Rejent" * rok 6» nr 12(68) grudzień 1996 r. Glosa

Transkrypt

1 Rejent" * rok 6» nr 12(68) grudzień 1996 r. Glosa Przewłaszczenie" lokaty pieniężnej na zabezpieczenie na rzecz banku-depozytariusza Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 10 października 1996 r. (sygn. akt I ACr 553/96) 1 : Umowa przewłaszczenia lokaty pieniężnej na zabezpieczenie na rzecz banku-depozytariusza jest nieważna. Nie można przenieść własności środków pieniężnych na zabezpieczenie swoich zobowiązań wobec banku, skoro tenże bank na podstawie umowy rachunku bankowego był właścicielem tychże środków pieniężnych. Umowa taka nie może też być uznana za cesję wierzytelności, gdyż, jak wynika z art k.c., umowa przelewu polega na przeniesieniu przez wierzyciela wierzytelności na osobę trzecią, a nie na dłużnika". Stan faktyczny sprawy przedstawiał się następująco: 1. W dniu 8 kwietnia 1993 r. Bank w Z., jako kredytodawca, zawarł z Jerzym P., właścicielem firmy, umowę o udzielenie kredytu w wysokości 12 mld zł, przeznaczonego na sfinansowanie inwestycji. W dniu podpisania umowy została wypłacona pierwsza transza kredytu w kwocie 8 mld zł. W tym samym dniu między stronami została zawarta druga umowa, nazwana umową przewłaszczenia". W 1 tej umowy odwołano się do umowy wskazanej wyżej, stwierdzając, że kredytobiorcy, tzn. Jerzemu P., 1 Nic publikowany. 76

2 Glosa został udzielony kredyt w wysokości 12 mld zł na warunkach i w terminach spłaty określonych w umowie nr z dnia 8 kwietnia 1993 r. W 2 kredytobiorca oświadczył, że dodatkowo uznaje swoje zadłużenie wobec Banku w kwocie zł, wynikające z poręczenia za spłatę kredytu udzielonego przez Bank Agencji Produkcyjno-Handlowej, na podstawie umowy nr 0315 z dnia 16 sierpnia 1991 r. i zobowiązuje się spłacić zadłużenie w nieprzekraczalnym terminie 30 listopada 1993 r." Paragrafowi 3 zaś nadano treść następującą: ust. 1 Tytułem zabezpieczenia wykonania zobowiązania, o którym mowa w 2 niniejszej umowy, kredytobiorca wnosi lokatę terminową nieoprocentowaną w kwocie 6 mld zł i przewłaszcza ją na rzecz Banku", ust. 2 W przypadku spłaty zadłużenia określonego w 2 przez dłużnika Agencję Produkcyjno-Handlową lub kredytobiorcę przed dniem r. Bank może przedłużyć lokatę na warunkach wzajemnie uzgodnionych z kredytobiorcą z uwzględnieniem stanu zadłużenia wynikającego z umowy kredytowej z dnia r." W 4 ufnowy stwierdzono, że na wniosek kredytobiorcy z dniem złożenia i przewłaszczenia lokaty Bank zawiesi: - egzekucję należności dochodzonych z tytułu umowy kredytowej określonej w 2; - naliczanie odsetek od zadłużenia wynikającego z umowy kredytowej określonej w 2". Zaznaczyć należy, że przedmiotowa lokata pochodziła ze środków wypłaconych Jerzemu P. przez bank w ramach pierwszej, ośmiomiliardowej transzy kredytu. Ostatecznie jednak wysokość lokaty uległa obniżeniu do kwoty zł. 2. W dniu r. powyższa lokata została zajęta przez komornika w postępowaniu egzekucyjnym, prowadzonym przeciwko Jerzemu P. na wniosek Banku w W. Bank w Z. odmówił wydania zajętej kwoty, powołując się na umowę przewłaszczenia. Pozwem z dnia 8 listopada 1994 r. Bank w W., jako wierzyciel Jerzego P., działający na jego rzecz, wytoczył przeciwko Bankowi w Z. powództwo o zapłatę zł. W uzasadnieniu podniósł, że umowa przewłaszczenia została zawarta z naruszeniem przepisów kodeksu cywilnego (nie można dokonać przeniesienia własności gotówki pod warun- 77

