UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY

Transkrypt

1 UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY im. Komisji Edukacji Narodowej W KRAKOWIE Wydział Humanistyczny Instytut Filologii polskiej Kierunek Filologia polska, Specjalność edytorstwo i komunikacja medialna JOANNA MICIAK NA POGRANICZU LITERATURY I PUBLICYSTYKI FELIETONY JOANNY SZCZEPKOWSKIEJ Praca magisterska napisana pod kierunkiem dra EDWARDA CHUDZIŃSKIEGO KRAKÓW 2009

2 SPIS TREŚCI WSTĘP...3 I. FELIETON JAKO GATUNEK PUBLICYSTYCZNY DEFINICJE I WYZNACZNIKI GATUNKOWE FELIETON FEMINISTYCZNY JAKO SZCZEGÓLNA ODMIANA GATUNKU II. JOANNA SZCZEPKOWSKA AKTORKA, PISARKA, FELIETONISTKA III. TWÓRCZOŚĆ FELIETONOWA SZCZEPKOWSKIEJ PRZEDMIOT OBSERWACJI SPOSOBY ORGANIZACJI ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO JĘZYK I STYL IV. FELIETONISTYKA SZCZEPKOWSKIEJ NA TLE INNYCH DZIEDZIN JEJ AKTYWNOŚCI LITERACKIEJ. KONTEKSTY PORÓWNAWCZE BIBLIOGRAFIA

3 Wstęp Tematem niniejszej pracy jest felietonistyka Joanny Szczepkowskiej. Moim celem było zaprezentowanie tej twórczości jako zjawiska mieszczącego się na pograniczu literatury i publicystyki, a w wielu aspektach zbliżającego się bardziej do pierwszej z tych dziedzin. Analizie poddane zostały felietony zebrane w trzech wydaniach książkowych: Drugie podwórko, Sześć minut przed czasem, Jak wyprostować koło?. Choć głównym przedmiotem zainteresowania są teksty publikowane w Wysokich Obcasach sobotnim dodatku do Gazety Wyborczej, to ze względu na wykonywany przez autorkę zawód i walory artystyczne jej pierwszych prób felietonowych podejmowanych na łamach Gońca Teatralnego, również one zostały poddane analizie. Ponadto wzięłam pod uwagę felietony, które nie ukazały się dotąd w żadnym ze zbiorów i są dostępne jedynie w Wysokich Obcasach oraz w Internecie, a także powieści Fragmenty z życia lustra i Kocham Paula McCartneya oraz wspomnienia autobiograficzne pt. 4 czerwca. Praca została podzielona na cztery rozdziały, z czego dwa pierwsze mają charakter wprowadzający. Rozdział zatytułowany Felieton jako gatunek publicystyczny stanowi charakterystykę tej formy przekazu dziennikarskiego. Przypomniana została geneza tego gatunku, jego etymologia, ewolucja oraz wyznaczniki: formalne (zewnętrzne) i strukturalne (wewnętrzne). W tym rozdziale starałam się także pokazać szczególną odmianę wypowiedzi tego rodzaju felieton feministyczny. Rozważania na ten temat podyktowane są nasileniem aktywności publicystycznej kobiet, z których spora część deklaruje przynależność do ruchów emancypacyjnych. Jednym z powodów, dla których sięgają one właśnie po felieton jest możliwość prezentowania stanowisk skrajnych, jaką ten gatunek stwarza. Poglądy feministek i podejmowane przez nie tematy zaprezentowałam w oparciu o analizę tekstów Kingi Dunin, Manueli Gretkowskiej, Kazimiery Szczuki i Małgorzaty Domagalik. Bohaterka niniejszej pracy z tym ruchem nie sympatyzuje i w swoich tekstach rzadko dotyka zagadnień feminizmu. Jej felietony zostały zaprezentowane na tle twórczości czterech wspomnianych autorek jako zjawisko osobne, co nie znaczy, że jej głos w dyskursie feministycznym jest nieistotny. Patrzy ona na te problemy z innej perspektywy i tę odmienność chciałam wydobyć. W drugim z rozdziałów wprowadzających przedstawiłam sylwetkę Szczepkowskiej przez pryzmat jej aktywności w trzech wybranych przez nią dziedzinach: aktorstwo, literatura (publicystyka) i działalność społeczna. Cennym źródłem wiadomości na ten temat okazały się zapiski autobiograficzne zamieszczone na stronie internetowej pisarki oraz książka 4 czerwca. 3

4 Rozdział główny zawiera wieloaspektową analizę felietonów. Wyodrębniłam w nim pięć kręgów tematycznych, po których autorka porusza się najczęściej i najchętniej. Zaproponowana klasyfikacja nie ma jednak charakteru nienaruszalnego schematu i może być poszerzona i uzupełniona, ponieważ dorobek felietonistki stale się powiększa. Wypowiedzi Szczepkowskiej wyróżnia jednak nie tylko ich treść (zajmują ją sprawy szeroko pojętej codzienności, problemy z pozoru błahe i nieważne), ale również forma i język. Rozwiązania stosowane na tych dwóch płaszczyznach pozwalają umieścić tę twórczość w obrębie zjawisk nie tyle paraliterackich, co literackich sensu stricto. W części dotyczącej formy wyeksponowana została fikcja jako podstawowy budulec świata przedstawionego i zaprezentowane trzy sposoby jego organizacji. W analizie językowej uwzględniłam za Marią Wojtak dziesięć rodzajów stylizacji językowych, który to schemat uzupełniłam o własne propozycje. Przy okazji charakterystyki konkretnych zabiegów stylizacyjnych wyróżniłam literackie środki ekspresji, z których felietonistka często korzysta. W przypadku aktywności pisarskiej Joanny Szczepkowskiej granice między jej twórczością publicystyczną a literacką są bardzo płynne. Klimat i styl jej powieści przypomina świat jej felietonów i odwrotnie większość felietonów mogłaby stanowić zalążek fabuły powieściowej. Nie jest to jednak przypadek odosobniony. Takie właściwości ma również twórczość Jerzego Pilcha przywołana w ostatnim rozdziale jako kontekst porównawczy. Przykłady tych dwojga felietonistów, a także i innych autorów, wskazują w pewnym sensie kierunek dalszej ewolucji gatunku. 4

