowych Loan Banking Deposit Banking Free Banking Wolna Bankowość System Obowiązkowej Rezerwy Częściowej Nacjonalizacja dolara i zmiany w systemie bankowym w USA Kreacja pieniądza Podsumowanie Rozdział Rola państwa w kształtowaniu podaży pieniądza Kształtowanie podaży pieniądza cena kredytu a manipulacja stopą procentową Wpływ państwa na podaż pieniądza Oszczędności Tezauryzacja pieniądza a oszczędności Natura oszczędności Standard złota a siła nabywcza pieniądza Papierowy pieniądz a społeczne zaufanie analiza bieżących wydarzeń Źle pojęta równość obywateli Rozdział Teoria cyklu koniunkturalnego w ujęciu Austriackiej Szkoły Ekonomii Boom ( Rozkwit )... 65

4 Strona 4 z Stagflacja Recesja Próby powstrzymywania recesji Austriacka Teoria Cyklu Koniunkturalnego według Gene Callahana Interwencje państwa i jej skutki według Gene Callahana Podsumowanie Rozdział Przyczyny, przebieg i potencjalne skutki kryzysu finansowego Zawodność wolnego rynku jako przyczyna kryzysu Ekonomiczna świadomość społeczeństwa czy wiemy że nasz pieniądz jest długiem? Co media mówią o kryzysie? Analiza przyczyn kryzysu FED zapobiega recesji -- cięcia stóp procentowych Ceny nieruchomości Dom dla każdego czyli banki pod presją Regulacja Systemu Bankowego System BASEL Największa ekspansja kredytowa w dziejach świata Instrumenty pochodne Przewidywane skutki kryzysu Ostateczny upadek dolara? Standard złota Standard złota a wolność Standard złota lekarstwem na kryzys Jak wprowadzić standard złota? Zakończenie Bibliografia

5 Strona 5 z 129 WSTĘP Wielu naukowców i praktyków gospodarczych zadaje sobie pytanie, jak to się stało, że najpotężniejsza, uważana za najbardziej kapitalistyczną i wolnorynkową gospodarkę na świecie, czyli gospodarka USA, przeżywa w ostatnim czasie problemy finansowe wywołane złą sytuacją na rynku nieruchomości i kredytów hipotecznych. Świadczą o tym dane makroekonomiczne dla gospodarki amerykańskiej. Inflacja od sierpnia 2007 r., kiedy jej poziom był najniższy - 1,97 % w skali roku, rośnie nieprzerwanie. W grudniu 2007 osiąga pułap 4,08%, w styczniu 2008 r. 4.28%.. Rok 2008 to ustawiczny wzrost inflacji, już w czerwcu i lipcu przebija granicę 5% w skali roku ( odpowiednio 5.02% i 5.60%). Zatem o ile średnioroczna inflacja w USA wynosiła w 2007 r. ok. 2,85%, to w 2008 roku zbliża się niebezpiecznie do granicy 5%. W momencie, w którym piszę te słowa, nie ma jeszcze danych odnośnie stopy inflacji w sierpniu czy wrześniu, jednak nie ma przesłanek by przypuszczać, że inflacja wyhamuje 1. Wręcz przeciwnie w świetle teorii Austriackiej Szkoły Ekonomii poczynania Systemu Rezerwy Federalnej ( FED ) czyli amerykańskiego odpowiednika banku centralnego, doprowadzą do jeszcze większej inflacji. W dalszej części pracy szerzej omówię to zagadnienie. Spadek kursu dolara w relacji do większości walut. Powszechnie uważa się, że kryzys gospodarczy w USA w oczywisty sposób odbił się na kursie dolara względem innych walut. Wielu ekonomistów twierdzi jednak, że to nie sam kryzys jest przyczyną tego spadku. Uważają oni raczej, że oba te zjawiska, czyli kryzys gospodarczy i walutowy, są wynikiem działania sektora bankowego, przy aktywnym udziale FED-u. W lipcu 2005 roku dolar kosztował średnio 3,4 zł, w lipcu 2006 roku średnio 3,1 zł.. Od lipca 2007 do sierpnia 2008 dolar stale tracił na wartości. Kosztował odpowiednio ok. 2,76 zł w sierpniu 2007; 2,5 zł w listopadzie; 2,4 zł w styczniu 2008 r.; 2,2 zł w kwietniu aż do ok. 2,1 zł za dolara w sierpniu Ekonomiści ostrzegają - silne gospodarki zawsze są budowane na mocnej walucie. Kiedy ta waluta zmienia się powoli w makulaturę oznacza to, że gospodarka ma problemy. W ostatnim czasie obserwujemy powrót dolara do mocnej pozycji i wysokiej ceny. Zdaniem części komentatorów jest to ostatni, śmiertelny rajd dolara 1 Dane publikowane przez Financial Trend Forecaster, dokładne adresy URL dla źródeł internetowych zostały zebrane w bibliografii.

