STUDIA BEZPIECZEŃSTWA. Redakcja Paul D. Williams. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Transkrypt

1 P O L I T I K A STUDIA BEZPIECZEŃSTWA Redakcja Paul D. Williams Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

2

3

4 POLITIKA Redakcja Paul D. Williams Przekład Wojciech Nowicki Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

5 Seria: POLITIKA RECENZENCI REDAKTOR NAUKOWY TŁUMACZENIA PROJEKT OKŁADKI prof. dr hab. Marek Pietraś prof. dr hab. Ryszard Zięba prof. dr hab. Marek Pietraś Agnieszka Winciorek Tytuł oryginału: Security Studies. An Introduction 2008 Editorial selection and matter, Paul. D. Williams; individual chapters the contributors All Rights Reserved. Authorised translation from the English language edition published by Routledge, a member of the Taylor & Francis Group Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Ja giel loń skie go Wydanie I, Kraków 2012 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , tel./fax Dystrybucja: tel , tel./fax tel. kom , sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr

6 Spis treści Ramki, rysunki i tabele Autorzy rozdziałów Podziękowania Skróty XIII XV XVII XIX 1 Badanie bezpieczeństwa. Wprowadzenie 1 Paul D. Williams Najkrócej o tym, czym są studia bezpieczeństwa 2 Określenie przestrzeni badań: cztery podstawowe pytania 5 Czym jest bezpieczeństwo? 5 Bezpieczeństwo, ale czyje? 7 Co wchodzi w zakres pojęcia bezpieczeństwa? 8 Jak zapewniać bezpieczeństwo? 9 Jak korzystać z tej książki? 10 Część 1. Ujęcia teoretyczne 2 Realizm 15 Colin Elman Wprowadzenie 16 Realizm klasyczny 17 Neorealizm: Theory of International Politics Waltza 18 Defensywny realizm strukturalny 21 Ofensywny realizm strukturalny 22 Realizm wzrostów i upadków 24 Realizm neoklasyczny 26 Zakończenie 27 3 Liberalizm 29 Cornelia Navari Wprowadzenie 30 Liberalizm tradycyjny (kantowski) 30 Douce commerce 32 Teoria demokratycznego pokoju 36 Neoliberalny instytucjonalizm 39 Zakończenie 43 4 Teoria gier 44 Frank C. Zagare Wprowadzenie 45 Pojęcia pierwotne 45 Gry strategiczne i równowaga Nasha 46 Gry w postaci rozwiniętej, indukcja wsteczna i równowagi doskonałe w podgrach 51 Zastosowania teorii gier w badaniach bezpieczeństwa 54 Zakończenie 57

7 VI Spis treści 5 Konstruktywizm 59 Matt McDonald Wprowadzenie: konstruktywizm i bezpieczeństwo 60 Konstruktywizm: główne zasady i ogólne założenia 60 Bezpieczeństwo jako konstrukt społeczny: tożsamość i normy 61 Przestrzeń negocjacji i rywalizacji 64 Działania, struktury i zmiana 65 Szkoła kopenhaska 67 Zakończenie 71 6 Badania pokoju 73 Peter Lawler Wprowadzenie: co to są badania pokoju? 74 Krótka historia badań pokoju 75 Peace research jako dyscyplina naukowa 77 Od peace research do badań pokoju 79 Podstawowe pojęcia 80 Pokój pozytywny i negatywny 81 Przemoc strukturalna 82 Przemoc kulturowa 84 Jaka jest przyszłość badań pokoju? 86 7 Teoria krytyczna 88 Pinar Bilgin Wprowadzenie: potrzeba perspektywy krytycznej 89 Nowe ujęcie bezpieczeństwa 90 Teoria krytyczna 91 Teoria i praktyka 94 Szkoła walijska krytycznych badań bezpieczeństwa 96 Emancypacja 98 Zakończenie Ujęcia feministyczne 101 Sandra Whitworth Wprowadzenie 102 Bezpieczeństwo międzynarodowe w myśli feministycznej 103 Kobiety, gender i bezpieczeństwo wpływ konfliktów zbrojnych 105 Kobiety, gender i bezpieczeństwo czynny udział w konfliktach 108 Kobiety, gender i bezpieczeństwo broń i wojna w słowach i działaniu 109 Zakończenie Międzynarodowa socjologia polityczna 113 Didier Bigo Wprowadzenie 114 Badania bezpieczeństwa jako obszar nauki o stosunkach międzynarodowych: zamykanie i otwieranie granic pojęcia bezpieczeństwa 115 Stanowisko konstruktywistyczne: od sektorów bezpieczeństwa do procesów sekurytyzacyjnych 121 Czy sekurytyzacja jest tylko aktem mowy wprowadzającym wyjątkowość? Rola rutynowych procedur i technologii 124 Zakończenie 126 Część 2. Podstawowe pojęcia 10 Niepewność 131 Ken Booth i Nicholas J. Wheeler Wprowadzenie 132 Niepewność w życiu społecznym 132

8 Spis treści VII Istota dylematu bezpieczeństwa 135 Trzy logiki 137 Dylemat bezpieczeństwa w XXI wieku 141 Nowe obszary badań bezpieczeństwa Wojna 148 Paul D. Williams Wprowadzenie 149 Trzy filozofie wojny 149 Tendencje w konfliktach zbrojnych po 1945 roku 153 Kto walczy w konfliktach, a kto w nich ginie? 157 Czy charakter wojny obecnie się zmienia? 159 Koncepcja wojny totalnej 159 Debata na temat nowych wojen 161 Jak prowadzą dziś wojny państwa Zachodu? 163 Zakończenie Terroryzm 167 Paul Rogers Wprowadzenie 168 Terroryzm na tle innych zagrożeń 168 Pojęcie terroryzmu 170 Terroryzm państwowy i transnarodowy 170 Odpowiedzi na terroryzm 172 Reakcja na zamachy z 11 września i wojna z terroryzmem 174 Tendencje współczesnego terroryzmu 178 Terroryzm i ruchy powstańcze 178 Wymiar transnarodowy 178 Samobójcze ataki terrorystyczne 178 Szybkość uczenia się 179 Rozwój przekazów medialnych 179 Atakowanie celów gospodarczych 179 Zamachy masowe i broń masowej zagłady 179 Zakończenie Ludobójstwo i masowe mordy 181 Adam Jones Wprowadzenie 182 Główne przypadki ludobójstwa 184 Problemy interwencji 186 Zakończenie: droga tam i z powrotem Konflikty etniczne 196 Stuart J. Kaufman Wprowadzenie 197 Czym jest konflikt etniczny? 198 Obraz konfliktów etnicznych 200 Przyczyny gwałtownych konfliktów etnicznych 202 Sudan 204 Jugosławia 205 Aspekt bezpieczeństwa międzynarodowego w konfliktach etnicznych 206 Rozwiązywanie wewnętrznych konfliktów etnicznych Wymuszanie 212 Lawrence Freedman i Srinath Raghavan Wprowadzenie 213 Strategia 213 Odstraszanie i przymuszanie 214 Konstrukcja strategii wymuszania 215