5 I. Felieton jako gatunek publicystyczny 1. Definicje i wyznaczniki gatunkowe [Felieton] czerpiąc z krainy oczywistości i do niej odsyłając przez swe stałe zmagania ze stereotypem, tworzy krainę nieoczywistości, choć nie w tym stopniu nieoczywistą co świat wykreowany w poezji 1. To, co oczywiste, a więc jakaś informacja o rzeczywistości umiejętnie przetworzona staje się podstawą nieoczywistego, ale staje się nią w taki sposób, że jest niemal nieobecna, zaciera się i zachowuje tak, jakby nie grała roli. Fakt poddany interpretacji staje się wyjątkowo plastycznym tworzywem, które dzięki twórczej obróbce zyskuje nowe, nieoczywiste właśnie, znaczenia i sensy. Nieoczywiste, bo subiektywne, noszące wyraźne piętno tego, spod czyjego pióra wyszły albo przez kogo zostały pomyślane. Tak, w dużym skrócie, powstaje felieton bodźcem do jego napisania jest jakiś fragment rzeczywistości, jednak to, co stanowi jego istotę tkwi nie w owej rzeczywistości, ale w sposobie jej selekcjonowania, wykorzystania i przetworzenia przez autora. O tym więc, czy dana wypowiedź jest felietonem czy nie, decyduje to, co Maria Wojtak nazywa interpretacyjnym opakowaniem 2 nie to o czym traktuje tekst, ale sposób, w jaki temat został podany. Felieton sytuuje się tym samym na pograniczu dwóch dziedzin twórczej aktywności. Wychodząc bowiem od informacji mieści się w obrębie publicystyki, ale się w niej nie zamyka, bo nie jest jego rolą jedynie przekazanie pewnych faktów, wiedzie on różnorodne gry z czytelnikiem i staje się w ten sposób swoistą sztuką interpretacji, co zbliża tę formę dziennikarskiego przekazu w stronę literatury. To usytuowanie pomiędzy decyduje o szczególnej pozycji felietonu i szczególnej ocenie jego roli, tak wśród uprawiających ten i inne gatunki dziennikarskie, jak i wśród czytelników. Komunikat, który nazwiemy felietonem nie jest już tylko suchą informacją, a jego nadawca przestaje w pewnym momencie być jedynie dziennikarzem. Przekroczenie granicy, za którą publicystyka staje się literaturą jest swoiście pojętym wyzwaniem z jednej strony dla tego, kto próbuje ją przekroczyć pisząc, z drugiej dla tego, kto musi to zrobić czytając. 1 M. Wojtak, Felieton - informacja zakamuflowana, [w:] tejże, Gatunki prasowe, Lublin 2004, s Tamże. 5

6 Przetworzenie informacji w treść o statusie felietonu, a więc stworzenie krainy nieoczywistości z elementów składających się na krainę oczywistości to dopiero pierwszy etap felietonistycznego działania, by posłużyć się tu terminologią Piotra Stasińskiego 3. Etap drugi to aktywność odbiorcy, który wiedząc, jakimi prawami rządzi się felieton, musi podjąć zainicjowaną przez autora grę, a więc potraktować zawartą w tekście informację nie jako główny przedmiot przekazu, ale jedynie pretekst do rozważań na szerszym polu. Z kolei w sposobie w jaki owa informacja została podana musi, albo przynajmniej powinien, czytelnik widzieć odautorską, w pełni subiektywną, a co za tym idzie nie jedyną słuszną interpretację. Ten rys szczególny, który stanowi o istocie charakteryzowanego gatunku, dostrzegł i trafnie ujął Cyprian Kamil Norwid w tekście noszącym skądinąd znamiona wypowiedzi felietonowej: Felieton, tak jak każde inne na polu sztuki postaciowe zjawisko, względną swoją ma prawdę. Poszukiwać w nim prawdy obowiązującej bezpośrednio i prawdy ściśle literalnej byłoby poszukiwać nieprawdy w formie felietonu. [ ] Prawdy obowiązujące bezpośrednio wychodzą za obręb felietonu, stanowią główną część dziennika 4. Cytowany ustęp O felietonie felietonu, jak zresztą cały utwór, wydobywa istotną dla tego gatunku właściwość, mianowicie to, że zasadza się on na paradoksach, których skala jest szczególnie rozległa i wielowymiarowa, bo obejmuje jak zauważył Norwid sferę wyznaczników formalnych, jak również fakty dotyczące powstania i rozwoju felietonu. Niemal każdą cechę felietonu pisze Maria Wojtak można zanegować, znajdując przykłady realizacji cechy przeciwnej 5. Nie daje się więc felieton zamknąć w sztywne ramy wzorca kanonicznego, bo też ustalenie takiego wzorca, zbudowanego z trwałych i niezmiennych składników, których obecność albo brak rozstrzygałyby o przynależności gatunkowej analizowanej wypowiedzi, jest wyjątkowo trudne, o ile w ogóle możliwe. Rację ma więc cytowana już Maria Wojtak, nazywając felieton gatunkowym kosmosem 6, składa się bowiem na niego tak wiele tak różnych elementów, że trudno jest sformułować jednoznaczną, na tyle ogólną i na tyle wyczerpującą zarazem definicję oraz ustalić stały zespół wyznaczników gatunkowych. Próby takie niejednokrotnie podejmowano, starając się nakreślić granice, za którymi jakaś forma przekazu dziennikarskiego staje się felietonem. Pomimo jednak, że wyraźnych granic nie udało się jak dotąd wytyczyć, to powstała obfita literatura przedmiotu cały szereg opra- 3 P. Stasiński, Poetyka i pragmatyka felietonu, Wrocław 1982, s C. K. Norwid, O felietonie felieton, cyt. za: P. Stasiński, dz. cyt., s M. Wojtak, Gatunki prasowe, [w:] Słownik wiedzy o mediach, pod redakcją E. Chudzińskiego, Bielsko-Biała 2007, s Tamże. 6

7 cowań, rozpraw, studiów, których autorzy wychwycili i nazwali choćby część norm wiążących w jakiś sposób felietonistów, a odbiorców wyposażyli w narzędzia, ułatwiające mniej lub bardziej precyzyjne rozpoznanie gatunku. Felieton już od samego początku oscylował między formą w miarę utrwaloną, powtarzalną, dającą się ująć w jakichś kategoriach, a formą niemal dowolną, której wybór był suwerenną decyzją autora 7. Narodził się bowiem jako stały dodatek, dolna wyraźnie wyodrębniona część kolumny, gdzie zamieszczano lżejsze, mniej poważne materiały, bardzo szybko jednak zaczęto nazwy felieton używać także na określenie pojedynczych autonomicznych tekstów, z których wykształcił się nowy gatunek dziennikarski. Obydwa znaczenia tego terminu mają jedno źródło paryski Journal des Débats. W roku 1800 pojawił się na jego łamach stały dodatek zawierający wypowiedzi poświęcone sprawom różnego rodzaju, przeważnie kulturalnym i obyczajowym. Pod grubą kreską można więc było znaleźć relacje z podróży, opowiadania i recenzje, repertuar teatrów, przegląd mody czy drobne ogłoszenia. W takim znaczeniu felieton funkcjonuje dziś np. w prasie niemieckiej i anglosaskiej. W prasie polskiej z kolei dział czasopisma, będący genologiczną mieszaniną tekstów raczej niewielkich rozmiarów, opatruje się współcześnie najczęściej nagłówkiem Rozmaitości. Powstanie felietonu jako suplementu z tekstami o różnym charakterze ma związek z gwałtownym rozwojem prasy. Jak zauważa Piotr Stasiński, gazeta, która ze względów komercyjnych porzuciła swoich stałych czytelników, stawała się towarem sprzedawanym niemal każdemu. Aby więc dostosować się do obowiązujących warunków społecznych i pozyskać nowe rzesze odbiorców, zupełnie jej nieznanych, musiała apelować do ich ciekawości jako dyspozycji uniwersalnej. I tu właśnie realizowała się funkcja felietonu. Stasiński pojmuje ją dwojako: Z jednej strony, w felietonie znajdował ujście produkowany przez rozrastającą się machinę prasową nadmiar informacji także tych, które nie odpowiadały dotychczasowym (elitarnym) standardom ważności, rzetelności, obiektywności czy przyzwoitości. Z drugiej strony, felieton stał się instrumentem zaciekawienia niejednorodnej publiczności, którą usiłował przywabić chaotyczną rozmaitością pojawiających się tu tekstów 8. Był więc felieton odpowiedzią na zapotrzebowanie czytelników na teksty mniej skomplikowane intelektualnie, krótsze, o charakterze nieoficjalnym, operujące sensacją i podane dla rozrywki odbiorców. Z felietonem kojarzono zatem od samego początku takie 7 Zob. M. Wojtak, Felieton - informacja zakamuflowana, dz. cyt., s P. Stasiński, dz. cyt., s. 6. 7