6 Strona 6 z 129 związany z uprzednim lewarowaniem gospodarki ( dźwignia finansowa ) 2. O przewidywaniach co do dalszych losów dolara będzie mowa w rozdziale trzecim. Bezrobocie. Jak podaje The Bureau of Labour Statistic (Biuro Statystyki Pracy) w sierpniu 2008 roku zatrudnienie straciło osób, a stopa bezrobocia wzrosła do 6,1 % 3. Odpowiedzialność za zaistniały stan rzeczy ponoszą przede wszystkim instytucje państwowe. Wzrost gospodarczy. Prognozy co do wzrostu gospodarczego USA nie są optymistyczne. Chociaż w drugim kwartale 2008 roku wzrost PKB osiągnie aż 3,3%, to analitycy podkreślają, że dzieje się tak tylko za sprawą słabego dolara, który pomaga eksporterom. Gdyby nie poprawa bilansu handlowego, wzrost gospodarczy wynosiłby zaledwie 0,2% w skali roku 4. Bill Gross z grupy Pacyfic Investment Management największego na świecie funduszu obligacji przewiduje, że na przełomie 2008/2009 roku Amerykańska gospodarka zanotuje spadek PKB. Jako powód tego przewidywanego spadku podaje kryzys na rynku nieruchomości. 5. Dane za III kwartał bieżącego roku potwierdzają te przypuszczenia. 6 Ekonomiści zgodnie upatrują źródła opisanych powyżej zjawisk w zaistniałej sytuacji na rynku kredytów hipotecznych i nieruchomości. Różnią się oni w zakresie interpretacji jej przyczyn oraz sposobów wyjścia z tej sytuacji. Według mnie, najlepiej i najpełniej spośród wszystkich teorii wypracowanych przez ekonomię, obecny kryzys finansowy tłumaczy teoria przedstawiona przez tzw. Austriacką Szkołę Ekonomii. Z tego też powodu własne przemyślenia nad przyczynami i potencjalnymi skutkami tego zjawiska oparłem właśnie na poglądach tej Szkoły. Amerykanin Gene Callahan przedstawiciel Austriackiej Szkoły Ekonomii, współpracownik Instytutu Milesa, wyjaśnia, że Nazwa szkoła austriacka pochodzi stąd, że większość jej twórców wywodzi się ( ) z Austrii. Jednakże okupacja nazistowska tego kraju doprowadziła do rozprzestrzenienia się jej przedstawicieli na cały świat. Dzisiaj wybitni ekonomiści reprezentujący szkołę austriacką pracują pod wszystkimi szerokościami geograficznymi 7. 2 N. Schmidt, Dollar Death Ray # 1, Kitco Cmmentaries, 3 Dane publikowane przez Biuro Statystyki Pracy na oficjalnej stronie rządu USA, 4 Analiza portalu finansowego Open Finance, 5 M. Gross z PIMKO: PKB USA będzie spadać na przełomie 2008/2009, 6 Informacja Polskiej Agencji Prasowej, USA: PKB USA spadł w III kwartale 2008 roku, 7 G. Callahan, Ekonomia dla normalnych ludzi, wprowadzenie do szkoły austriackiej, tłum. Jan M Fijor, Wydawnictwo: Fijor Publishing, Wydanie pierwsze, Warszawa 2004, s. 7.

7 Strona 7 z 129 Celem niniejszej pracy jest zbadanie prawdziwych źródeł kryzysu gospodarczego, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych, skąd rozprzestrzenił się na cały kapitalistyczny świat. Wykorzystując pojęcia i teorię wypracowaną przez Austriaków spróbuję wykazać, że za obecny kryzys gospodarczy odpowiada aparat państwowy, który rozlicznymi interwencjami, zakazami i nakazami doprowadził do zaistniałej sytuacji. W szczególności postaram się wykazać, że zwłaszcza nacjonalizacja pieniądza i związany z nią przymus akceptowania pieniądza papierowego jako środka wymiany oraz ustanowienie obecnego systemu bankowego opartego na rezerwie częściowej, z nieuniknioną w tej sytuacji eksplozją długu publicznego i prywatnego - są w głównej mierze odpowiedzialne za kryzys. W dalszej części pracy zobaczymy, że to właśnie te pierwotne interwencje rządu amerykańskiego doprowadziły do powstanie złych inwestycji (malinvestments) na rynku nieruchomości w USA i dodatkowo wywołały kolejne interwencje państwa mające na celu walkę z recesją, a tak naprawdę tylko tę recesję pogłębiające. To dzięki odejściu od standardu złota i wprowadzeniu monopolu na druk papierowego pieniądza rząd USA, tak jak rząd każdego innego kraju, może bez ograniczeń zwiększać dług publiczny, a nowe pieniądze kierować do zagrożonych firm i branż, utrzymując je w ten sposób przy życiu i pozbawiając tym samym obywateli własnego państwa części bogactwa (inflacja), możliwości wyboru lepszych, korzystniejszych produktów i usług, które pojawiłyby się w miejsce upadłych firm, oraz możliwości stworzenia lepszych i efektywniejszych firm lub możliwości znalezienia lepszej i ciekawszej pracy. Czy zatem prawdą jest, jak zakłada hipoteza badawcza niniejszej pracy i jak twierdzą przedstawiciele Autriackiej Szkoły Ekonomii, że to państwo jest odpowiedzialne za obecny kryzys? Aby odpowiedzieć na to pytanie, konieczne jest odwołanie się do kategorii, którymi operuje ta Szkoła czyli do sposobu w jaki ekonomiści austriaccy patrzą na gospodarkę i zjawiska w niej zachodzące. Będzie to tematem pierwszego rozdziału pracy. W drugim rozdziale przedstawię ewolucję bankowości, od jej początków do systemu, który znamy obecnie. Omówię także wpływ poszczególnych systemów bankowych na gospodarkę, a w rozdziale trzecim pokażę, że obecny system bankowy umożliwia rządzącym wywołanie zjawiska boomów, po których przychodzą recesje, co jest przyczyną kryzysu, który mamy obecnie. Przedstawię także mechanizmy i środki, których państwo używa w tym celu. W rozdziale czwartym przedstawię Austriacką Teorię Cyklu Koniunkturalnego, natomiast w rozdziale piątym omówię sposób, w jaki wcześniej opisane procesy, zgodnie

8 Strona 8 z 129 z przewidywaniami teorii austriackiej, doprowadziły do wybuchu kryzysu. Nakreślę także sposób poradzenia sobie z tą sytuacją proponowany przez Austriaków.