3 Ewa Pionka kiem na zabezpieczenie kredytu) i nie może wywołać żadnych skutków prawnych". Wyrokiem z dnia 28 marca 1996 r. (sygn. akt V IGC-566/95) Sąd Wojewódzki zasądził od pozwanego Banku w Z. na rzecz Jerzego P. kwotą ,12 (już nowych) zł z odsetkami. W uzasadnieniu sąd uznał, że środki zgromadzone na rachunku bankowym nie są rzeczami oznaczonymi co do tożsamości i nie mogą stanowić przedmiotu zabezpieczenia". Od powyższego wyroku Bank w Z. wniósł rewizję. Sąd Apelacyjny w Poznaniu oddalił rewizję, uznając, że między Bankiem w Z. a Jerzym P. została zawarta umowa rachunku bankowego. Na podstawie tej umowy bank stał się właścicielem zdeponowanych środków pieniężnych, zaś Jerzy P. uzyskał wierzytelność o ich zwrot. W konsekwencji Jerzy P. nie mógł przenieść własności tych środków na bank w celu zabezpieczenia spłaty kredytu, skoro bank - na podstawie umowy rachunku bankowego - był już ich właścicielem. Nie mógł też przelać wierzytelności wynikającej z umowy rachunku bankowego na bank, skoro bank ten był jej dłużnikiem. Umowa przelewu wierzytelności, jak wynika z treści art k.c., polega bowiem na przeniesieniu przez wierzyciela wierzytelności na osobę trzecią a nie na dłużnika. Glosa Nie może budzić poważniejszych wątpliwości przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że zawarcie przez strony umowy rachunku bankowego wyklucza zarówno uznanie, że doszło do przewłaszczenia" na rzecz banku kwoty pieniężnej, zdeponowanej na rachunku, jak i do przelewu na bank - dłużnika wierzytelności z tej umowy. Dopóki trwa umowa rachunku bankowego, bank może uzyskać do zdeponowanych pieniędzy tylko takie uprawnienia, jakie wynikają z jej treści. A więc tylko uprawnienie do czasowego dysponowania pieniędzmi, z obowiązkiem ich zwrotu. Trudno zaś przyjąć, że natychmiast po zawarciu umowy strony rozwiązały ją w sposób dorozumiany i przeniosły własność będących jej przedmiotem środków pieniężnych na bank. Według dominującego, chociaż nie bez- 78

4 Glosa spornego 2 poglądu, nie można też nabyć w drodze cesji wierzytelności do samego siebie, ponieważ, poza wyjątkami, które nie wchodzą tu w grę, nie jest to prawnie możliwe. Powstaje jednak pytanie, czy przyjęta przez sąd interpretacja umowy stron jest jedyną możliwą lub najbardziej uzasadnioną oraz czy nawet jej przyjęcie musi prowadzić do wniosku, że postanowienia umowne, przewidujące owo przewłaszczenie", nie wywołały żadnych skutków prawnych? Zgodnie z art k.c., w umowach należy raczej badać,,jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu". Zdaniem Z. Radwańskiego, skoro czynność prawna skonstruowana została przez system prawny w tym celu, aby umożliwić podmiotom prawa cywilnego regulację swych stosunków prawnych przez stanowienie normy indywidualnej, to konsekwentnie przyjąć należy, że podmiotom tym służyć także powinna kompetencja do autentycznej wykładni złożonych oświadczeń woli, a więc ustanowienia normy indywidualnej" 3. Jak zaś podkreśla M. Piekarski, uzgodniony przez obie strony cel umowy ma wpływ na jej wykładnię i może przy tej wykładni mieć większe znaczenie niż dosłowne brzmienie umowy, o którym art mówi dopiero na końcu, przestrzegając jak gdyby przed zbytnim sugerowaniem się dosłownym brzmieniem umowy" 4. Otóż, w zawartej w dniu 8 kwietnia 1993 r. umowie, nazwanej umową przewłaszczenia", strony jasno określiły jej cel. Według treści 3 ust. 1 umowy, celem tym miało być zabezpieczenie spłaty przez Jerzego P. poręczonej kwoty - sumą pieniężną. Wynika to wprost z następującego sformułowania umowy: Tytułem zabezpieczenia wykonania zobowiązania (...) Kredytobiorca wnosi lokatę terminową (...)". Celem tym nie było więc wniesienie lokaty terminowej". Wniesienie to było tylko środkiem prowadzącym do celu - zabezpieczenia zobowiązania. W świetle tego celu należy więc rozpatrywać, czym w istocie była owa lokata termino- 2 Por. C. Wiśniewski, Konwersja długu na kapitał zakładowy w spółkach akcyjnych, PPH 1996, nr 9, s Z.Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s M. Piekarski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Warszawa 1972, s