8 określenia jak lekki, luźny, drobny i nie bez znaczenia pozostawała w tym względzie etymologia tego słowa: francuskie feuille oznacza liść, a feuilleton kartkę złożoną na czworo. Zarysowuje się tutaj kolejny paradoks gatunku, bowiem felieton pomyślany jako twór intelektualnie nieskomplikowany, przeznaczony jedynie dla rozrywki odbiorcy i w tym celu podany w tonie swawolnym 9 ewoluował do postaci zupełnie odmiennej. Zaczynając swoją karierę jako dział czasopisma, skonstruowany według zasady lekkie, łatwe i przyjemne ogromną popularność zyskał jako gatunek dziennikarski, który w istocie jest trudną próbą zarówno dla autora, jak i dla czytelnika 10. O randze, jakiej nabrał felieton jako gatunek właśnie, świadczyć mogą nazwiska jego twórców: Wiktor Hugo, Henryk Heine, Karol Marks, Aleksander Puszkin. Wśród polskich autorów wymienić należy postaci równie wybitne: Cyprian Kamil Norwid, Józef Ignacy Kraszewski, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Jan Lam, Michał Bałucki, Tadeusz Boy-Żeleński, Antoni Słonimski, Stefan Kisielewski, Krzysztof Teodor Toeplitz, Daniel Passent, Ludwik Stomma czy Jerzy Pilch. Za kolebkę felietonu uznaje się Francję, choćby ze względu na jego narodziny w paryskim Journal des Débats oraz rodowód nazwy gatunku. Ponadto decyduje o tym wkład autorów francuskich w jego powstanie i rozwój. Julien Louis Geoffroy zapoczątkował na łamach Journal des Débats felieton w znaczeniu węższym. W jego ślady poszedł Jules Janin, którego uznaje się za twórcę felietonu teatralnego. Z kolei znany krytyk Charles Augustin Saint Beuve nobilitował felieton literacki. Protoplastów felietonu na gruncie polskim szukać można już w oświeceniu, kiedy to na łamach Monitora czy Zabaw Przyjemnych i pożytecznych ukazywały się formy wypowiedzi prasowej z pogranicza publicystyki i literatury, w warstwie treściowej zaprawiane dydaktyzmem, ale podane w formie satyrycznoparodystycznej. Do form takich należały np. list, dziennik czy relacja z podróży. Dopiero jednak wiek XIX przyniósł istotne zmiany w procesie recepcji felietonu w Polsce, wykształciła się bowiem wówczas, tak wśród publicystów jak i czytelników prasy, świadomość jego odrębności gatunkowej. Początkowo termin felieton, podobnie jak w innych krajach, funkcjonował w obydwu swoich znaczeniach. Określano zatem w ten sposób zarówno mniej poważną część czasopisma, na którą składały się drobne formy zamieszczane pod kreską, jak i konkretne, jednostkowe teksty dające się rozpoznać na podstawie cech zewnętrznych i wewnętrznych. Właśnie to drugie znaczenie, a więc felieton jako gatunek, bardzo szybko upowszechniło się w polskiej prasie i aby odróżnić je od pierwszego, zaczęto stosować termin felieton 9 Tamże, s E. Chudziński, Felieton, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów. Nowa edycja, pod redakcją Z. Bauera i E. Chudzińskiego, wyd. 4, zmien., uzup., rozszerz., Kraków 2008, s

9 właściwy. Wraz z pojawieniem się pierwszych prób wypowiedzi utrzymanej w tej formie, wykształciła się wśród autorów potrzeba zdefiniowania, scharakteryzowania w jakiś sposób nowego gatunku, który zyskiwał coraz to większą popularność. Świadectwem tego jest cytowany już O felietonie felieton Cypriana Kamila Norwida, opublikowany w poznańskim Gońcu Polskim w roku Próbując uchwycić istotę felietonu Norwid wskazuje na takie jego właściwości, jak wspomniana wcześniej względna prawda czyli subiektywizm oraz fakt, że tekst felietonu jest wypowiedzią w szczególny sposób niesamodzielną, czerpie bowiem z innych tekstów, pasożytując niejako na nich: To, czym w dziedzinie naturalnego piękna jest na przykład familia tak zwanych roślin pasożytnych, oplatających głaz i drzewo, często niszczących je powolnie, a dających wzór do arabeski, która w architekturze (tym pięknem już nadnaturalnym) świat ów zastępuje to jest w politycznej sferze postaci: felieton 11. Pasożytując na innych tekstach wypowiedź felietonowa wchodzi z nimi w dialog bądź polemikę i staje się tym, czym w dziedzinie natury są owe rośliny pasożytne, oplatające głaz i drzewo, w dziedzinie rzeźby odpowiada ornamentacji, w architekturze właściwości takie ma arabeska, w malarstwie tło i światłocień, w muzyce scherzo (żart), w tragedii lub dramacie chór, później śmieszek. W formie ogólnej sztuk kończy porównywać Norwid jest to ilustracja, która dlatego współcześnie z rozwijaniem się felietonowej literatury zakwitnęła 12. W swoich rozważaniach poeta zwraca uwagę na jeszcze jeden bardzo istotny element. Podnosi felieton do rangi zjawiska z dziedziny sztuki, wskazując tym samym na walory artystyczne tego gatunku. Wypowiedź z Gońca Polskiego ma wartość szczególną jednak nie tylko ze względu na zawarte w niej spostrzeżenia, jest bowiem sama utrzymana w formie felietonu, stanowi tym samym jeden z pierwszych przykładów metafelietonu. Taką jej funkcję zaznaczył Norwid już w samym tytule. W drugiej połowie XIX wieku wzrasta zainteresowanie felietonem, tak w formie jego praktycznych realizacji, jak i w dziedzinie ustaleń teoretycznych. Powstaje więc coraz więcej nie tylko samych felietonów, ale również wypowiedzi podejmujących próbę definicji i ustalenia kanonu cech tego gatunku. Dyskusję na temat właściwości felietonu podejmują sami jego twórcy, starając się dotrzeć do jego istoty i funkcji. I tak felietonista Władysław Olendzki w rozprawie Felieton i felietoniści notuje następujące spostrzeżenia: 11 C. K. Norwid, O felietonie felieton, cyt. za: P. Stasiński, dz. cyt., s Tamże, s. 9. 9