9 Strona 9 z 129 Rozdział 1 Przegląd najważniejszych koncepcji teoretycznych Austriackiej Szkoły Ekonomii 1.1.Geneza Austriackiej Szkoły Ekonomii Za prekursorów Szkoły Austriackiej można uważać scholastyków, którzy pisali i nauczali na Uniwersytecie w Salamance, (..) obserwowali istnienie praw ekonomicznych, niepodważalnych sił przyczyn i skutków, które działały w dużym stopniu, jak inne prawa naturalne, ( ) wyjaśniali prawa podaży i popytu, przyczyny inflacji ( ) oraz subiektywną naturę wartości ekonomicznej 8. Warto zwrócić szczególną uwagę na postulat subiektywnej natury wartości ekonomicznej. Wolny wybór i subiektywne wartościowanie stało się dla Austriaków tym, czym dla Kartezjusza zdanie myślę więc jestem podstawą i fundamentem, na którym zbudowali swoją teorię. Tak jak każda teoria, także i ta, wywodzi się z podstawowych, nie udowadnialnych założeń (aksjomatów), takich jak to, że człowiek działa i wie, co to znaczy działać oraz że w swych wyborach pozostaje całkowicie wolny. Każdy instynktownie wie, czym jest wolny wybór, dlatego nie będę tego zagadnienia wyjaśniał. Natomiast prawo subiektywnego wartościowania mówi o tym, że każde dobro ma taką wartość, jaką przypisuje temu dobru dana osoba (może to być właściciel dobra lub osoba, która zdecyduje się to dobro nabyć). Na przykład, obraz jest wart dla malarza tyle, za ile gotów jest ten obraz odsprzedać. Z drugiej strony, dla nabywcy obraz ten jest wart tyle, ile jest gotów za ten obraz zapłacić i nie będzie on na ogół zainteresowany tym, jak długo obraz ów powstawał, tylko końcowym efektem (czyli znowu tym, jak bardzo w jego subiektywnym odczuciu obraz mu się podoba). Jest to najważniejsze spostrzeżenie, z którego Austriacy wywodzą całą swoją teorię. Wydaje się, że inni ekonomiści nie negują tego spostrzeżenia, jednak ignorują je w swoich teoriach, co, według Austriaków, jest błędem według nich jedynym źródłem wyceny jakiegokolwiek dobra czy usługi jest sam człowiek i jego subiektywne postrzeganie wartości. Nawet Marks zgadzał się z tym, że ilość godzin spędzonych przy pracy ( ) nie wpływa w żaden sposób na wartość wykonanej pracy 9 Zatem wartość danego dobra każdy postrzega subiektywnie to dlatego ceny niektórych 8 G. Callahan, Czym jest ekonomia Austriacka?, tłum: Jan Lewiński, 9 G. Callahan,Ekonomia op.cit., s. 108

10 Strona 10 z 129 obrazów bywają wręcz astronomiczne. Jak ogromne znaczenie ma ów subiektywizm, pokażę w dalszej części pracy. Spostrzeżenia o subiektywnym postrzeganiu wartości przejął od scholastyków Richard Cantillon, który w 1730 r. napisał Ogólne rozważania nad prawami handlu, kontynuując w tym dziele scholastyczne tradycje. Za następcę Cantillona uważa się A. R. J. Turgota, który rozwiązał słynny paradoks diamentu i wody 10 oraz Saya, który odkrył prawo nazwane później jego nazwiskiem. Jest to jedno z podstawowych praw ekonomicznych. Głosi ono, że produkcja jest przyczyną konsumpcji lub innymi słowy- że produktywność ludzi określa ich siłę nabywczą. Jeśli na przykład ktoś uprawia dziesięcioakrowe poletko zboża i zebrał z niego plony, to jego rynkowa siła nabywcza będzie równa cenie zebranego zboża, za jaką inni będą chcieli je kupić 11. Do tych rozważań Claude Frederic Bastiat dodał usługi, twierdząc, że podlegają one tym samym prawom rynkowym co dobra materialne. Jednak za ojca Szkoły Austriackiej uznaje się Carla Mengera ( ). Oto co pisze o Mengerze F. A. Hayek, noblista w dziedzinie ekonomii, obok Ludwiga von Misesa uznawany za jednego z najwybitniejszych Austriaków : co wspólne dla Szkoły Austriackiej, co konstytuuje ich odrębność i co stanęło u podstaw ich późniejszych prac, to akceptacja nauk Carla Mengera 12. Menger wypracował teorię użyteczności marginalnej oraz przedstawił logiczny, oparty na niepodważalnych prawach proces formowania się ceny na rynku. Twierdził też, że proces ten leży u podstawy wszelkich zjawisk ekonomicznych. Zauważył, że dokonanie wymiany, czy też inaczej, transakcji kupna sprzedaży, prowadzi do poprawienia sytuacji obu stron biorących w niej udział, ponieważ wartościują oni przeciwnie wymieniane przez siebie dobra ( nie jest to więc gra o sumie zerowej, gdyby tak było, do wymiany w ogóle by nie doszło, każda ze stron musi uważać, że dokonując transakcji poprawia swoją sytuację). Teorię wypracowaną przez Mengera rozwinął Eugen Boehm-Bawerk, rozciągając ją na obszary do tej pory przez Mengera nie zagospodarowane, to jest, miedzy innymi, na kapitał i procent. Spostrzeżenia Boehm-Bewerka ufundowały podstawy do wyprowadzenia Austriackiej Teorii Cyklu Koniunkturalnego, czego dokonał Mises w swoim wielkim dziele Human Action. Boehm-Bewerk wprowadził do ekonomii pojęcie preferencji czasowej czyli aksjomatu mówiącego o tym, że każdy z nas woli jakieś dobro teraz niż dokładnie to samo dobro potem. Z tej prostej obserwacji wynikają doniosłe prawa, których nikt wcześniej nie zauważył : 10 G. Callahan, Czym op. cit. 11 M. Rothbard i inni, Jak zrujnować gospodarkę czyli Keynes wiecznie żywy, tłum. Witold Falkowski, Wydawnictwo: Fijor Publishing, Wydanie pierwsze, Warszawa 2004, s J.Salerno, Carl Menger, tłum. Jan Lewiński,