9 VIII Spis treści Karanie i niedopuszczanie 216 Rodzaje kosztów 218 Wielość kontekstów 221 Reputacja wobec wymuszania 222 Wpływ długookresowy 223 Zakończenie Bezpieczeństwo jednostki 225 Fen Osler Hampson Wprowadzenie 226 Zakres zagadnienia bezpieczeństwa jednostki 227 Granice przedmiotu 228 Aktualne debaty i kontrowersje 230 Ocena zagrożeń dla bezpieczeństwa jednostki 234 Zarządzanie bezpieczeństwem jednostki 236 W kierunku teorii bezpieczeństwa jednostki 237 Zakończenie Ubóstwo 241 Caroline Thomas Wprowadzenie 242 Czy badania bezpieczeństwa powinny się zajmować ubóstwem? 243 Kto jest ubogi? Kto ma być bezpieczny? Umieszczenie jednostek w centrum zainteresowania 244 Co wiemy o splocie ubóstwa z bezpieczeństwem? 246 Co wiemy o związkach między ubóstwem a gwałtownymi konfliktami? 250 Wpływ ubóstwa na konflikty 251 Wpływ konfliktów na ubóstwo 252 Wysiłki dyplomatyczne w dziedzinie ubóstwa i bezpieczeństwa 252 Zakończenie Zmiany w środowisku 256 Simon Dalby Wprowadzenie 257 Bezpieczeństwo ekologiczne 257 Robert Kaplan: Nadchodzi anarchia 258 Zagrożenia ekologiczne: co mówi nauka? 260 Zagrożenia ekologiczne: jakie programy działania? 262 Dziesięć lat później: scenariusz klimatyczny Pentagonu 264 Bezpieczeństwo jednostki i ekologia globalna Zdrowotność 270 Colin McInnes Wprowadzenie 271 Zdrowotność jako problem bezpieczeństwa 272 Szerzenie się chorób zakaźnych 274 HIV/AIDS jako problem bezpieczeństwa 275 Bioterroryzm 278 Partnerstwo niedoskonałe 280 Zakończenie 282 Część 3. Instytucje 20 Sojusze 287 John Duffield (przy współpracy Cynthii Michoty i Sary Ann Miller) Wprowadzenie: po co badać sojusze? 288 Aparatura pojęciowa: co to jest sojusz? 289

10 Spis treści IX Teorie trwania i rozpadu sojuszy 291 Teorie powstawania sojuszy 291 Instytucjonalizacja i socjalizacja sojuszy 294 NATO po zimnej wojnie 296 Tło problemu: powstanie NATO i jego ewolucja w okresie zimnej wojny 296 Zagadka trwania NATO w epoce pozimnowojennej 297 Teorie trwałości NATO 298 Zakończenie: teoria sojuszy a przyszłość NATO Instytucje regionalne 303 Louise Fawcett Wprowadzenie 304 Układ tekstu 306 Uwagi terminologiczne 307 Początki i rozwój regionalnych instytucji bezpieczeństwa 308 Regionalne instytucje bezpieczeństwa w okresie zimnej wojny 309 Regionalne instytucje bezpieczeństwa po zimnej wojnie 312 Wyzwania współczesne 315 Operacje pokojowe 315 Środowisko bezpieczeństwa po 2001 roku 317 Ocena rozwoju regionalnych instytucji bezpieczeństwa Organizacja Narodów Zjednoczonych 322 Thomas G. Weiss i Danielle Zach Kalbacher Wprowadzenie 323 Rada Bezpieczeństwa 324 Skład 326 Kompetencje 326 Rozbudowa zadań Rady Bezpieczeństwa 327 Hegemonia Stanów Zjednoczonych 329 Wzrost roli podmiotów niepaństwowych jako partnerów Rady Bezpieczeństwa 330 Zgromadzenie Ogólne ONZ 331 Sekretariat ONZ 332 Inne organy i instytucje ONZ 335 Wyzwania XXI wieku 336 Reakcje ONZ na zmiany charakteru wojen 336 Terroryzm 338 Rozbrojenie i nierozprzestrzenianie broni masowego rażenia 339 Zakończenie 340 Część 4. Wyzwania współczesności 23 Międzynarodowy handel bronią 345 William D. Hartung Wprowadzenie 346 Trzy obszary obrotu bronią 346 Nasilenie handlu bronią: lata 70. i Dynamika pozimnowojenna 352 Eksport broni po 11 września 353 Obrót ręczną bronią strzelecką i bronią lekką 354 Niebezpieczeństwa wynikające z handlu towarami o podwójnym zastosowaniu: siatka Khana 358 Perspektywy regulacji handlu bronią 360 Zakończenie 361

11 X Spis treści 24 Proliferacja broni jądrowej 362 Waheguru Pal Singh Sidhu Wprowadzenie 363 Trzy słabości reżimu nieproliferacji 364 Reżim nieproliferacji 365 Trzy główne wyzwania współczesności 365 Trzy ujęcia problemów proliferacji jądrowej 371 Perspektywy postępu Przeciwdziałanie terroryzmowi 377 Paul R. Pillar Wprowadzenie 378 Podstawowe elementy przeciwdziałania terroryzmowi 378 Ochrona 381 Przechodząc do ataku 383 Działania policyjne i wojskowe 385 Specyficzne problemy i ich rozwiązywanie Walka z rebeliantami 391 Joanna Spear Wprowadzenie: współczesna debata na temat walki z rebeliantami 392 Stan badań 394 Źródło problemu: rebelianci 396 Serca i umysły 398 Znaczenie siły wojskowej w walce z rebeliantami 399 Nauka w terenie 401 Specyfika walki z rebeliantami w epoce rozkwitu mass mediów 403 Walka z rebeliantami a operacje utrwalania pokoju po zakończeniu konfliktu 404 Zakończenie Operacje pokojowe 408 Michael Pugh Wprowadzenie 409 Terminy i ich znaczenia 410 Eksplozja misji pokojowych, odwrót od nich i nawrót 412 Reformy 415 Raport Brahimiego 415 Cele Guéhenno 417 Plany Ban Ki-moona 418 Standardy profesjonalizmu 418 Operacje hybrydowe 419 Luka bezpieczeństwa publicznego 421 Zakończenie: perspektywy na przyszłość Odpowiedzialność za ochronę 424 Alex J. Bellamy Wprowadzenie 425 Suwerenność i odpowiedzialność: od rewolucji amerykańskiej do raportu ICISS 426 R2P 429 Odpowiedzialność za zapobieganie 430 Odpowiedzialność za reagowanie 431 Odpowiedzialność za odbudowę 434 Od ICISS do Szczytu Światowego 435 Przekuć idee w działanie? 437 Zakończenie 438