10 Właściwy felieton zaczyna się i kończy w jednym numerze pisma jako odrębna całość. Cechująca go właściwość nie polega tu na treści, ale na sposobie jej traktowania. Posiadamy z jednej strony sprawozdawców teatralnych, nie mających najlżejszego wyobrażenia, co to jest felietonistyczne traktowanie przedmiotu, z drugiej zaś strony posiadamy mianowicie we Francji uczonych, którzy wziąwszy za przedmiot pierwsze lepsze, dajmy na to przyrodnicze zagadnienie, podają je publiczności w formie najmilszej pogawędki 13. Wskazuje tu Olendzki na ważną dla felietonu właściwość, w zdecydowanej większości współczesnych opracowań traktowaną jako jeden z głównych wyznaczników gatunku. Nie treść a sposób jej traktowania stanowi istotę wypowiedzi felietonowej. Wolno więc formie określanej tym mianem, jak pisał w rozprawce Dziennikarstwo kolejny wybitny w gronie felietonistów, Stanisław Egbert Koźmian używać odmiennego, a sobie tylko właściwego sposobu, uciekać się do powieściowej formy, bujać po niezmierzonych obszarach przenośni, porównań, alegorii, czasem nawet godzi się mu poigrać, uzbroić w rynsztunek satyry 14. Koźmianowi przypisuje się także, choć badacze nie są w tej kwestii zgodni, autorstwo 100 felietonów publikowanych w Kurierze Poznańskim w latach pod wspólnym tytułem I z bliska, i z daleka. W jednym z tych tekstów felietonista podaje garść praktycznych wskazówek, dopełniających jego wizerunek gatunku, który jak dowodził rozwijał się nie tak jak powinien i wykorzystywany był do celów, które pierwotnie nie były wpisane w tę formę dziennikarskiego przekazu. Aby więc felieton nie stawał się narzędziem w walce politycznej i zamiast paszkwilem był tym, czym jest przy wspólnej biesiadzie pogadanka po swarliwym zgromadzeniu odetchnieniem i początkiem zgody 15, felietonista Kuriera Poznańskiego radził, aby gatunek ten nie podejmował tematów co wymagają uczonych wywodów i uwag obszernych, w zakresie treści operował anegdotą, styl z kolei miał spełniać kryteria jasności i zwięzłości. Ogólnie rzecz biorąc miał felieton, w ujęciu autora I z bliska, i z daleka, nachylać się ku optymizmowi 16. W wypowiedziach dziewiętnastowiecznych teoretyków, nierzadko także felietonistów, powtarzał się przymiotnik lekki jako ten, który najlepiej oddaje istotę analizowanego gatunku. Jednak już wówczas zaczęły pojawiać się głosy sprzeciwu wobec takiego upraszczania 13 W. Olendzki, Felieton i felietoniści, Niwa 1875 (t. VIII); cyt. za: E. Chudziński, dz. cyt., s S. E. Koźmian, Dziennikarstwo, cyt. za: E. Chudziński, dz. cyt., s Tamże. 16 I z bliska, i z daleka. Poczet stu felietonów umieszczonych w Kurierze Poznańskim od października 1878 do września W skróceniu, cyt. za: E. Chudziński, dz. cyt., s

11 sprawy i sprowadzania tego co najważniejsze w felietonie do zespołu cech, jakie da się wyprowadzić, biorąc pod uwagę jedynie etymologię pojęcia. Felieton to pewien rodzaj twórczości piśmienniczej pisał w ramach protestu przeciw obiegowym definicjom kładącym nacisk właśnie na wspomnianą lekkość, Czesław Jankowski coś zupełnie tak niepochwytnego, a dającego się doskonale odczuć, jak liryzm. [ ] Istotę jego stanowi ów niepochwytny, subtelny, kunsztowny, ze specjalnego płynący uzdolnienia, felietonistyczny sposób podania czytelnikowi danego tematu 17. Jankowski, jak wcześniej Norwid, uznał felieton za zjawisko z dziedziny sztuki, a więc samo umieszczenie wypowiedzi w dolnej części kolumny pod grubą linią nie mogło decydować o przynależności gatunkowej, gdyż nie miejsce podnosi lada jaką pisaninę do rangi felietonu 18. Aby więc móc sięgnąć po tę formę wypowiedzi, która powinna stanowić istotne dzieło sztuki pisarskiej, [ ] być dziełem artystycznym, należało odznaczać się temperamentem, smakiem, poczuciem humoru, swobodą, spostrzegawczością, przede wszystkim jednak talentem. Tylko ktoś wybitnie uzdolniony mógł, zdaniem Jankowskiego, wyposażyć tekst w takie elementy, dzięki którym zasłuży on na miano felietonu, a więc w aforyzmy, paradoksy, puenty, przejrzysty styl, potoczność i dosadność wypowiedzi. Z grona tych, którzy sięgali po felieton wymaganiom Jankowskiego sprostali jedynie nieliczni: Jules Janin i Henryk Heine jako reprezentanci dorobku autorów zagranicznych w tym zakresie i Bolesław Prus jako jedyny polski autor, którego Kroniki noszą wyraźne znamiona wypowiedzi felietonowej. Spośród wielu także zasłużonych w rozwoju gatunku dziewiętnastowiecznych felietonistów, by wymienić tu chociażby Jana Lama i jego Kronikę lwowską, Kazimierza Chłędowskiego jako autora Albumu fotograficzne, Lucjana Siemieńskiego, który zasłynął Obozem klasyków, Aleksandra Świętochowskiego i jego głośne Liberum veto czy Marcelego Mottego i Listy Wojtusia z Zawad, szczególne miejsce należy się właśnie Prusowi, którego wkład w rozwój odmiany gatunkowej felietonu zwanej kroniką, jest niekwestionowany. Ten typ felietonu ma swój początek także w prasie paryskiej, gdzie narodził się jako forma wypowiedzi dziennikarskiej rejestrująca różne przejawy życia, koncentrująca się na wydarzeniach aktualnych, ale w odróżnieniu od kroniki informacyjnej, selekcjonująca fakty tak, by zainteresować czytelnika i dostarczyć pretekstu do dyskusji na szerszym polu. Kroniki przyjmowały więc nierzadko postać szkicu fizjologicznego, pamfletu politycznego, satyrycznej rubryki towarzyskiej, subiektywnego przeglądu wydarzeń czy też stanowiły rodzaj korespondencji. Ważnym 17 C. Jankowski, Felietonista, [w:] Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, pod redakcją J. Kulczyckiej-Saloni, H. Markiewicza, Z. Babickiego, t. I, Warszawa 1968, s Tamże. 11