11 Strona 11 z 129 stopa procentowa nie jest sztuczną konstrukcją, ale nieodłączną częścią rynku. Odzwierciedla ona uniwersalną prawdę preferencji czasowej, tendencji ludzi do preferowania i zaspokojenia potrzeb raczej wcześniej niż później 13. Zatem, upraszczając nieco, aby dana osoba zrezygnowała z konsumpcji teraz, trzeba jej zaoferować coś więcej w przyszłości. To coś więcej nazywane jest w ekonomii procentem i zależy od subiektywnej preferencji czasowej osoby. Tak rozumiana stopa procentowa nie może być w żaden sposób manipulowana, gdyż stanowi wypadkową preferencji czasowej społeczeństwa. To, z czym mamy do czynienia dzisiaj, kiedy mówimy stopa procentowa, w żaden sposób nie odzwierciedla zatem preferencji społeczeństwa co do oszczędzania. Warto zauważyć, że wiadomo o tym już od ponad dwóch stuleci, niemniej jednak fakt ten jest po prostu ignorowany. Ponieważ rynek nie jest w tym aspekcie wolny (nigdzie na świecie! ), nikt nie ma pojęcia ile tak naprawdę wynosi rynkowa stopa procentowa, czyli ile trzeba by zapłacić ludziom w procencie, aby zgodzili się odłożyć konsumpcję na potem. Jak głoszą Mises i Hayek, właśnie to jest przyczyną okresowych, powtarzających się boomów i recesji. To właśnie ta wada naszego systemu leży u podstaw ostatniego kryzysu na rynku nieruchomości w USA, co postaram się wykazać w dalszej części pracy, wtedy też krótko omówię mechanizm, przyczyny i skutki manipulowania stopą procentową. Wracając do opisu koncepcji ekonomicznych Szkoły Austriackiej należy przyznać, że to nauczanie Boehm-Bawerka ( pełnił on rolę ministra finansów w Austrii) w ogromnym stopniu wpłynęło na życie Ludwiga von Misesa - młodego pracownika Austriackiej Izby Handlu. To właśnie Mises od momentu opublikowania swego największego dzieła Human Action w 1949 roku jest uznawany za najwybitniejszego przedstawiciela Szkoły Austriackiej. W Human Action zebrał i usystematyzował wiedzę swoich poprzedników, wypełniając własnymi przemyśleniami miejsca, które jeszcze tego wymagały. Dodając do już istniejącej wiedzy - teorię pieniądza, stworzył kompletną teorię ekonomiczną, która logicznie i w pełni tłumaczy procesy rynkowe, wahania koniunkturalne i prawidłowości ekonomiczne. Doceniając jego wkład w rozwój ekonomii, Austriacy w 1982 r. powołali do życia Instytut jego imienia. Społeczne uznanie przyszło dopiero po śmierci ekonomisty, w 1974, kiedy jego uczeń Friedrich Hayek otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii ( Mises zmarł w 1973 r. ). Mises skupił wokół siebie znaczące grono myślicieli ( Henry Hazallit, Hans Hoppe czy Murray Rothbard, nie wspominając oczywiście o Hayeku ), jednak nie byli oni nigdy 13 G. Callahan, Czym op.cit.

12 Strona 12 z 129 akceptowani przez środowisko ekonomistów zafascynowane interwencjonizmem państwowym propagowanym przez Keynesa. Obecnie Instytut Misesa aktywnie działa w wielu krajach świata, w Polsce obecny jest od 2003 roku. To, że niniejsza praca miała szansę powstać, jest w dużej mierze zasługą Instytutu, który publikuje artykuły, książki, stanowi forum do wymiany poglądów i nieocenione źródło wiedzy o austriackiej ekonomii. Słuszność teorii ekonomistów austriackich potwierdziły zwłaszcza dwa wydarzenia: upadek komunizmu, co Mises przewidział już w 1920 roku pisząc esej Rachunek ekonomiczny w socjalistycznej wspólnocie, zamieniony potem w książkę Socjalizm, gdzie prognozował, że socjalizm (..) skutkowałby całkowitym chaosem i końcem cywilizacji 14, co w tamtych czasach, przy rosnącej sympatii dla komunistów ze strony elit, wcale nie było pewne oraz kryzys gospodarki światowej w latach siedemdziesiątych XX wieku, kiedy to obserwowano ze strachem jednocześnie występujące : szalejącą inflację i recesję. Oto co na ten temat pisze Murray N Rothbard : Dla zjawiska jednoczesnego występowania wysokiej inflacji i głębokiej recesji w keynesistowskim ( a więc ówcześnie dominującym, przyp. autora ) obrazie świata nie było miejsca. Ekonomiści wiedzieli, że gospodarka jest albo w fazie boomu- i wtedy ceny rosną, albo w fazie recesji lub depresji ( )- i wtedy ceny spadają (..) Ale co ma, do diabła, robić rząd, gdy inflacja i recesja z wysokim bezrobociem pojawiają się jednocześnie? Jakim cudem ma zarazem wciskać pedał przyspieszenia gospodarczego i hamować? 15. Wydaje się, że Austriacy znaleźli rozwikłanie tej zagadki. Obecna sytuacja gospodarki światowej zmusiła świat do spojrzenia na teorię Austriaków z nieco innej perspektywy. Już nie jest ona uważana za anachronizm lecz za przejaw zdroworozsądkowego myślenia. Pojawiło się wiele artykułów i felietonów przybliżających szaremu obywatelowi poglądy Misesa, Hayeka czy Rothbarda. Witold Gadomski w Gazecie Wyborczej nawołuje : Inwestorzy- czytajcie Austriaków 16. Czas pokaże, czy postulat ten został spełniony. 14 Tamże. 15 M.N. Rothbard i inni, op. cit., s W. Gadomski, Inwestorzy czytajcie Austriaków,