12 Spis treści XI 29 Prywatyzacja bezpieczeństwa 440 Deborah D. Avant Wprowadzenie 441 Prywatyzacja bezpieczeństwa a kontrola sił zbrojnych 442 Transnarodowy rynek usług wojskowych i bezpieczeństwa 444 Współczesny rynek bezpieczeństwa na tle historycznym 447 Przyczyny rozwoju współczesnego rynku bezpieczeństwa 450 Zakończenie Transnarodowa przestępczość zorganizowana 455 John T. Picarelli Wprowadzenie 456 Transnarodowe organizacje przestępcze 456 Pokątna ekonomia polityczna 459 Wielka trójka: handel narkotykami, ludźmi i bronią 459 Globalny świat przestępczości 461 Pranie brudnych pieniędzy i korupcja 463 Ciemna strona procesów globalizacji 463 Przestępczość transnarodowa jako problem bezpieczeństwa 464 Bezpieczeństwo międzynarodowe 465 Bezpieczeństwo narodowe 465 Bezpieczeństwo jednostki 466 Reakcja na transnarodową przestępczość 467 Zakończenie Ruchy ludności 471 Sita Bali Wprowadzenie 472 Ruchy ludności jako zagadnienie bezpieczeństwa 473 Kategorie ruchów ludności 474 Ruchy ludności a gwałtowne konflikty 477 Ruchy ludności a polityka zagraniczna 478 Ruchy ludności a bezpieczeństwo wewnętrzne 481 Zakończenie Bezpieczeństwo energetyczne 486 Michael T. Klare Wprowadzenie 487 Pojęcie bezpieczeństwa energetycznego 487 Dlaczego właśnie dziś? 492 Poczucie wyczerpywania się zasobów ropy na świecie 492 Przesuwanie się środka ciężkości globalnej produkcji ropy naftowej 494 Infrastruktura naftowa jako cel ataków 495 Jak podchodzić do bezpieczeństwa energetycznego (lub jego braku) 497 Zakończenie 33 Perspektywy badań bezpieczeństwa 503 Stuart Croft Wprowadzenie: kontekst i zakres 504 Miejsce badań bezpieczeństwa 504 Przyszłość badań bezpieczeństwa jako obszaru badawczego 507 Przyszłość badań bezpieczeństwa jako subdyscypliny 511 Badania bezpieczeństwa, zacieranie się granic i walka o spójność 514 Bibliografia 517 Indeks 555

13

14 Autorzy rozdziałów Deborah D. Avant jest profesorem nauk politycznych i dyrektorem studiów międzynarodowych na University of California w Irvine (USA). Sita Bali jest starszym wykładowcą stosunków międzynarodowych na Staffordshire University w Wielkiej Brytanii. Alex J. Bellamy jest profesorem stosunków międzynarodowych na University of Queensland w Australii. Didier Bigo jest profesorem stosunków międzynarodowych (maitre de conférences des universités) w Sciences-Po w Paryżu i uczestnikiem badań CERI/FNSP. Obecnie pełni funkcję visiting professor na wydziale badań wojny w King s College w Londynie. Pinar Bilgin jest adiunktem stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Bilkent w Ankarze (Turcja). Ken Booth zajmuje stanowisko E.H. Carr Professor of International Politics na Uniwersytecie Walijskim w Aberystwyth (Wielka Brytania). Stuart Croft jest profesorem stosunków międzynarodowych na University of Warwick w Wielkiej Brytanii, a obecnie pełni funkcję dyrektora programu New Security Challenges w brytyjskim Economic and Social Research Council. Simon Dalby jest profesorem geografii i ekonomii politycznej na Uniwersytecie Carleton w Ottawie (Kanada). John S. Duffield jest profesorem nauk politycznych na Georgia State University w Atlancie (USA). Colin Elman jest profesorem nadzwyczajnym nauk politycznych na Arizona State University w Stanach Zjednoczonych oraz dyrektorem wykonawczym Consortium for Qualitative Research Methods. Louise Fawcett jest wykładowcą politologii i członkiem St. Catherine s College na uniwersytecie w Oksfordzie w Wielkiej Brytanii. Lawrence Freedman jest profesorem badań wojny w King s College w Londynie, gdzie zajmuje stanowisko vice principal (do spraw naukowych). W 2003 roku otrzymał Order Św. Michała i Św. Jerzego. Fen Osler Hampson jest dyrektorem Norman Paterson School of International Affairs na Uniwersytecie Carleton w Ottawie (Kanada). William D. Hartung jest dyrektorem Arms and Security Initiative w New America Foundation w Waszyngtonie. Adam Jones jest profesorem nadzwyczajnym nauk politycznych na University of British Columbia w Kanadzie. Danielle Zach Kalbacher jest doktorantką wydziału nauk politycznych CUNY Graduate Center w USA. Stuart J. Kaufman jest profesorem nauk politycznych i stosunków międzynarodowych na University of Delaware w USA.

15 XVI Autorzy rozdziałów Michael T. Klare jest profesorem badań pokoju i bezpieczeństwa światowego dla grupy pięciu uczelni (Amherst College, Hampshire College, Mount Holyoke College, Smith College i University of Massachusetts w Amherst), na których kieruje także programem badań pokoju i bezpieczeństwa światowego. Peter Lawler jest starszym wykładowcą stosunków międzynarodowych na University of Manchester w Wielkiej Brytanii oraz pracownikiem międzynarodowych studiów magisterskich w zakresie badań pokoju i rozwoju na Uniwersytecie Jakuba I w Castellón (Hiszpania). Matt McDonald jest adiunktem bezpieczeństwa międzynarodowego na University of Warwick w Wielkiej Brytanii. Colin McInnes jest profesorem i dziekanem wydziału polityki międzynarodowej na Uniwersytecie Walijskim w Aberystwyth w Wielkiej Brytanii, gdzie pełni także funkcję dyrektora Centre for Health and International Relations działającego na tym wydziale. Cynthia Michota jest doktorantką nauk politycznych na Georgia State University, specjalizującą się w stosunkach międzynarodowych, porównawczych badaniach politycznych oraz badaniach konfliktów i bezpieczeństwa. Sara Ann Miller jest studentką nauk politycznych na Georgia State University, zainteresowaną stosunkami międzynarodowymi i porównawczymi badaniami politycznymi. Cornelia Navari była starszym wykładowcą na Uniwersytecie w Birmingham w Wielkiej Brytanii, gdzie zajmowała także stanowisko Honorary Senior Research Fellow, a obecnie pełni funkcję visiting lecturer spraw międzynarodowych na Uniwersytecie Buckingham. John T. Picarelli zajmuje stanowisko Research Lecturer w School of International Service na American University w Waszyngtonie, a jednocześnie jest dyrektorem programowym Center for the Study of Transnational Crime and Corruption (TraCCC) na tym uniwersytecie. Paul R. Pillar pełni funkcję visiting professor na Uniwersytecie Georgetown w USA, na którym jest także stałym pracownikiem naukowym programu badań bezpieczeństwa. Michael Pugh jest profesorem badań pokoju i konfliktów na Uniwersytecie Bradford w Wielkiej Brytanii. Srinath Raghavan jest wykładowcą wydziału badań obronności w King s College w Londynie. Paul Rogers jest profesorem badań pokoju na Uniwersytecie Bradford w Wielkiej Brytanii. Waheguru Pal Singh Sidhu jest pracownikiem naukowym w Centrum Polityki Bezpieczeństwa w Genewie. Joanna Spear jest dyrektorem programu badań polityki bezpieczeństwa w Elliott School of International Affairs przy George Washington University w Stanach Zjednoczonych. Caroline Thomas była zastępcą wicekanclerza oraz profesorem University of Southampton w Wielkiej Brytanii. Thomas G. Weiss zajmuje stanowisko Presidential Professor of Political Science w Graduate Center na Uniwersytecie Miasta Nowy Jork (USA), a jednocześnie jest dyrektorem Ralph Bunche Institute for International Studies, współdyrektorem programu United Nations Intellectual History oraz prezesem Akademickiej Rady Systemu ONZ w tym instytucie. Nicholas J. Wheeler jest profesorem polityki międzynarodowej na Uniwersytecie Walijskim w Aberystwyth w Wielkiej Brytanii. Sandra Whitworth jest profesorem nauk politycznych i studiów genderowych na Uniwersytecie York w Toronto (Kanada). Paul D. Williams jest profesorem nadzwyczajnym bezpieczeństwa międzynarodowego na Uniwersytecie Warwick w Wielkiej Brytanii, a obecnie pełni funkcję Visiting Associate Professor w Elliott School of International Affairs w George Washington University w Stanach Zjednoczonych. Frank C. Zagare jest profesorem nauk politycznych na Uniwersytecie Stanu Nowy Jork (University at Buffalo) w Stanach Zjednoczonych.