12 elementem wyróżniającym kronikę tego typu było operowanie w znacznym stopniu literackimi środkami ekspresji. Tak ukształtowana forma zaczęła pojawiać się na gruncie polskim już w latach czterdziestych XIX wieku, jednak dopiero rok 1874 był w tej kwestii przełomowy. Wtedy właśnie na łamach m.in. Niwy, Kuriera Warszawskiego, Kuriera Codziennego i Tygodnika Ilustrowanego zaczęły ukazywać się Kroniki tygodniowe Bolesława Prusa. Publikując je do roku 1911 stworzył Prus bogaty zbiór ponad tysiąca kronik, który zamyka się w 20 tomach. Pokusił się też pisarz o sformułowanie własnych założeń teoretycznych, w których, czerpiąc z osobistego doświadczenia w pracy nad formą tego typu, zawarł garść praktycznych wskazówek i podał niejako przepis na udany felieton. W Uwagach nad pisaniem felietonów zalecał więc, aby pracę twórczą poprzedzić obserwacją życia i natury, a z zebranych faktów tworzyć konstrukcje dające efekt komizmu, operując przy tym kontrastem, dowcipem, wzniosłością i lekkością zarazem. Zgodnie z założeniami programowymi pozytywizmu felieton winien przedstawiać rzeczy historycznie i wyczerpująco oraz być odpowiedzią na najwybitniejsze potrzeby kraju 19. Felietonista, zdaniem Prusa, musi być wszędzie tam, gdzie dzieje się coś, co w jakiś sposób zajmuje społeczeństwo, musi zwiedzać nowo zabudowujące się place, ulice pozbawione chodników, tamy, mosty, targi wełniane i wołowe, muzea, teatry, uczone psy, cyrkowe konie, posiedzenia różnych towarzystw, instytucje dobroczynne, jatki, łazienki itp. 20 Prus kładł nacisk na merytoryczne przygotowanie felietonisty, bowiem sama obserwacja, jakkolwiek ogromnie ważna i znacząca w pracy dziennikarza, nie gwarantowała jeszcze, że tekst będzie nosił wszelkie znamiona felietonu. Postulował więc pisarz aby każdy, kto zdecyduje się swoje spostrzeżenia ująć w formę felietonu, był do tego rzetelnie przygotowany. Rozległa wiedza z wielu, często bardzo od siebie różnych, dziedzin i systematyczna, dogłębna lektura wszystkich pism, sprawozdań, nowych książek, reklam, skarg i procesów bez tego nie ma udanego felietonu. Prus traktował swoją działalność dziennikarza i felietonisty jako bliską nauki i takiego samego podejścia wymagał od innych uprawiających te właśnie dziedziny twórczej aktywności. Nade wszystko cenił rzeczowość i fachowość wypowiedzi i, co ważne, bezstronność zawartych w niej sądów. Dbał o to, by wyrażane w Kronikach opinie można było łatwo odnieść do osoby ich autora czy też narratora, którzy z resztą pozostawali ze sobą w ścisłym związku. Każdy jednak sąd poparty był gruntowną wiedzą i wynikał z wcześniejszej obserwacji, a nie z sympatii czy antypatii politycznych autora. Dziennikarz bowiem winien wystrzegać się wszelkiej jednostronności w ocenie prezentowanych faktów i zamiast bezlitośnie obnażać 19 B. Prus, Kroniki, cyt. za: E. Chudziński, dz. cyt., s Tamże, s

13 ludzkie wady, powinien przyjmować raczej postawę humorysty, który opisuje ludzi zwyczajnych, skromnych, niekiedy zapomnianych, barwami pożyczanymi już to od apologisty, już od satyryka 21. Kierując się tymi dyrektywami stworzył autor Kronik jednolity i spójny cykl, który cechowała genologiczna różnorodność od form takich jak list, gawęda czy obrazek, przez eseje, dyskursy i monografie, po uczone rozprawy czy wywody naukowe. Swoim felietonom nadał Prus kunsztowną formę i wyposażył w całą gamę środków stylistycznych i kompozycyjnych. Język zaś tych tekstów mieścił się w obrębie polszczyzny literackiej, ale nierzadko odnaleźć w nich można potocyzmy, kolokwializmy i prowincjonalizmy. Prus nadał formie, tak często i chętnie w jego czasach uprawianej, status sztuki i wydobył z niej cały jej potencjał poznawczy, perswazyjny i literacki. Wraz z dynamicznym rozwojem felietonu, szturmem zdobywającego coraz to większe rzesze czytelników, rosła potrzeba jego definicji. W XX wiek gatunek ten wkracza jako swobodna pogadanka, lekko i dowcipnie omawiająca jakąś sprawę, która w danej chwili zajmuje umysły 22. Lekkość, zwięzłość, aktualność tematyki oraz narracyjność to te cechy gatunku, na które nacisk kładli jego dziewiętnastowieczni twórcy i teoretycy. Z czasem jednak, jak zauważa Maria Wojtak 23, formy tej wypowiedzi dziennikarskiej mocno się skomplikowały, pojawili się nowi twórcy, którzy swoim tekstom nadawali własne, indywidualne piętno. Termin felieton stał się więc bardziej pojemny i dużo trudniej było wyznaczyć stały kanon cech, jakimi powinien odznaczać się tekst pretendujący do tego miana. Próbowano więc definiować felieton w kategoriach publicystyki, zaznaczając jednocześnie, że forma ta dopuszcza stosowanie chwytów mieszczących się w obrębie działań literackich. I tak zdaniem Stanisława Ramsa felieton to: krótki utwór dziennikarski oparty na faktach, wyróżniający się elementami indywidualizmu, opozycyjności, artystycznego przejaskrawienia, nie cofający się przed zastosowaniem artystycznej fikcji 24. Jeszcze inne definicje akcentowały fakt, że choć na łamach prasy publikowany nie daje się felieton zakwalifikować jedynie w obręb gatunków dziennikarskich. Jerzy Jarzębski za wypowiedzi utrzymane w tej formie uznaje 21 Tamże. 22 P. Chmielowski, Najdawniejsze nasze felietony, cyt. za: E. Chudziński, dz. cyt., s Zob. M. Wojtak, dz. cyt., s S. Rams, Co to jest felieton? (Spór o definicję), Profile 1970, nr 5, s