13 Strona 13 z 129 Aby dobrze zrozumieć naturę problemów na rynku nieruchomości/kredytów hipotecznych, które dotknęły USA w ostatnim czasie, w w świetle ekonomii austriackiej, oraz aby zobaczyć, jak bardzo interwencje państwa w wolny rynek są niekorzystne dla gospodarki, konieczne jest przybliżenie podstawowych pojęć, którymi szkoła ta operuje. W dalszej części tekstu postaram się wyjaśnić, w jaki sposób różny od tradycyjnego czy też potocznego - szkoła rozumie takie pojęcia jak: inflacja, stopa procentowa, kredyt, wzrost gospodarczy itd. 1.2.Podstawowe kategorie ekonomiczne Teoria pieniądza Pieniądz towarzyszy nam na co dzień, chyba nic na świecie nie jest tak pożądane jak właśnie pieniądze. Czy to zatem nie dziwne, że większość społeczeństwa nie ma pojęcia skąd właściwie się one biorą? Jak już wspomniałem pełną teorię pieniądza opracował w Szkole Austriackiej - Ludwig von Mises, jednak w niniejszej pracy wykorzystam głównie dzieło Murraya Rothbarda ucznia Misesa. Skąd wziął się pieniądz? Według Austriaków do powstania pieniądza doprowadziły procesy rynkowe czyli ciągłe dążenie ludzi w kierunku poprawy swojej sytuacji. Ponieważ jednym ze sposobów osiągnięcia poprawy własnej sytuacji jest wymiana dóbr i usług, ludzkie działania były ukierunkowane między innymi na jej umożliwieniu i ułatwieniu. Postaram się teraz wyjaśnić, w jaki sposób Austriacy argumentują, że wymiana prowadzi do wzrostu zasobności społeczeństwa poprzez poprawę sytuacji obu stron biorących w niej udział. Otóż ten wniosek wywodzą z dobrowolności wymiany (wymiana niedobrowolna nie jest w ogóle tematem ekonomii i nie jest rozpatrywana). Gdyby więc obie strony nie uważały, że odniosą korzyść, nigdy by w wymianie nie uczestniczyły. Bardzo przejrzyście wyjaśnia to Rothbard : Gdy, powiedzmy, Crusoe wymienia pewną ilość ryb na drewno, to kupowane drewno ceni wyżej niż sprzedawane ryby, a Piętaszek odwrotnie ryby przedkłada nad drewno. Od Arystotelesa do Marksa ludzie hołdowali błędnemu przekonaniu, że do wymiany dochodzi, gdy istnieje pewien rodzaj równowartości, gdyż, jeśli beczułkę ryb wymienia się na dziesięć bali, to istnieje między tymi towarami jakiś głębszy rodzaj równowartości. Tymczasem do wymiany

14 Strona 14 z 129 dochodzi tylko dlatego, że każda ze stron ceni te produkty w odwrotnym porządku 17. Wiemy zatem, dlaczego do wymiany dochodzi, ale co to ma wspólnego z pieniądzem? Otóż techniczna strona wymiany w rozwiniętym społeczeństwie byłaby bez pieniądza bardzo utrudniona jeśli nie niemożliwa z powodu problemu podwójnej zbieżności potrzeb: Nie zawsze łatwo jest znaleźć kogoś, kto ma coś, czego potrzebujemy i równocześnie pragnie tego, co my mamy do wymiany 18. Poza tym, niemożliwy byłby rachunek ekonomiczny bez wspólnej jednostki nie da się porównywać niewspółmiernych ze sobą dóbr, zatem jedyną metodą wyceny rentowności jakiegoś przedsięwzięcia byłaby intuicja. W gospodarce opartej na barterze, wszystko co możemy zrobić, aby przekonać się czy działa ekonomicznie czy nie, to korzystać ze swej intuicji 19. W odpowiedzi na te ograniczenia barteru na rynku pojawił się pieniądz. Jak do tego doszło? Stosunkowo łatwo jest określić, które dobra są pożądane przez ludzi na rynku, to znaczy, na jakie dobra warto zamieniać swoje własne, tak aby potem nie było problemów z wymianą tych dóbr na pożądane przez nas. W istocie taka transakcja będzie wymianą pośrednią. Najpierw wymieniam towar, który mam do zaoferowania na łatwiej zbywalne dobro, a potem przy pomocy tego dobra ( które właśnie stało się pośrednikiem, środkiem wymiany czyli pieniądzem ) kupuję to, czego aktualnie mi potrzeba. Na przestrzeni dziejów jako środków wymiany używano wielu różnych towarów: tytoniu w kolonialnej Wirginii, cukru w Indiach Zachodnich, soli w Abisynii, bydła w starożytnej Grecji, gwoździ w Szkocji, miedzi w starożytnym Egipcie, a także zboża, paciorków, herbaty, muszelek kauri (monetek) i haczyków wędkarskich. Z biegiem wieków dwa towary złoto i srebro w wyniku rynkowej konkurencji zostały wyłonione jako pieniądze. 20. Rothbard odkrywa w ten sposób najważniejszą prawdę o pieniądzu: pieniądz jest towarem 21. Złoto osiągnęło status pieniądza dzięki swoim uniwersalnym właściwościom. Ze względu na swoje zdobnicze właściwości był na nie duży popyt, jest podzielne, jest go stosunkowo mało, więc stosunek wagi do ilości dóbr, na które może być wymieniane, jest bardzo korzystny ( dzięki czemu dla dokonania zakupów na targu wystarczyła sakiewka a nie np. worek złota), jest trwałe, nie ulega zepsuciu oraz jest identyczne czyli (poza być może kształtem) nie ma różnicy między dwiema uncjami złota. Złoto zawładnęło rynkiem i przez kilka stuleci nieźle się trzymało ( do momentu kiedy rząd USA ogłosił bankructwo w 1973 roku, czyli zawieszenie wymienialności dolara na złoto). Rothbard zwraca uwagę na to, że 17 M. N. Rothbard, Co rząd zrobił z naszym pieniądzem, tłum Witold Fałkowski, Wydawca : Fijor Publishing, Wydanie pierwsze Warszawa, s Gene Callahan, Ekonomia op.cit.,s Tamże, s M. N. Rothbard, Co rząd op.cit. s Tamże, s. 35