16

17 1 Badania bezpieczeństwa. Wprowadzenie 1 PAUL D. WILLIAMS Najkrócej o tym, czym są studia bezpieczeństwa Określenie przestrzeni badań: cztery podstawowe pytania Jak korzystać z tej książki? Bezpieczeństwo się liczy. Nie sposób zastanawiać się nad polityką światową, nie odwołując się przy tym do bezpieczeństwa. Codziennie gdzieś na świecie w imię bezpieczeństwa zabija się ludzi, głodzi ich, torturuje, porywa, doprowadza do nędzy, więzi, skazuje na wygnanie i odmawia wykształcenia. Pojęcie bezpieczeństwa przesyca dziś komunikację społeczną na całym świecie: szpikują nim wypowiedzi politycy i eksperci, przewija się raz po raz przez wiadomości prasowe i radiowe, a obrazy pojawiające się na ekranach naszych telewizorów i komputerów często ilustrują stan bezpieczeństwa lub jego brak. Nic dziwnego, że problemy z nim związane urosły do rangi fascynującego zagadnienia może i nieraz przygnębiającego, lecz niezmiennie ważnego. Co wszakże pojęcie to oznacza i jak należy je badać? Niektórzy twierdzą, że pojęcie bezpieczeństwa, podobnie jak piękna, jest całkowicie subiektywne i elastyczne, że może znaczyć wszystko, cokolwiek ma na myśli jego użytkownik. W metodologii nauk społecznych podkreśla się, że bezpieczeństwo należy do pojęć spornych ze swej istoty (zob. Gallie 1956), których znaczenia nie da się ostatecznie ustalić. Nie można temu twierdzeniu odmówić pewnej słuszności, skoro bezpieczeństwo dla każdego oznacza coś trochę innego, w badaniu stosunków międzynarodowych panuje jednak na ogół zgoda, by przez bezpieczeństwo rozumieć stan kontroli nad tym, co zagraża szczególnie cenionym wartościom. Tak pojmowane bezpieczeństwo nieuchronnie staje się polityczne, w wielkim stopniu decyduje bowiem o tym, komu w światowym systemie politycznym co, kiedy i jak przypada (Lasswell 1936). Badania bezpieczeństwa (security studies) nie mają zatem szans rozwinąć się w dyscyplinę czysto akademicką w zbyt wielkim stopniu napędza je pragnienie, by zapewnić bezpieczeństwo określonym ludziom w określonym miejscu (zob. Booth 2007). Rozważa się w nich historię to, jak rozumiano bezpieczeństwo i jak starano się je zapewnić i nadaje ład wizji współczesności, ale też usiłuje się kształto-

18 2 STUDIA BEZPIECZEŃSTWA wać przyszłość. Jak wskazywano, pojęciem bezpieczeństwa można się też posługiwać instrumentalnie w grze o alokację zasobów państwa. Pomyślmy o widocznych w wielu państwach świata ogromnych dysproporcjach między budżetem resortów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo a tymi, jakie przeznacza się na rozwój, zdrowie czy edukację. Drastyczny przykład absolutyzowania bezpieczeństwa państwa a właściwie reżimu stanowił Zair pod rządami prezydenta Mobutu Sese Seko ( ). Przez większą część tej epoki jedynym dobrem, jakie państwo to zapewniało swym obywatelom, była armia, niezdyscyplinowana zresztą i agresywna; wydatki na publiczną służbę zdrowia i szkolnictwo równały się tymczasem niemal zeru. Na bezpieczeństwo można też powoływać się ze znakomitym skutkiem w toku rywalizacji o zainteresowanie rządu, a samo słowo «bezpieczeństwo» dodaje wagi opatrzonym nim instytucjom czy inicjatywom w oczach całej ludności (Buzan 1991, s. 370). Dlatego też tak wielkie znaczenie ma to, kto określa, co oznacza pojęcie bezpieczeństwa, które problemy zalicza się do związanych z bezpieczeństwem, jak się je rozwiązuje i wreszcie co może najważniejsze jak postępować, gdy zderzają się z sobą różne wizje bezpieczeństwa. Tym właśnie zajmują się badania bezpieczeństwa oraz niniejsze opracowanie. Wprowadzenie, które poprzedza właściwą treść, ma służyć trzem celom. Po pierwsze, przedstawić pokrótce, jak ukształtowała się dziedzina badań bezpieczeństwa. Po drugie, rozważyć cztery podstawowe zagadnienia wyznaczające dziś zarys tej dyscypliny. Po trzecie zaś zapowiedzieć, co wypełni pozostałą część książki. Najkrócej o tym, czym są studia bezpieczeństwa Jak pokaże niniejsze opracowanie, problem bezpieczeństwa można traktować na wiele różnych sposobów, co tłumaczy potrzebę badań bezpieczeństwa jako osobnej dyscypliny. Praca, którą tu przedstawiamy, nie ma przyjmować ani bronić żadnego z tych ujęć, lecz raczej stanowić przegląd perspektyw, koncepcji, instytucji i wyzwań, pomiędzy którymi rozpięte są współczesne badania bezpieczeństwa. Związek niektórych omawianych tu zagadnień z dziedziną bezpieczeństwa może więc być kwestionowany. Nie jest wszakże ambicją autorów, by precyzyjnie wyznaczyć ramy tej dyscypliny, pojmowanej tu jako przestrzeń refleksji zorganizowanej wokół kilku prostych, lecz nieodzownych pytań, na które z biegiem czasu były i są udzielane różne odpowiedzi. Refleksja nad bezpieczeństwem i zabiegi o nie są, oczywiście, tak stare jak społeczności ludzkie. Wystarczy przyjrzeć się ewolucji tego pojęcia, by dostrzec, że dla ludzi zakotwiczonych w różnych okresach historii i różnych miejscach świata bezpieczeństwo nie oznaczało i nie oznacza bynajmniej tego samego (Rothschild 1995). Jako dyscyplina wiedzy akademickiej badania bezpieczeństwa sytuują się wszelako w kontekście stosunkowo niedawnej koncepcji bezpieczeństwa, która, kształtując się głównie w świecie anglojęzycznym, zdobyła sobie uznanie po II wojnie światowej (zob. Booth 1997, McSweeney 1999: cz. I). W tym historycznym ujęciu popularnym, lecz bynajmniej nie jedynym badania bezpieczeństwa jawią się jako jeden z najważniejszych działów nauki o stosunkach międzynarodowych obok historii stosunków międzynarodowych (international history), teorii stosunków międzynarodowych (international theory), prawa