5 Ewa Pionka wa" nieoprocentowana. Zwłaszcza, że strony nie zawarły expressis verbis umowy rachunku bankowego. Wnioskowanie o zawarciu tej umowy z użycia słów lokata terminowa" z pominięciem celu, jakiemu owa lokata" miała służyć, nie wydaje się być zgodne z normą interpretacyjną, zawartą w art k.c. Stanowi natomiast swojego rodzaju odwrócenie nakazanego tam toku rozumowania. Cel umowy, jakim było niewątpliwie zabezpieczenie zobowiązania kwotą pieniężną poprzez jej przewłaszczenie" - w istocie nie mógłby zostać zrealizowany, gdyby uznać, że strony zawarły umowę rachunku bankowego. Skoro jednak celem umowy nie była lokata i skoro nie powstawały typowe dla niej skutki w postaci oprocentowania - okoliczność, że strony użyły słowa lokata" i że wystawiono na rzecz kredytobiorcy książeczkę oszczędnościową nie może przesądzać o kwalifikacji prawnej umowy, jako umowy rachunku bankowego. To, jak się nazwie przedmiot świadczenia, powinno ustąpić przez zgodnie uznanym przez strony celem, który ma ono realizować. Wystawienie książeczki oszczędnościowej jest zaś tylko skutkiem zawarcia umowy o depozyt, zazwyczaj wskazuje na jej zawarcie, nie przesądza jednak o jej rzeczywistym zawarciu. Tak więc, jeżeli strony w istocie nie zawarły umowy rachunku bankowego, samo wystawienie książeczki, i to zatrzymanej przez bank, nie ma w tym zakresie znaczenia prawnego. To tylko w wyniku uzyskanego zabezpieczenia - jak należy sądzić - bank przedłużył termin spłaty poręczonej kwoty oraz zawiesił jej egzekucję i naliczanie odsetek ( 4 umowy). Gdyby więc przyjąć, że lokata" nie pełniła żadnej funkcji zabezpieczającej - należałoby też przyjąć nieważność powyższych postanowień umownych. Uznanie zaś zabezpieczającego charakteru lokaty" stwarza konieczność jednoczesnego przyjęcia jakiejś konstrukcji tego zabezpieczenia. Najbardziej zgodne z celem umowy i użytym przez strony terminem przewłaszczenie" byłoby przyjęcie, że to, co strony nazwały lokatą terminową nieoprocentowaną" było w istocie kaucją gotówkową rozumianą co do istoty tak, jak ją ujmował R. Longchamps de Berier, a więc jako przeniesienie własności określonej kwoty pieniężnej na zabezpieczenie 80

6 Glosa oznaczonych roszczeń 5. Brak przy tym przeszkód prawnych, aby było to przejście własności bezwarunkowe z jednoczesnym warunkowym zobowiązaniem (odrębnym, pod warunkiem zawieszającym spłaty kredytu) powrotnego" przeniesienia własności przez bank na Jerzego P. lub przejście własności pod takim warunkiem rozwiązującym. Zabezpieczający charakter przeniesienia własności kwoty pieniężnej uzasadnia tu, jak sądzę, możliwość zastosowania konstrukcji analogicznych do przewłaszczenia rzeczy ruchomych na zabezpieczenie - bez względu na to, czy uznamy, że pieniądze mogą czy nie, być w tym przypadku traktowane jako rzeczy, co jest zagadnieniem spornym w doktrynie. Istotne jest - moim zdaniem - to, że tzw. obrót gotówkowy odbywa się w prawnorzeczowej formie przeniesienia własności. To zaś, że zwrot sumy pieniężnej nie nastąpi w tych samych znakach pieniężnych, jest z punktu widzenia celu umowy nieistotne, podobnie jak nieistotne jest to np. w wypadku umowy pożyczki. Konstrukcja przeniesienia własności sumy pieniężnej na zabezpieczenie byłaby najbardziej zgodna z celem umowy i z użytym przez strony terminem przewłaszczenie". W konsekwencji jej przyjęcia należałoby uznać, że po bezskutecznym upływie terminu ustalonego jako termin spłaty poręczonego długu - odpowiednio albo nie powstało zobowiązanie banku do zwrotnego przeniesienia własności pieniędzy, albo nie ziścił się warunek rozwiązujący w umowie przenoszącej własność, a więc powrotne przejście własności nie nastąpiło. Nawet jednak uznanie, że wbrew wyraźnemu celowi umowy i na podstawie samego tylko użycia przez strony sformułowania lokata terminowa" doszło między stronami do zawarcia umowy rachunku bankowego - nie uzasadniało wniosku, że to, co strony nazwały przewłaszczeniem lokaty" nie wywołało żadnych skutków prawnych. Z celu i treści umowy wynika bowiem, że wywołało przynajmniej skutki tzw. kaucji - takiej, jak się ją ujmuje we współczesnej literaturze przedmiotu. Ujęcia te są wprawdzie różne, ale ich cechą wspólną jest to, że dopuszczają uznanie za kaucję kwoty zgromadzonej na rachunku bankowym, a więc też lokaty", a za istotę kaucji uznają prawną możność zaspokojenia się z niej przez bank w wypadku niespłacenia kredytu w terminie. Tak np. 5 R.Longchamps dc Bericr, Zobowiązania, Poznań 1948, s