15 Strona 15 z 129 wszystkie nazwy [pieniądza] były nazwami jednostek wagowych złota lub srebra 22. Jak nisko upadł dzisiejszy pieniądz, niech świadczy fakt, że w latach dwudziestych XX wieku dolara definiowano jako nazwę (około) 1/20 uncji złota 23 Dziś 1/20 uncji złota kosztuje około $40. Warto też zauważyć, że to właśnie wtedy wygląd dolara nieco się zmienił. Zniknął z niego napis payable in silver ( płatne w srebrze pomijając już nawet fakt, że jeden dolar w zamierzchłej przeszłości był naprawdę srebrną monetą! ), a pojawił się napis : legal tender ( prawny środek płatniczy). Dolar z akceptowanego przez rynek substytutu złota ( które oczywiście miało swoją cenę w srebrze, podlegającą wahaniom rynkowym) zmienił się w prawny środek płatniczy (fiat money) pusty pieniądz, dla którego jedyną przesłanką do dalszego istnienia jest wymóg rządu, by był akceptowany przy spłacie zobowiązań oraz fakt, że ludzie niczego nie zauważyli. Ta sama zasada tyczy się wszelkich innych walut dolar bowiem był podstawą piramidy, czyli każda inna waluta uczestnicząca w tym niepełnym, ale jednak standardzie złota, była wymienialna na dolary a dopiero te na złoto. Z dobrowolnej akceptacji dolara jako substytutu złota gładko przeszliśmy do akceptacji dolara jako substytutu dobrej woli rządu. Warto może wyjaśnić, dlaczego użyłem słowa niepełny w kontekście standardu złota w poprzednim zdaniu. Otóż dolar miał, przynajmniej teoretycznie, pokrycie w złocie, aż do 1971 roku, kiedy to pan Nixon doprowadził powojenny system z Bretton Woods do gwałtownego upadku, i gdy europejskie banki centralne zagroziły, że wymienią sporą część swoich potężnych zasobów dolarowych na złoto, prezydent Nixon odszedł całkowicie od złota. Po raz pierwszy w historii dolar był zupełnie pusty, nie miał żadnego pokrycia w złocie 24. Zatem do 1971 roku dolar był wymienialny na złoto, ale tylko w transakcjach międzynarodowych, rozgrywanych pomiędzy bankami centralnymi. W ten sposób każda wymienialna na dolary waluta miała pokrycie w złocie przynajmniej w teorii. Klasyczny standard złota ( czyli pełne pokrycie w złocie) trwał niemal dokładnie przez wiek, od 1815 do 1914 roku. Potem nastąpiły jego wariacje, a związek dolara ze złotem nikł coraz bardziej ( np. system waluty 22 Tamże, s Tamże, s Tamże, s

16 Strona 16 z 129 dewizowo-złotowej, wymienialność dolara na sztaby złota - co ograniczało dostępność wypłat złota itd. ) 25 Austriacy są przekonani, że gdyby standard złota został utrzymany, to fakty, jakie miały miejsce w USA 2007 roku na rynku nieruchomości, nigdy nie wystąpiłyby. Dlaczego więc wolne społeczeństwo z niego zrezygnowało? Być może zadziałało brutalne prawo żaby ( cytat z filmu Góra Dantego ) wsadź żabę do wrzątku a wyskoczy, wsadź ją do zimnej wody i podgrzewaj, a zostanie i pozwoli się ugotować. Żabą jest społeczeństwo, dostarczana energia to wzrost podaży pieniądza na rynku a stanem wrzenia - hiperinflacja, która jest empirycznie poznawalnym następstwem podgrzewania wody Neutralność pieniądza Pieniądz traktowany jako towar ma oczywiście swoją cenę wyrażoną w innych towarach, które można za niego kupić. W trakcie poszukiwań materiałów do tej pracy wpadła mi w ręce pewna książka, której autor 26 za pomocą bardzo skomplikowanych wzorów udowadniał tezę, że pieniądz jest neutralny dla gospodarki. Czy aby rozważyć tę kwestię potrzebujemy wyższej matematyki i skomplikowanych wzorów? Austriacy nie podzielają tego zdania. Twierdzą, że w normalnym rozumieniu tego problemu, które dla wyklarowania obrazu nazwę podejściem wąskim, neutralność pieniądza mówi o tym, że zwiększając ilość pieniądza na rynku, społeczeństwo nie staje się ani o włos bogatsze. Działa tu prawo popytu i podaży zwiększenie podaży towaru, przy nie zmienionym popycie na ten towar, prowadzi niechybnie do spadku jego ceny. Tak też jest z pieniądzem. Jego cena wyrażona w ilości innych towarów, które można zań dostać spada, ( Austriacy upierają się, że nie można podać jednej takiej ceny, jest tych cen tyle, ile towarów podlegających wymianie, zatem prowadzenie, np. wskaźników inflacji nie ma większego sensu). Skoro cena pieniądza spadła, oznacza to, że cena innych towarów wzrosła. Ilość pieniądza dostępnego w gospodarce nie ma zatem znaczenia rynek zawsze dostosuje się do sytuacji poprzez zmianę cen towarów. Każda ilość pieniądza w gospodarce spełnia swoje zadanie równie dobrze: Rtothbard wyjaśnia : wielkość podaży pieniądza jest bez znaczenia. Każda podaż tak samo dobrze spełni swoje zadanie 27 ( pomijając jedynie fakt, że w naszym interesie leży, aby nie było go zbyt dużo, nikt pewnie nie chce chodzić po zakupy z workami pieniędzy, kiedy równie dobrze swoje zadanie spełnia zwykły portfel). 25 Tamże, rozdział I V Załamanie sytemu pieniężnego na Zachodzie, s M.Brzoza-Brzezina, Hipoteza neutralności pieniądza, Wydawnictwo NBP, Wraszawa M. N. Rothbard, Co rząd op.cit., s. 49