19 Badania bezpieczeństwa. Wprowadzenie 3 międzynarodowego, międzynarodowej ekonomii politycznej oraz studiów regionalnych (area studies). Choć w obrębie świata anglojęzycznego badania bezpieczeństwa różnie nazywano (w USA przychylano się do określenia national security studies, a w Wielkiej Brytanii przyjęły się strategic studies), to zgoda panowała w tym, że należą do domeny nauki o stosunkach międzynarodowych. Często spotyka się pogląd, że złoty wiek tego właśnie obszaru badawczego przypadł na lata 50. i 60. XX wieku, kiedy cywilni eksperci strategiczni pozostawali w dość bliskich relacjach z rządami państw Zachodu, zdolni wywierać wpływ na ich polityki zagraniczną i bezpieczeństwa (zob. Garnett 1970). W tym złotym wieku pisał Lawrence Freedman (1998, s. 51) rządy zachodnie dostrzegły, że instytucje naukowe mogą być dla nich cennym źródłem nowatorskich koncepcji, precyzyjnych badań, praktycznych propozycji i wreszcie kadr urzędniczych. Ustaliły się wówczas standardy istotności i wpływowości, które okazały się trudne do utrzymania. Badaczy bezpieczeństwa zaprzątało wtedy szczególnie konstruowanie teorii odstraszania nuklearnego i wojny nuklearnej, tworzenie analizy systemowej odwołującej się do struktury sił i alokacji zasobów oraz doskonalenie narzędzi zarządzania kryzysowego. W badaniach bezpieczeństwa epoki zimnej wojny dominował nurt, który, osadzony w tradycji realistycznej, obracał się w przybliżeniu rzecz ujmując wokół czterech S, czyli państw (states), strategii (strategies), podejścia naukowego (science) i status quo. Kontekst państw wynikał z nieco tautologicznego uznania ich za najistotniejszych aktorów polityki międzynarodowej i zarazem główne podmioty polityki bezpieczeństwa. Kontekst strategii wiązał się z zarówno intelektualnym, jak i praktycznym poszukiwaniem optymalnych dróg zastraszania i wykorzystywania siły wojskowej. Badania bezpieczeństwa starały się też być naukowe, aby bowiem aspirować do statusu rzetelnej, obiektywnej wiedzy, przeciwstawianej ulotnym opiniom, należało zgodnie z ówczesnym trendem naśladować nauki ścisłe, takie jak fizyka czy chemia. Tylko takie naukowe podejście zdawało się umożliwiać budowę solidnego fundamentu wiedzy o polityce międzynarodowej, na którym można było ufnie opierać konkretne polityki. W tradycyjnej postaci badania bezpieczeństwa odzwierciedlały wreszcie konserwatywne dążenie do zachowania status quo, gdyż mocarstwa, a wraz z nimi większość działających w ich obrębie uczonych, stawiały przed tą dyscypliną zadanie powstrzymywania radykalnych, rewolucyjnych zmian w społeczności międzynarodowej. Głosy krytyczne wobec tego modelu badań bezpieczeństwa, choć zawsze słyszalne, nie znaczyły wiele ani dla horyzontu intelektualnego epoki zimnowojennej, ani dla ówczesnej praktyki. Najsilniejszy może wydźwięk miały wśród nich te, które pochodziły ze środowiska zaangażowanego w badania pokoju (peace research), a także od uczonych skupiających się na zagrożeniach bezpieczeństwa wśród narodów i państw Trzeciego Świata (dokładniej o tym zob. Thomas 1987, Barash 1999). Przełom w głównym nurcie dyscypliny nastąpił dopiero w 1983 roku, kiedy Barry Buzan wydał pracę People, States and Fear (zob. też Ullman 1983), w której zerwał z co najmniej dwoma S klasycznych badań bezpieczeństwa. Buzan dowodził przekonująco, że bezpieczeństwo odnosi się nie tylko do państw, ale także do wszelkiego typu zbiorowości ludzkich. Za wadliwe uznał też ograniczenia refleksji nad nim do użycia siły zbrojnej. Koncepcja Buzana zakładała systematyzację czynników decydujących o bezpieczeństwie zbiorowości ludzkich (niekoniecznie państw) poprzez pięć głównych wymiarów, z których każdy miał własny punkt ciężkości i sposób porządkowania priorytetów. Te pięć wymiarów bezpieczeństwa to:

20 4 STUDIA BEZPIECZEŃSTWA Wojskowy: związany z układem ofensywnej i obronnej siły zbrojnej państw oraz wzajemną oceną intencji przez państwa. Buzan sądził, że studia bezpieczeństwa wojskowego powinny być oddzielną gałęzią badań bezpieczeństwa, dla której by uniknąć zamieszania terminologicznego proponował określenie studia strategiczne (strategic studies) (zob. Buzan 1987). Polityczny: związany z instytucjonalną stabilnością państw, systemami rządzenia i ideologiami, które zapewniają im legitymację. Ekonomiczny: obracający się wokół dostępu do zasobów, środków finansowych i rynków, koniecznego, by zachować oczekiwany poziom dobrobytu i potęgi państwa. Społeczny (societal): skoncentrowany na stabilności i rozwoju tradycyjnych wzorców językowych i kulturowych oraz tożsamości i praktykach religijnych i narodowych. Środowiskowy: związany z utrzymaniem lokalnego i globalnego wymiaru biosfery jako niezbędnej bazy wszelkiej innej aktywności ludzkiej. Powyższej typologii można wytknąć pewne luki, jak choćby pominięcie genderowego wymiaru bezpieczeństwa, a także filozoficznych podstaw jego badań w szczególności dominujących w nich założeń epistemologicznych. Praca Buzana nie w pełni przełamała więc tradycyjne przywiązanie do metod wziętych z nauk ścisłych i do troski o zachowanie status quo w stosunkach międzynarodowych. Niemniej drugie wydanie People, States and Fear z 1991 roku, znacznie zmienione i poszerzone, trafnie uchwyciło ton ewolucji refleksji o bezpieczeństwie po zakończeniu zimnej wojny, podważając słuszność ograniczenia jej do wymiaru siły wojskowej oraz rozbudowując jej kontekst polityczny, społeczny, ekonomiczny i ekologiczny. Pomimo tych przemian sytuowanie badań bezpieczeństwa w obrębie stosunków międzynarodowych, choćby i szeroko pojmowanych, staje się w dzisiejszym świecie z kilku powodów wątpliwe. Przede wszystkim dlatego, że płaszczyzna relacji między państwami to tylko jeden, jakkolwiek istotny, element dynamiki bezpieczeństwa we współczesnej polityce światowej. Państwa nie są jedynymi znaczącymi aktorami stosunków międzynarodowych, dlatego nie tylko do nich odnoszą się zagadnienia bezpieczeństwa. Po drugie, istnieją pewne zasadne przesłanki intelektualne do emancypacji badań bezpieczeństwa spod parasola nauki o stosunkach międzynarodowych choćby fakt, że nauka ta pozostaje zdominowana przez mężczyzn z krajów anglosaskich, w których główny nurt myślenia wciąż hołduje tradycji realizmu politycznego (zob. Hoffman 1977, Smith 2000). W swym tradycyjnym usytuowaniu badania nad bezpieczeństwem narażają się na zarzut, że tworzą je na ogół zachodni uczeni z myślą o zachodnich rządach (Barkawi i Laffey 2006), a zatem że pytania, tematy i sposoby myślenia, uznawane w nich najczęściej za szczególnie istotne, nie są neutralne ani naturalne, lecz wybiera się je jak pisał Robert Cox dla kogoś i w jakimś celu (Cox 1981). Odwoływanie się do tradycyjnych kanonów ujęć stosunków międzynarodowych niekoniecznie też musi być użyteczne dla badacza, który chce się skupić na pojmowaniu dynamiki bezpieczeństwa we współczesnej polityce światowej. Dzisiejsze problemy bezpieczeństwa wymagają analiz i rozwiązań, których nie może dostarczyć sama nauka o stosunkach międzynarodowych. Ich badacze potrzebują więc oparcia w wielu różnych dyscyplinach, niekoniecznie nawet ze sfery humanistyki czy też nauk społecznych. Przykładowo analiza problemów związanych z bronią masowego rażenia (BMR) wyma-