14 krótkie, cykliczne utwory, publikowane w środkach masowego komunikowania, które ze względu na sposób konstruowania świata przedstawionego należy umieścić na pograniczu literatury i publicystyki 25. Zdefiniowanie felietonu nastręczało więc badaczom wielu trudności, należało bowiem dotrzeć do istoty gatunku, który wymykał się wszelkim jednoznacznym stwierdzeniom i obiegowym formułom, pod piórem danego twórcy zyskiwał zupełnie nowe, niekiedy bardzo odmienne od dotychczas znanych, oblicze. Aby więc odsłonić jak najwięcej jego tajemnic, próbowano stosować do jego charakterystyki metody właściwe tak dla prasoznawstwa, jak i dla teorii literatury lub łączyć obie te perspektywy. Pojawiły się też propozycje umieszczania felietonu na tle innych gatunków i za pomocą analiz porównawczych dociekania jego istoty i wydobywania jego właściwości. Ustalenia, jakie poczyniono w trakcie długotrwałych badań nad tą formą wypowiedzi, pozwoliły wyodrębnić zespół cech dyferencjalnych, a więc specyfikujących felieton jako gatunek. Ponieważ nie wprowadzono ich hierarchii, większość opracowań dzieli owe cechy według dwóch porządków, z których pierwszy obejmuje wyznaczniki zewnętrzne, formalne, drugi z kolei dotyczy zagadnień warsztatowych, czyli samej struktury tekstu nazywanego felietonem. Do grupy cech zewnętrznych zalicza się: stałe miejsce w piśmie, z reguły niewyeksponowane (najczęściej ostatnie strony czasopisma), wspólny tytuł zbioru tekstów wskazujący na cykliczność publikacji (np. Sam sobie sterem..., Perswazje, Ogórek na niedzielę, Na własny rachunek), różnorodne formy graficznego wyróżnienia całego tekstu czy też jego fragmentu (np. za pomocą kroju czcionki), sygnowanie wypowiedzi podpisem, nierzadko synonimem czy wreszcie niewielkie rozmiary tekstu. Sygnały te są na tyle czytelne, że felieton bywa niekiedy rozpoznawalny już na ich podstawie. Jednak o istocie gatunku rozstrzygają nie jego wyznaczniki formalne, bo one jedynie wyróżniają tekst spośród innych materiałów prasowych zamieszczonych w czasopiśmie, a jego właściwości wewnętrzne. Te z kolei tworzą zbiór dość bogaty i urozmaicony i choć tu również trudno o jakąś wyrazistą hierarchię, większość badaczy zgodna jest co do kwestii, od którego z wyznaczników należy rozpocząć charakterystykę felietonu. Już w XIX wieku dostrzeżono, że trudności ze zdefiniowaniem felietonu wynikają z niemożności jednoznacznej klasyfikacji tego gatunku. Wszelkie poświęcone mu opracowania i studia umieszczają go w obrębie publicystyki zorientowanej literacko, bowiem spośród wszystkich gatunków dziennikarskich to właśnie felieton jest, obok reportażu, najsilniej spo- 25 J. Jarzębski, Głos w dyskusji o felietonie, Zeszyty Prasoznawcze 1978, z. 3, s

15 krewniony z literaturą. Czynnikiem, który o tym decyduje jest przesunięcie punktu ciężkości z samej treści przekazu na sposób jej ujęcia. Podczas gdy w gatunkach czysto informacyjnych język pełni funkcję jedynie narzędzia, za pomocą którego nadawca podaje znane sobie fakty do publicznej wiadomości, w felietonie staje się on środkiem ekspresji i decyduje o sile emocjonalnego i estetycznego oddziaływania na odbiorcę. Tym więc, co wyróżnia felieton spośród innych form dziennikarskiego przekazu, sytuując go jednocześnie w obrębie gatunków paraliterackich, jest specyficzna organizacja językowa wypowiedzi. Oczywiście stopień uwrażliwienia na kształt językowy komunikatu nie jest u każdego z felietonistów jednakowy. Niektóre felietony są bardziej niż inne nasycone literackimi środkami ekspresji i te ciążą właśnie ku literaturze, inne z kolei zbliżają się swoją formą bardziej do publicystyki, gdy ich autorzy skupiają się w większym stopniu na tym, co mają do powiedzenia niż na sposobie, w jaki o tym mówią. Felietonista ma do dyspozycji całą gamę środków, za pomocą których dociera do odbiorcy. Środki te nie tworzą jednak sztywnego kanonu o ściśle określonych ramach, których twórcom sięgającym po ten gatunek nie wolno przekraczać. Felieton jest więc, by posłużyć się tu określeniem Edwarda Chudzińskiego, gatunkiem antykanonicznym 26, co stwarza uprawiającym go ogromne możliwości, bowiem nieskrępowani żadnymi ograniczeniami, są w swoich wyborach wolni, tak w zakresie formy, jak i treści. Autorzy opracowań i studiów poświęconych felietonowi są zgodni co do kwestii, że największa dowolność panuje w obrębie tematyki. Tu właściwie jedynym wymogiem jest konieczność poruszania spraw bieżących, ale jak zauważa Wojtak historyczne wycieczki nie są zakazane, a niektórzy felietoniści nie stronią również od prognoz 27. Można więc zaryzykować stwierdzenie, że przedmiotem zainteresowania autora może być wszystko, w każdej przestrzeni i o każdym czasie. Felieton można napisać na każdy temat, dopiero sposób jego ujęcia rozstrzyga o przynależności gatunkowej 28 stwierdza Chudziński. Uwaga felietonistów koncentruje się więc w większości wypadków na tym, by nadać wypowiedzi niepowtarzalny, oryginalny charakter na wszystkich poziomach formalnego ukształtowania tekstu, a więc na poziomie narracji, kompozycji i języka. Spośród wszystkich gatunków dziennikarskich felieton wyróżnia specyficzny status podmiotu wypowiedzi, który funkcjonuje w niej na szczególnych prawach. W gatunkach informacyjnych autor chowa się za tym, co stanowi przedmiot przekazu, najważniejsza jest 26 E. Chudziński, dz. cyt., s Zob. M. Wojtak, Pisać felietonowo to koniecznie pisać felietony?, [w:] tejże, Analiza gatunków prasowych, Lublin 2008, s E. Chudziński, dz. cyt., s