17 Strona 17 z 129 Widzimy zatem, że wzrost podaży pieniądza, podobnie jak wzrost podaży każdego dobra, powoduje wprawdzie spadek jego ceny, ale w przeciwieństwie do innych dóbr- nie przynosi społeczeństwu korzyści. Ludzie nie stają się bogatsi. Nowe dobra konsumpcyjne i kapitałowe wpływają na podwyższenie poziomu życia, natomiast nowe pieniądze wywołują tylko wzrost cen, tj. rozcieńczają własną siłę nabywczą 28. W tym wąskim zakresie rozumienia słowa neutralność pieniądza, wszystkie doktryny ekonomiczne wydają się być zgodne. Rozbieżności pojawiają się, kiedy przyjrzymy się implikacjom tego faktu. Jedni mówią, że skoro pieniądz jest neutralny w wąskim zakresie, nic zatem złego nie dzieje się, kiedy jego ilość zwiększamy. Nie jest to wszak obojętne dla gospodarki w szerokim zakresie dodatkowy pieniądz pobudzi wzrost gospodarczy, przyciągnie inwestycje bezpośrednie, spowoduje wzrost zatrudnienia, wzrost popytu wewnętrznego i przyrost bazy podatkowej 29 - czytamy na stronie pewnej popularnej w Polsce partii. Statystyki strzelą w górę i wszyscy zyskamy. Inni natomiast tłumaczą, iż mitem jest twierdzenie, że pieniądza może być za mało 30 - co już zostało udowodnione w poprzednim akapicie. Zgadzają się oni także co do tego, że pieniądz nie jest neutralny w szerokim rozumieniu tego słowa, twierdzą jedynie, że w rezultacie zwiększanie ilości pieniądza doprowadzi do zubożenia społeczeństwa.. Egzogeniczne zwiększenie ilości pieniądza może doprowadzić do zakłócenia czasowej koordynacji zasobów przeznaczonych na produkcję. Jego wpływanie w określonych miejscach gospodarki prowadzi do przesunięć i zakłóceń, szczególnie stopy procentowej. Nowy pieniądz prowadzi także do redystrybucji bogactwa, ale co ważne: polityka pieniężna nigdy nie może przynieść pożytku całemu społeczeństwu. Jedyne, co przyniesie, to przesunięcia od jednych do drugich. Nic z nieba nie spada i nic nie zostanie stworzone przez politykę monetarną poza chaosem 31. Nie trzeba chyba wyjaśniać, który pogląd jest zaczerpnięty od Austriaków. Warto sobie wyobrazić, co dzieje się z nowym pieniądzem, kiedy trafia on na rynek. Firmy zostają wprowadzone w błąd, myślą, że popyt na ich wytwory się zwiększył, więc z radością inwestują w nowe moce produkcyjne. Ludzie łatwy pieniądz również powitają z entuzjazmem. Skoro teraz zarabiam więcej, wkładając w 28 Tamże, s M. Bitner, Komentarz cotygodniowy: Analiza manifestu gospodarczego PiS, 30 M.Machaj, Dlaczego Austriacy mają rację,, 31 Tamże,

18 Strona 18 z 129 pracę mniej wysiłku, należy się cieszyć do czasu. Niemal wszystkim firmom z pozoru będzie się dobrze powodziło. Panująca powszechnie atmosfera rynku sprzedawców będzie prowadziła do obniżenia jakości towarów i usług. ( ) Jakość pracy obniży się w czasie inflacji z bardziej subtelnych przyczyn: ludzie będą pod urokiem zasady mówiącej, żeby bogacić się szybko, i będą mieli złudzenie, że sukces jest na wyciągnięcie ręki; ceny będą stale rosły, a oni będą gardzić uczciwą pracą 32. W ten sposób dobrnęliśmy do kolejnego zagadnienia, które Austriacy definiują inaczej, niż jest to powszechnie przyjęte, a mianowicie inflacji, którą analizować będę za chwilę. Natomiast teraz, na zakończenie rozważań o neutralności pieniądza, przybliżę ciekawy pomysł dwóch amerykańskich uczonych, którzy za pomocą symulacji komputerowej badali właśnie to zagadnienie. Steven Dale i Richard Wagner z George Mason University szukali potwierdzenia prawa Cantilliona ( Cantillion Efects). Pozwólmy im zatem wyjaśnić, czym jest to prawo, które zostało sformułowane w XVIII wieku: Cantillon negował założenie ilościowej teorii [pieniądza], że wzrost ilości pieniądza na rynku wywoła proporcjonalny wzrost cen [w całej gospodarce] bez względu na sposób, w jaki te pieniądze zostały wstrzyknięte na rynek. W opinii Cantilliona różne sposoby docierania pieniędzy na rynek wygenerują różne ścieżki cenowe (patterns of prices), w rezultacie prowadzące do różnorakich następstw w realnej gospodarce 33. Szukając potwierdzenia efektu Canilliona, używając języka programowania C++, stworzyli uproszczony model gospodarki podzielonej na dwa identyczne obszary. Na obu tych obszarach wyodrębnionych geograficznie działa tyle samo firm i tyle samo pracownikówkonsumentów ( konkretnie 100 ) pracujących tak samo wydajnie. Słowem, oba obszary są ekonomicznie identyczne. W każdym z tych obszarów działa jeden bank, którego zadaniem jest równomierne rozprowadzenie nowego pieniądza wśród firm ze swojego regionu. Każda firma w razie zwiększenia ilości dostępnych funduszy dąży do zwiększenia rozmiarów działalności, tworząc nowe miejsca pracy i podnosząc płace w razie kłopotów ze znalezieniem pracowników. Każdy pracownik- konsument poszukuje nowych możliwości zatrudnienia za wyższą płacę niż do tej pory, przy czym, jeśli taka możliwość otwiera się w regionie, w którym mieszka, zmienia pracę niezależnie od tego, o ile wyższe będzie nowe wynagrodzenie. Natomiast jeśli taka 32 M.Rothbard, Co rząd op.cit. s S. Daley, R. Wagner,Money and the Real Economy :A Computational Search for Cantillion Effects, Global Prosperity Initiative Working Paper 49, tłum. własne,, s. 4,