21

22 6 Badania pokoju PETER LAWLER Wprowadzenie: co to są badania pokoju? Krótka historia badań pokoju Podstawowe pojęcia Jaka jest przyszłość badań pokoju? STRESZCZENIE Dyscyplina badań pokoju narodziła się w latach 50., gdy uczeni po obu stronach Atlantyku zdecydowali się wyznaczyć przestrzenie refleksji nad konfliktami i refleksji nad pokojem. Początkowo podejście to miało służyć systematycznym, interdyscyplinarnym badaniom konfliktów i wojny, przestrzegającym rygorów pozytywistycznego ujęcia nauk społecznych, co z pewnym trudem godziło się z przekonaniami normatywnymi jego pionierów. Poniższy rozdział, wychodząc od szczególnie prominentnej dla tego kierunku postaci Johana Galtunga, śledzi, jak pierwotny program analizy pokoju i konfliktów przekształcił się we współczesne badania pokoju, redefiniując po drodze pojęcia przemocy i pokoju, stale poszerzając zasięg dyscypliny i wreszcie odchodząc od pierwotnego idealistycznego zaangażowania na rzecz podejścia pozytywistycznego. Starając się określić tożsamość badań pokoju przez porównanie z naukami pokrewnymi, autor odnajduje ją jednak w zaangażowaniu w eliminację przemocy. Zakończenie przedstawia dwa konkurencyjne obrazy współczesnych badań pokoju: w jednym dominuje satysfakcja z rozwoju dyscypliny, w drugim wątpliwość, czy rozwój ten nie pociąga pewnych kosztów choćby kosztu bezradności teorii wobec współczesnych form konfliktów zbrojnych.

23 74 UJĘCIA TEORETYCZNE Wprowadzenie: co to są badania pokoju? Główne przedmioty zainteresowania badań pokoju (peace studies), a więc ograniczanie i ostateczna eliminacja wojen oraz kontrola konfliktów zbrojnych i rozwiązywanie ich środkami pokojowymi, nie wyznaczają same przez się odrębnego od innych pola badań naukowych. Zajmuje się też nimi od czasu swego powstania krótko po I wojnie światowej nauka o stosunkach międzynarodowych (SM). Historia tej nauki zwykle wywodzi jej idealistyczne korzenie właśnie ze zgrozy wobec bitewnych rzezi we Francji i Belgii, nad Dardanelami oraz w innych jeszcze miejscach. I choć aspiracje liberalnych twórców nauki o stosunkach międzynarodowych zostały z czasem uznane za naiwne, a po kolejnej wojnie światowej musiały ustąpić miejsca twardszemu podejściu realistycznemu, to przecież nawet opanowane przez realizm SM mogą uważać wojnę i pokój za jedne z najważniejszych dla nich zagadnień. Łatwiej jest, być może, odróżnić badania pokoju od pokrewnych im dyscyplin, wyprowadzając je z poszukiwań definicji pokoju, które także w wielkim stopniu napędzały dynamikę rozwoju badań, a przy tym dobrze ukazują ich otwarte zaangażowanie normatywne, które często ściągało na nie krytykę. W początkowym okresie rozwoju badań pokoju to właśnie zaangażowanie w promocję pokoju najwyraźniej wyodrębniało je z nauki o stosunkach międzynarodowych oraz dzieliło od studiów strategicznych i to mimo że wybitni przedstawiciele ruchu usilnie starali się, by uznawano naukowość ich prac. O ile pozostałe dyscypliny uważały na ogół wojnę i inne formy konfliktów zbrojnych za tragiczną, lecz stałą, cechę anarchicznego systemu międzynarodowego, złożonego z suwerennych państw, o tyle badania pokoju ujmowały zawsze wojnę w kontekście zadania jej eliminacji. W każdym razie zaś każdy, kto identyfikował się z programami peace research czy peace and confl ict research (jak najchętniej określali swą dyscyplinę czołowi jej pionierzy z lat 50. XX wieku), przyznawał się tym samym do pacyfistycznych przekonań. Jakkolwiek więc starannie maskowano to zaangażowanie poprawnością w stosowaniu metod właściwych naukom społecznym, pokrewne dyscypliny przyjmowały wystąpienia przedstawicieli badań pokoju ze sceptycyzmem, a nawet wrogością. Dopiero w ostatnich dekadach, wraz z pojawieniem się postpozytywistycznych, krytycznych nurtów w nauce o stosunkach międzynarodowych, a także wraz z rozwojem krytycznej odmiany badań bezpieczeństwa, otwarte zaangażowanie normatywne badaczy przestało już dziwić, a nawet wzbudzać kontrowersje (zob. niżej rozdział 7). Badania pokoju charakteryzowało też od początku interdyscyplinarne zaplecze wybitnych ich uczestników. Starania, by przynieść światu pokój, łączyły w nich uczonych o przygotowaniu przyrodniczym, ekonomicznym, psychologicznym, antropologicznym, pedagogicznym i socjologicznym paradoksalnie przeważających w działaniu ruchu nad adeptami nauk politycznych i stosunków międzynarodowych. Interdyscyplinarność cechuje badania pokoju do dziś, choć i w tym przypadku ta dawna osobliwość staje się powoli normą w dziedzinie nauk społecznych. Różnorodność spojrzeń naukowych, przynoszona przez twórców tej dyscypliny, była zapewne przeszkodą w osiągnięciu założonego przez nich celu stworzeniu takiej przestrzeni badawczej w sferze nauk społecznych, która miałaby własne metody i spójną teorię. Uczestnicy badań pokoju zbytnio różnili się założeniami pojęciowymi i preferencjami metodologicznymi, stale też występowały między nimi spory o głębokie przyczyny przemocy i wojen (czy na przykład po-