16 treść komunikatu, a ten kto ją podaje pozostaje właściwie niewidoczny, ujawnia się o tyle tylko o ile jest to konieczne. W felietonie natomiast jest dokładnie na odwrót, w centrum zainteresowania odbiorcy jest nie to o czym się mówi, ale kto o tym mówi i w jaki sposób to robi. Narracja jest więc tak skonstruowana, żeby czytelnik bez trudu rozpoznał osobę autora, albo też, podejmując rozpoczętą przez niego grę, wydobył jego rzeczywiste ja spod maski, której rozmaite formy wolno mu, w ramach owej gry, zakładać. Ta szczególna pozycja podmiotu wypowiedzi felietonowej decyduje o jednej z najważniejszych i chyba najłatwiej rozpoznawalnych właściwości gatunku. Chodzi tu o subiektywizm spojrzenia na prezentowany problem, w niektórych wypadkach posunięty nawet do skrajności. Podmiot manifestuje ostentacyjnie prywatny i przekorny stosunek do poruszanej tematyki stwierdza Jacek Maziarski 29. Felietonista ma bowiem prawo do swobodnego wyrażania swoich opinii nawet, a może zwłaszcza, jeśli te są znacznie odmienne od zdania ogółu i budzą kontrowersje. Podczas gdy publicysta musi zebrać solidny materiał dowodowy potwierdzający słuszność postawionej przez niego tezy, felietonista takiego obowiązku nie ma, wolno mu otwarcie zajmować dane stanowisko bez konieczności uzasadniania swojego wyboru. Felietonista pisze Wojtak występuje przede wszystkim w roli publicysty przedstawiającego subiektywnie wręcz stronniczo określone zjawisko lub problem, w roli autora często prowokującego, drażniącego, a więc też intrygującego 30. Czytelnik znający reguły felietonowej gry, świadom, że wkracza w indywidualny świat autora tekstu, nie może doszukiwać się w nim prawdy uniwersalnej, nie może przedstawionych tu sądów i opinii traktować jako jedynych słusznych i obowiązujących, gdyż jako takie funkcjonują jedynie w przestrzeni wykreowanej przez autora, poza nią mają charakter prawdy jednostkowej czy jak nazwałby to Norwid, względnej. Swoboda, z jaką felietonista wyraża swoją ocenę prezentowanych problemów i swój stosunek do świata, wyraża się również w nieograniczonych możliwościach w zakresie języka. Pod piórem wytrawnego felietonisty, który jest jednocześnie artystą słowa, staje się język tworzywem niezwykle plastycznym i daje się dowolnie formować. Przybierać może kształty znane już odbiorcom, ale również zaskakiwać wielością form całkiem nowych, dzięki czemu wypowiedź nabiera charakteru świeżej i niepowtarzalnej. Maria Wojtak w swojej najnowszej pracy poświęconej gatunkom prasowym tak ujmuje tę znamienną dla felietonu właściwość: Istotne jest [ ] to, że nie ma praktycznie formy językowej, nie ma słowa, które nie mogłoby się znaleźć w felietonie. Jest w nim miejsce i dla słów rzadkich, i pospolitych, dla podniosłych 29 J. Maziarski, Gatunki dziennikarskie, [w:] Encyklopedia wiedzy o prasie, red. J. Maślanka, Wrocław 1976, s M. Wojtak, Pisać felietonowo to koniecznie pisać felietony?, dz. cyt., s

17 i żartobliwych, oficjalnych i codziennych, wyszukanych i wulgarnych, powszechnie znanych i nowych, czyli utworzonych przez autora 31. Dzięki opanowaniu sztuki słowa autor, próbując wyrazić swój stosunek do przedmiotu rozważań, może swobodnie oscylować pomiędzy powagą tematu a humorystycznym sposobem jego ujęcia i odwrotnie. Możliwości, jakie istnieją w tym zakresie felietonista może wykorzystać, w zależności od potrzeb, w stopniu bardzo szerokim bądź ograniczonym, prawie zawsze jednak do przedmiotu swoich rozważań podchodzi ze sceptycznym dystansem. Ów dystans, ironia i autoironia jako charakterystyczne wyznaczniki postawy felietonowej wyrażają się w tekście w ujęciu satyrycznym, parodii czy pastiszu 32. Oprócz tego autor ma do dyspozycji całą gamę literackich środków ekspresji, które pozwalają mu w sposób najczęściej przekorny, ale często również złośliwy, a nawet szyderczy, zaprezentować własną ocenę poruszanego problemu. Poza tymi, które wymienia cytowana powyżej Maria Wojtak, felietonista może wykorzystać również m. in. dowcip, aluzję, alegorię, przenośnię czy hiperbolę. Jako gatunek o nieostrych granicach, felieton może nawiązywać również do wielu innych konwencji, na przykład listu, podania, przemówienia, skargi, wniosku patentowego, dziennika, pamiętnika, bajki. Autor osiąga taki efekt poprzez wprowadzenie do struktury tekstu form podawczych właściwych dla wymienionych gatunków, takich jak opis, dialog czy monolog. Gatunki, które poza obszarem felietonu funkcjonują jako wypowiedź w pełni ukształtowana i samodzielna, pod piórem felietonisty tracą swoją autonomię i zyskują zupełnie nową funkcję: polemiczną, humorystyczną, satyryczną, prowokacyjną, perswazyjną itd. Owa otwarta forma felietonu pozwala akcentować z jednej strony stylistyczną wielokształtność wypowiedzi tego typu i ich heterogeniczność, a z drugiej podkreślać indywidualizację stylu tak w odniesieniu do dokonań określonego twórcy, jak i do pojedynczych tekstów 33. Niejednorodność gatunku wynika nie tylko z różnorodności form, stylów i konwencji, jakie może on wchłonąć. Edward Chudziński mówi o hybrydyczności felietonu, która opiera się na zasadniczej właściwości wypowiedzi utrzymanej w tej formie, mianowicie na jej pogranicznym charakterze. Gatunek ten cechuje bowiem stan chwiejnej równowagi zachodzący między publicystyczną dosłownością a literacką umownością, między jednoznaczną perswazyjnością dziennikarstwa i wieloznacznością literatury Tamże, s Zob. E. Chudziński, dz. cyt., s Zob. M. Wojtak, Felieton - informacja zakamuflowana, dz. cyt., s J. Maziarski, Narracja felietonu, cyt. za: E. Chudziński, dz. cyt., s

18 Już w chwili, gdy felieton wykrystalizował się jako odrębny gatunek i jako taki stał się tematem rozważań teoretycznych, dostrzeżono tę jego właściwość, która sprawia, że będąc formą w pełni samodzielną, jest paradoksalnie w pewien sposób zależny od tekstów cudzych. Dopiero w dialogu z nimi, osadzony w jakimś kontekście ujawnia felieton walory, które trudno dostrzec analizując go w izolacji. W tym więc sensie gatunek ten nazwać można pasożytniczym, bowiem jego twórcy, wykorzystując prawo do repliki bądź polemiki, w rozmaity sposób, na przykład poprzez cytat, parafrazę czy aluzję, czerpią z innych tekstów i to zarówno literackich jak i publicystycznych. Sygnalizowane już wielokrotnie problemy ze zdefiniowaniem felietonu są powodem trudności w zakresie typologii czy klasyfikacji tej formy przekazu. Chcąc dokonać podziału odmian gatunkowych felietonu, należy ustalić jakie jego realizacje mieszczą się w obrębie kanonu, który właściwie nie istnieje, nie udało się bowiem sformułować jasnej i przejrzystej definicji nie wymagającej już żadnych wyjaśnień i dopowiedzeń, na podstawie której można by taki podział oprzeć. Wielość definicji pociąga więc za sobą wielość propozycji typologicznych. I tak, gdy za kryterium przyjmiemy podejmowaną tematykę, a tu, jak już wcześniej wspominałam, nie ma żadnych ograniczeń, to będziemy mieli do czynienia z bardzo wieloma odmianami, dla przykładu wymienić można felieton literacki, muzyczny, teatralny, telewizyjny, filmowy, sądowy, sportowy, polityczny czy obyczajowy. Kolejna propozycja pod uwagę bierze środki przekazu, bo pamiętać należy, że choć w potocznym rozumieniu felieton związany jest jedynie z prasą, to występuje on również w mediach elektronicznych, gdzie oprócz słowa wykorzystuje również elementy ikoniczne, możliwości technologiczne czy wreszcie niewerbalne środki ekspresji. Oprócz felietonu prasowego wyróżnia się zatem odmiany radiowe, telewizyjne, filmowe i inne, związane z dynamicznym rozwojem nowych mediów, których czołowym reprezentantem jest Internet. Inna propozycja, sięgając głębiej w strukturę teksu, koncentruje się wokół podmiotu wypowiedzi. Za główne kryterium obierając strategię nadawcy, Chudziński wyróżnia trzy grupy felietonów 35. Pierwsza z nich skupia wypowiedzi zbliżające się swoją formą do publicystyki, dlatego też nazwane zostały publicystycznymi. Ich autorzy skupiają się w większym stopniu na prezentacji określonej treści niż na nadaniu jej oryginalnego kształtu, co wcale nie wyklucza indywidualnego stylu, zarówno w warstwie myślowej, jak i w sferze języka. Felietoniści sięgający po tę odmianę, podejmują problemy społeczne, ich zdaniem ważne i warte uwagi i prezentują swój do nich stosunek. Z kolei felietony, którym bliżej do dziedziny twór- 35 E. Chudziński, dz. cyt., s