19 Strona 19 z 129 możliwość otwiera się w drugim regionie geograficznym, zmienia pracę tylko wówczas, gdy oferowana stawka będzie wyższa niż subiektywny koszt przeprowadzki (ustalony dla każdego na innym poziomie). Do takiego wirtualnego świata badacze deus ex machina wprowadzają dodatkową ilość pieniędzy dystrybuowaną poprzez banki. Najpierw dokonują helikopterowego zrzutu ( helikopter Money) pieniędzy w takiej samej ilości na obu obszarach. Dla jasności warto dodać, że życie w tym sztucznym świecie toczy się w rundach - najpierw decyzje podejmuje jeden podmiot, potem drugi i tak dalej, aż do zakończenia rundy (przy czym kolejność aktywacji pracowników-konsumentów jest losowa). Zatem banki dystrybuują równomiernie nowe pieniądze, firmy proporcjonalnie zwiększają zatrudnienie, daje się zaobserwować kilka przeprowadzek pomiędzy regionami we wczesnych rundach, potem tylko wewnątrz-regionalne zmiany miejsc pracy aż do kompletnego wygaśnięcia tej aktywności. Nic specjalnego zatem się nie dzieje tak jak przewiduje ilościowa teoria pieniądza, płace zostają proporcjonalnie do zastrzyku pieniędzy zwiększone, a w obu regionach mieszka tyle samo osób. Nuda. Znacznie ciekawiej jest, kiedy dokładnie taką samą ilość pieniądza jak w pierwszym przypadku otrzymuje do rozdysponowania tylko jeden bank. W początkowych rundach przeprowadzki mają miejsce tylko w kierunku regionu obdarowanego dodatkową ilością pieniądza. W miarę jak nowy pieniądz rozprzestrzenia się także w drugim regionie, ma miejsce też kilka przeprowadzek w tym właśnie kierunku,,, jednak proporcja osób mieszkających w obu regionach nigdy nie wraca do stanu 1:1, nawet kiedy płace w obu regionach już się wyrównają ( 5,7:4,3 w opisywanym przykładzie). Zatem jednorazowy zastrzyk, kiedy [pieniądze] wchodzą [ do gospodarki] i pozornie znikają w procesie dyfuzji, powoduje jednak nieodwracalną zmianę 34. Pieniądz nie jest więc neutralny, a zwiększanie jego podaży powoduje zakłócenia na rynku i nieprzewidywalne efekty. 34 Tamże, s 16

20 Strona 20 z Inflacja Klasyczne ujęcie inflacji mówi o tym, że zbyt duża ilość pieniędzy podąża za zbyt małą ilością dóbr 35. Ponieważ niemożliwe jest, aby pieniądza było za mało lub za dużo, gdyż, jak naucza Rothbard, pieniądz jest towarem, który rynek wybrał do pełnienia roli pośrednika wymiany, w powyższej definicji musi coś być nie tak. Gdyby tego dobra było zbyt mało lub zbyt dużo, nigdy nie zostałoby wybrane przez rynek Aby jakieś dobro mogło służyć jako pieniądz, musi występować w określonej ilości. Dobra warunku tego nie spełniające nie mogą być użyte jako pieniądz. 36. Inflacja, to bardzo popularne słowo, często pojawia się w telewizji, jest dyskutowana w radio i na portalach internetowych. To wzrost cen, który dotyka każdego i przed którym dzielnie broni nas Bank Centralny wyznaczając sobie cel inflacyjny i majstrując przy stopach procentowych. Inflacja to wzrost cen takie potoczne zrozumienie tego terminu niestety zaciemnia tylko obraz świata. Zamiast na przyczynę, wskazuje na skutek. Ceny nie mogą rosnąć ot tak sobie. Powodem wzrostu cen jest oczywiście ciągłe zwiększanie podaży pieniądza na rynku - i właśnie to rozumieją Austriacy pod pojęciem inflacji. Ponieważ pieniądz jest dzisiaj pusty ( fiat money), zwiększanie jego podaży może być dowolnie duże. Wszak nie trzeba już wydobywać złota czy srebra, wystarczy kawałek papieru. Za zjawisko inflacji nie są więc odpowiedzialni chciwi przedsiębiorcy pragnący w nieskończoność zwiększać swoje zyski, ogranicza ich bowiem popyt konsumentów, czy chciwi pracownicy chcący zarabiać coraz więcej i więcej. Producenci są ograniczeni popytem konsumentów, a ci zachowują się zgodnie z prawem Saya: stać nas jedynie na tyle, ile sami wytworzymy. Nie ma tu miejsca na inflację. Oto co pisze na ten temat Rothbard: W przypadku każdej ceny jej wysokość jest odwrotnie proporcjonalna do podaży towaru i wprost proporcjonalna do popytu na ten towar. Ilość produktów, dzięki rozwojowi gospodarczemu, zwiększa się z roku na rok. A zatem, gdy spojrzymy na proces kształtowania się cen od strony podażowej równania, większość cen powinna spadać i powinniśmy mieć do czynienia z powolnym spadkiem cen ( deflacją ), podobnie jak to miało miejsce w XIX wieku. Gdyby za inflację miała być odpowiedzialna strona podaży, czyli jakieś działania producentów lub związków zawodowych, to podaż towarów musiałaby stale maleć, powodując wzrost cen. Ale ponieważ podaż dóbr w widoczny sposób rośnie, to źródło inflacji musi znajdować się po stronie popytu. 35 G. Callahan, Ekonomia op.cit., s Tamże, s. 152