24 Badania pokoju 75 szukiwać ich w relacjach między ludźmi, czy w naturze ludzkiej, w napięciach między społecznościami, czy w polityce międzynarodowej?), a także o warunki zapewnienia pokoju. Czy pokój polega po prostu na braku wojny i nadziei, że taki stan będzie trwał co dzisiejsze badania pokoju określają pojęciem pokoju negatywnego? Jeśli zaś na pokój składa się coś więcej (dziś mówimy w takim przypadku o pokoju pozytywnym ), to czym jest to coś i jak można stwierdzić, że zostało osiągnięte? Dziś, zajmując się intelektualnie czy też praktycznie problemem pokoju, wkraczamy nieuchronnie w teorię rozwiązywania konfliktów na różnych poziomach społecznych oraz w zagadnienia globalnej eksploatacji, praw człowieka, międzynarodowej sprawiedliwości społecznej, bezpieczeństwa ekologicznego, alternatywnych ładów światowych itd. a więc w spektrum dziedzin, którymi zajmują się badacze wielu różnych dyscyplin. Badania pokoju przybrały więc dziś kształt jak gdyby forum intelektualnego, na którym spotykają się specjaliści oddalonych od siebie dziedzin nauki, na ogół jednak deklarujący zaangażowanie w powstrzymywanie przemocy czy też odwołując się do tytułu książki największego autorytetu peace research w zaprowadzanie pokoju środkami pokojowymi (Galtung 1996). To charakterystyczne dla całej dyscypliny zaangażowanie przypomina, że badania pokoju jako specjalność akademicka mają historyczne powiązania z działalnością ruchów pokojowych, co czasem także jest postrzegane negatywnie przez środowiska naukowe. Na wstępie warto zwrócić uwagę, że badania pokoju nie zawsze zmierzają do wyeliminowania wszelkich konfliktów. Jak medycyna przyznaje, że pewne bakterie są użyteczne, a nawet niezbędne, tak też badania pokoju dostrzegają cenne społecznie funkcje konfliktów. O ich stosunku do konfliktów decyduje obecność w nich przemocy. Redaktorzy jednego z czołowych podręczników badań pokoju ujmują to następująco: Badania pokoju i konfliktów starają się tam, gdzie to możliwe, przecierać nowe drogi współpracy, a zarazem dążą do znacznego ograniczenia i w ostateczności wyeliminowania przemocy szczególnie przemocy zorganizowanej i coraz bardziej niszczącej przemocy sankcjonowanej przez państwa. Taka właśnie przemoc pod każdym względem biegunowe przeciwieństwo pokoju poważnie zmąciła historię, a dziś, gdy powstała broń jądrowa, biochemiczna i inne odmiany broni masowej zagłady, zagraża przyszłości życia na naszej planecie. Jeśli jej potworności czynią badania pokoju i konfliktów dyscypliną przygnębiającą, to gorące pragnienie pokoju (zarówno negatywnego, jak i pozytywnego) oraz realistyczna, jak staramy się wierzyć, nadzieja osiągnięcia go czynią je z kolei dyscypliną fascynującą i konieczną. (Barash i Webel 2002, s. 26) Krótka historia badań pokoju Choć dyscyplina badań pokoju powstała stosunkowo niedawno, to sama refleksja nad pokojem ma historię znacznie dłuższą. Uporczywie powracające w ludzkich dziejach konflikty zbrojne i wojny niejednokrotnie skłaniały do rozmyślań nad przyczynami wojen oraz możliwością (względnie nieprawdopodobieństwem) wiecznego pokoju, którego warunki usiłował określić w pamiętnej broszurze filozof Immanuel Kant. Problem wojny i pokoju podejmują wszystkie wielkie historyczne religie, choć rzadko zdarza się, by

25 76 UJĘCIA TEORETYCZNE całkowicie zabraniały one swoim wyznawcom angażowanie się w wojnę. XVII-wieczny filozof i matematyk Pascal, sam gorliwy katolik, zauważył zresztą, że ludzie nigdy nie oddają się złu tak bez reszty i z takim zapałem jak wtedy, gdy czynią to z powodu przekonań religijnych. W każdym razie kultura tradycyjnych religii przynosi obszerne rozważania nad moralnymi aspektami wojny, dalekie przy tym od jednoznaczności. Szczególnie silny wpływ na refleksję nad wojną i pokojem wywarła tradycja chrześcijańska. Kultura chrześcijańska była początkowo pacyfistyczna, a od IV wieku n.e. decydująco kształtowała zasady wojenne, formułując warunki wszczynania wojny (ius ad bellum), a także dopuszczalnego sposobu prowadzenia wojny (ius in bello). Niewątpliwie, jak pisze Barash (2000, s. 202), w chrześcijaństwie, podobnie jak w większości tradycyjnych kultur na świecie, istnieje potężna i niezłomna tradycja otwartego pacyfizmu i działalności antywojennej. XX-wieczne badania pokoju nie podkreślają może szczególnie religijnych źródeł dążenia do pokoju, niemniej wielu uczestników tego ruchu motywowały właśnie ich osobiste przekonania religijne, trudno też zaprzeczyć, że instytucje religijne są jednym z ważnych sponsorów badań. Z epoki oświecenia wywodzi się z kolei świecka już w swym duchu krytyka wojny jako irracjonalnego zjawiska powstrzymującego postęp ludzkości, wyraźna w myśli takich filozofów jak Rousseau czy Kant. Kant zaliczył trwały ( wieczny ) pokój, obok powszechnej sprawiedliwości, do imperatywów kategorycznych, do których ludzkość nie może nie dążyć, jeśli jest rozumna. Przekonanie to uczyniło z Kanta patrona idealistycznej czy też utopijnej tradycji projektu reformy na skalę światową, opartego na wierze w rozumność świata i ludzką zdolność do doskonalenia się oraz na marzeniu, by stosunki międzynarodowe ująć w tryby, w jakich zwykła się obracać polityka wewnętrzna państwa poddając stosunki między państwami rygorom instytucjonalnym i rozwijając prawo międzynarodowe (zob. rozdział 3). Jak wspomniano wyżej, takie właśnie myślenie w rozpowszechnionym przekonaniu zainspirowało powstanie nowoczesnej nauki o stosunkach międzynarodowych, podobnie jak podejmowane na początku XX wieku, na ogół bezskutecznie, praktyczne działania na rzecz zapobieżenia skandalowi wojen. Monumentalnymi przykładami bezradności początków światowego ruchu reform pacyfistycznych są zakazujący wojny agresywnej pakt Brianda-Kellogga z 1928 roku, a także, oczywiście, działalność Ligi Narodów. W latach 30. XX wieku system zbiorowego bezpieczeństwa oparty na Lidze Narodów nie zdołał powstrzymać ekspansji nazistowskich Niemiec, włoskiej inwazji na Abisynię ani zajęcia Chin przez Japonię, a wywołany tym zawód głęboko podważył ideę systematycznego zaprowadzenia pokoju na świecie, przyczyniając się niewątpliwie do wzrostu wpływów realizmu i jego intelektualnej dominacji po 1945 roku. Wybitni propagatorzy realizmu, tacy jak E.H. Carr w Wielkiej Brytanii czy Hans Morgenthau w USA, z powodzeniem dowodzili naiwności pierwszych kroków nauki o stosunkach międzynarodowych, czynionych w okresie międzywojennym, szczególnie zaś zarzucali jej zaniedbanie refleksji nad rolą potęgi w polityce międzynarodowej. Popularny, uproszczony obraz dwóch zwalczających się szkół realistycznej i idealistycznej przeciwstawiających sobie nawzajem sprzeczne koncepcje wojny, pokoju i systemu międzynarodowego utrwalał karykaturalną w wielu punktach wizję obydwu intelektualnych obozów, jeszcze nie tak dawno pokutującą w literaturze (zob. Osiander 1998, Rosenthal 1991). Tak zwany idealizm i związany z nim reformizm nigdy w istocie nie zanikł (o czym świadczy choćby powstanie systemu ONZ i gwałtowna instytucjonalizacja polityki światowej towarzysząca karierze realizmu), z kolei wielu realistów

26

27 12 Terroryzm PAUL ROGERS Wprowadzenie Terroryzm na tle innych zagrożeń Pojęcie terroryzmu Terroryzm państwowy i transnarodowy Odpowiedzi na terroryzm Reakcja na zamachy z 11 września i wojna z terroryzmem Tendencje współczesnego terroryzmu Zakończenie STRESZCZENIE Poniższy rozdział zawiera przegląd sporów o pojęcie samego terroryzmu i jego odmian, ze szczególnym uwzględnieniem rozróżnień na terroryzm państwowy oraz transnarodowy czy też oddolny. Analizuje też tendencje w rozwoju terroryzmu państwowego i subpaństwowego w kontekście innych, bardziej masowych zagrożeń bezpieczeństwa. Rozważa wreszcie różne rodzaje reakcji na terroryzm transnarodowy i na tym tle przedstawia odpowiedź na zamachy z 11 września oraz stan globalnej wojny z terrorem po sześciu latach od jej ogłoszenia, zastanawiając się nad prawdopodobieństwem rewizji charakteru tej odpowiedzi.