19 czości i kultury określa się mianem literackich. Tu, inaczej niż poprzednio, forma bierze górę nad treścią. Autorzy, dbając o językowy kształt wypowiedzi, chętnie korzystają z literackich środków ekspresji, co stwarza im możliwości wyrażenia swoich poglądów w tonacji serio (miniesej, szkic, recenzja) lub buffo (pastisz, parodia, groteska). Ostatnia grupa felietonów to teksty o charakterze satyryczno-rozrywkowym, o wyraźnie zarysowanej funkcji ludycznej. Słowo teksty nie jest tu jednak najlepszym określeniem, bardziej trafne byłoby wyrażenie teksty kultury, bowiem mamy do czynienia z różnymi formami przekazu, poczynając od czysto słownego, przez formy synkretyczne łączące słowo i obraz, ikoniczne, jak na przykład żart rysunkowy czy film animowany, po realizacje słowno-muzyczne, czyli tzw. felietony śpiewane. Inaczej jeszcze do sprawy typologii felietonu podeszła Maria Wojtak. Potraktowała jego pole gatunkowe jako układ dekoncentryczny rozproszony, tworzony przez zbiór wariantów wzorca gatunkowego, a raczej wykrystalizowanych w znacznym stopniu odmian gatunku, które wchodzą ze sobą w skomplikowane relacje 36. Obok wzorca kanonicznego, który istnieje potencjalnie jako zbiór wyznaczników, mieszczą się zatem w owym polu także wzorce alternacyjne i adaptacyjne, żaden z nich nie pretenduje jednak do roli dominującego czy podstawowego. Za odmianę, zawierającą najwięcej pierwiastków felietonowości uznaje Wojtak felieton asocjacyjny, gdyż w polu gatunkowym to właśnie jemu najbliżej do felietonu pierwotnego. Druga z odmian, dyskursywna, poprzez swoją argumentacyjną strukturę jest spokrewniona z komentarzem, z felietonem zaś łączy ją możliwość wprowadzania anegdot, brak konieczności dowodzenia swoich racji oraz posługiwanie się różnorako konstruowaną puentą zamiast konkluzji. Felieton może również zbliżać się w polu gatunkowym do reportażu, gdy jego osią konstrukcyjną jest dialogowość. Tę odmianę Wojtak nazywa udramatyzowaną. Może wreszcie felieton wykraczać poza pole gatunków publicystycznych i wówczas mamy do czynienia z felietonem fabularnym. Pamiętając o tym, że żadna z tych odmian nie jest jednorodna i nie stanowi zamkniętego modelu należy zaznaczyć, że stosowanie chwytów stylistycznych właściwych dla literatury nie jest zarezerwowane tylko dla odmiany fabularnej i zabiegi takie spotkać można również w pozostałych wzorcach. Oczywiście zaproponowane tu schematy klasyfikacyjne są tylko częścią dokonań w tym zakresie. Podobnie rzecz się ma z przytoczonymi w niniejszej pracy próbami definicji gatunku te również stanowią jedynie skromny wycinek całości badań nad istotą felietonu. Brak wyraźnej granicy, która oddzielałaby teksty będące pełnymi realizacjami gatunku od 36 M. Wojtak, Felieton - informacja zakamuflowana, dz. cyt., s

20 tekstów, które jedynie na felietony wyglądają lub, których autorzy mieli ambicje nadać swojej wypowiedzi taką właśnie formę, powoduje, że tak wśród czytelników, jak i samych felietonistów zaciera się świadomość gatunkowa. W pojęciu felieton mieści się coraz więcej zjawisk, coraz szersze sfery zaczyna ono obejmować, powszechne staje się więc, że za felieton uznaje się, jak przewrotnie stwierdza bohaterka niniejszej pracy, Joanna Szczepkowska, każdy tekst wydrukowany w miejscu przeznaczonym na felieton Felieton feministyczny jako szczególna odmiana gatunku Specyficzny status podmiotu wypowiedzi, jego prawo do subiektywnego, niekiedy stronniczego spojrzenia na analizowany problem, możliwość poruszania tematów, których nigdzie indziej poruszać nie wypada lub nie można sprawiły, że felieton stał się swoistym hyde parkiem, rodzajem forum, gdzie można swobodnie wypowiadać, a w niektórych skrajnych przypadkach, wykrzykiwać własne poglądy, nawet jeśli w opinii publicznej uchodzą za bulwersujące. Felieton przyznaje więc prawo do wyrażania siebie na swój własny, sobie tylko właściwy sposób. Mogą z tego prawa skorzystać również i ci, którzy dotąd czuli się w tej kwestii dyskryminowani przez organy, instytucje czy środowiska różnego typu. Przyczyn owej dyskryminacji przejawiającej się m.in. właśnie w pozbawieniu jednych możliwości mówienia własnym głosem, przy jednoczesnym stwarzaniu drugim dogodnych do tego warunków, upatruje się przede wszystkim w zjawisku nierówności społecznych, z których najczęściej i najmocniej akcentowaną w literaturze przedmiotu jest nierówność płci. Podział ról społecznych na typowo męskie i typowo kobiece sytuuje kobiety, jak zauważa Ryszard Kulik w pracy poświęconej sferom przejawiania się fenomenu gender 38, zawsze we wspólnocie, w zależności od innych, podczas gdy nastawienie mężczyzn na kierowanie uniezależnia ich i wyraźnie oddziela od wpływów z zewnątrz. By znieść, przynajmniej w pewnym stopniu, owe nierówności kobiety poszukują takich płaszczyzn, na których będą mogły wyrazić swoje in- 37 J. Szczepkowska, Wysoka kobieta na drabinie, [w:] tejże, Drugie podwórko, Londyn 2000, s R. Kulik, Ziemia jest kobietą, czyli o płci, przyrodzie i ekologii, [w:] W kręgu gender, pod redakcją E. Mandal, Katowice 2007, s