28 168 PODSTAWOWE POJĘCIA Wprowadzenie Zamachy, do jakich doszło 11 września 2001 roku w Nowym Jorku i Waszyngtonie, postawiły problem terroryzmu w centrum zachodniej refleksji nad bezpieczeństwem, skutkując jednocześnie ogłoszeniem przez administrację George a W. Busha globalnej wojny z terroryzmem (Global War on Terror). Zaskoczenie atakiem, wielka liczba ofiar oraz wybranie na jego cel dwóch podstawowych symboli cywilizacji amerykańskiej, World Trade Center i Pentagonu, przyczyniły się do gwałtownej i pełnej rozmachu reakcji na te zamachy, która doprowadziła do usunięcia reżimów dwóch państw: Afganistanu i Iraku. Pielęgnowanie pamięci o zamachach z 11 września i pragnienie zemsty na Al- -Kaidzie zaowocowało jednostronnym nastawieniem na walkę z terroryzmem, niekoniecznie uzasadnionym wobec mnogości innych problemów bezpieczeństwa człowieka i państw na świecie. Warto pokusić się więc o nieco szersze ujęcie zjawiska terroryzmu, pamiętając, że mogą po niego sięgać także państwa skonfliktowane z grupami własnej ludności, nie tylko podmioty transnarodowe, które jako tworzące zagrożenia zdominowały horyzont obecnych polityk bezpieczeństwa. Terroryzm na tle innych zagrożeń Pomijając wielkie, pozawojskowe straty w ludziach, jakie od 2003 roku przynosi konflikt w Iraku, terroryzm podmiotów transnarodowych doprowadza do śmierci nie więcej niż kilku tysięcy ludzi rocznie w skali całego świata. Z całym szacunkiem dla owych ofiar i bólu ich bliskich trzeba więc uznać terroryzm za jedno z drugorzędnych źródeł cierpień ludzkich na świecie. Znacznie większe znaczenie mają problemy związane z nędzą i niedorozwojem, zagrożenia wywołane klęskami żywiołowymi, wojennymi, przestępczością, a nawet wypadkami drogowymi. Mimo to w następstwie zamachów z 11 września doszło do niezwykłego skupienia sił i uwagi na specyficznej formie transnarodowej przemocy politycznej, łączonej z działaniami organizacji Al-Kaida i związanych z nią muzułmańskich ugrupowań dżihadystycznych. Zamachy z 11 września przyniosły w ciągu jednego tylko dnia śmierć blisko trzech tysięcy ludzi, jednakże codziennie co najmniej tyle samo dzieci umiera w państwach Południa wskutek uleczalnych chorób układu pokarmowego, takich jak biegunka czy dyzenteria najczęściej za sprawą skażenia zasobów wodnych. W Iraku z końcem 2006 roku w każdym miesiącu ginęło wskutek rebelii przeciwko rządowi i konfliktów religijno -etnicznych prawie tylu cywili, ilu zabiły zamachy z 11 września. W Rwandzie w połowie lat 90. rzezie międzyplemienne spowodowały śmierć blisko miliona osób, a utrzymujące się później konflikty w regionie wielkich jezior afrykańskich pociągnęły kolejne masowe ofiary. W połowie lat 70. z powodu niedożywienia cierpiało szacunkowo ponad 400 milionów ludzi, a dziś liczba ta wzrosła do co najmniej 700 milionów. Ponad dwa miliardy ludzi na całym świecie muszą się utrzymywać z dziennego dochodu

29 Terroryzm 169 nieprzekraczającego równowartości jednego dolara amerykańskiego. Choroby związane z nędzą, na ogół uleczalne, wciąż zabijają miliony ludzi w skali roku. Mimo to za podstawowe zadanie w sferze bezpieczeństwa uznano globalną wojnę z terroryzmem. W jej toku zostały obalone dwa reżimy podejrzane o wspieranie terroryzmu, budżet wojskowy USA zbliżył się już dziś do maksymalnych rozmiarów zimnowojennych, a wojna z terroryzmem przekształciła się w jej własnym pojęciu w długą wojnę z islamofaszyzmem. Pewne wpływowe kręgi polityki amerykańskiej używają nawet radykalnego określenia czwarta wojna światowa, mającego sugerować, że chodzi w niej o przetrwanie cywilizacji, tak jak w trzech poprzednich (wliczając trzecią wojnę światową z ZSRR). Każda beznamiętna analiza musiałaby podważyć sugestię tak fundamentalnego znaczenia obecnej wojny z terroryzmem w każdym razie znaczenia dla ogólnego dobra ludzkości zważywszy jednak na rolę takiego właśnie ujęcia w refleksji nad bezpieczeństwem międzynarodowym po 2001 roku i siłę za nim stojącą, pozostaje je zaakceptować. Trzy okoliczności tłumaczą w pewnym stopniu tę koncentrację sił na walce z terroryzmem. Po pierwsze, zamachy z 11 września głęboko wstrząsnęły Amerykanami przez swą niszczącą niepozorność: mała grupka, uzbrojona tylko w noże do papieru, zdołała unicestwić centrum finansowe światowej rangi i zaatakować główną kwaterę armii Stanów Zjednoczonych, używając jako pocisków cywilnych samolotów. Atak był przy tym dla większości kompletnym zaskoczeniem, a dramat, jaki spowodował, wszyscy oglądali na żywo w telewizji. Po drugie, w połowie 2001 roku administracja Busha nabrała właśnie wiatru w żagle, wprowadzając politykę opartą na wizji New American Century. W pewnych ważnych kwestiach dochodziły do głosu twarde koncepcje jednostronności, wszystko też wskazywało na to, że społeczność międzynarodowa zaakceptuje w końcu ideę łagodnego imperium i przywództwo Stanów Zjednoczonych jako podstawę bezpieczeństwa międzynarodowego (Krauthammer 2001). Po trzecie, pozycja USA jako jedynego światowego supermocarstwa narzucała im niemal nieuchronnie wizję bezpieczeństwa opartego na państwie: aby odzyskać kontrolę nad bezpieczeństwem międzynarodowym, supermocarstwo takie czuło się zmuszone, by rozbić groźną organizację transnarodową i wszelkie państwa, które by go wspierały tym bardziej że przeciwnik i Al-Kaida, i ewentualni jej sponsorzy pojawił się w regionie Bliskiego i Środkowego Wschodu, z którym Amerykanie na długą metę wiążą swe interesy bezpieczeństwa ze względu na zasoby surowców energetycznych oraz bliskie związki USA z Izraelem. W wyniku tych wszystkich okoliczności rozwinęła się sytuacja, która jeśli nie dojdzie do zasadniczego przełomu politycznego w USA ma wszelkie szanse stać się na wiele lat głównym motywem bezpieczeństwa międzynarodowego. Nie zmienia to faktu, że w perspektywie globalnego bezpieczeństwa człowieka terroryzm pozostaje jednym z wielu problemów, i to nie najważniejszym. Celem przedstawionych tu uwag jest nakreślenie takiej właśnie szerszej perspektywy: krótkie omówienie różnych definicji terroryzmu, porównanie terroryzmu państwowego i transnarodowego, przegląd najważniejszych form terroryzmu w ostatnich latach oraz reakcji na nie, kończący się analizą metod zwalczania terroryzmu, po jakie sięgnięto w odpowiedzi na wydarzenia z 11 września.