7 Ewa Pionka I. Heropolitańska przyjmuje, że jest to umowa nienazwana, której przedmiotem mogą być między innymi środki pieniężne. Są one przechowywane na odrębnym, nie oprocentowanym koncie. Jeżeli kredytobiorca nie spłaci kredytu w terminie, bank dokonuje potrącenia kwoty dłużnej z wierzytelnością kredytobiorcy z tytułu złożonej kaucji 6. Natomiast M. Bączyk uważa, że przedmiot kaucji mógłby być zaangażowany w jakiś bankowy stosunek zobowiązaniowy". Przy tym, zdaniem autora, z umowy kaucji mogłyby wynikać dla kredytobiorcy odpowiednie ograniczenia w dysponowaniu przedmiotem kaucji znajdującej się w banku. Bank mógłby np. zastrzec sobie prawo przejęcia kaucji w celu zaspokojenia własnej wierzytelności kredytowej" 7. Z kolei G. Sikorski uważa, że umowa kaucji jest skonstruowana na bazie umowy przechowania (a w wypadku gdy jej przedmiotem są pieniądze złożone na rachunku bankowym, zastosowanie znajdują przepisy o depozycie nieprawidłowym) z dodatkowym upoważnieniem banku do zaliczenia kaucji na spłatę kredytu" 8. Tak więc przyjmuje się, że również pieniądze złożone na rachunku bankowym mogą być przedmiotem kaucji. W przedmiotowej sprawie lokata terminowa nieoprocentowana" mogłaby więc pełnić funkcję kaucji, i to bez względu na to, czy uznamy, że między stronami doszło do zawarcia umowy rachunku bankowego, czy nie. Termin przewłaszczenie" należałoby bowiem rozumieć przynajmniej jako upoważnienie banku do zaspokojenia się z owej lokaty od dnia r., będącego jej końcowym terminem - w przypadku niespłacenia zabezpieczonego nią zobowiązania. Konstrukcja tak rozumianej kaucji jest dla banku - ogólnie rzecz biorąc - o tyle mniej korzystna od konstrukcji kaucji polegającej na przeniesieniu własności, że pełne" prawo własności do złożonych pieniędzy bank uzyskuje dopiero z chwilą ziszczenia się warunku (niespłacenia kredytu) w określonym terminie. Do tego więc czasu temu, kto je złożył, przysługuje uprawnienie do domagania się ich zwrotu. Wierzytelność o zwrot 6 I. Heropolitańska, [w:] I. Heropolitańska, E. Borowska, Kndyty i gwarancje bankowe, Warszawa 1991, s M. Bączyk, Zabezpieczenie kredytowe w polskiej praktyce bankowej, Toruń 1989, s G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów bankowych w praktyce, Sopot 1995, s

8 Glosa pieniędzy może zaś zostać zajęta. Jest to jednak wierzytelność warunkowa - pod warunkiem rozwiązującym. Mimo więc jej zajęcia wygasa ona z mocy prawa z chwilą, gdy warunek (niespłacenie kredytu w terminie) się ziści. Warunkowość tej wierzytelności wynika z uprawnienia banku do zaspokojenia się z lokaty. Jeżeli więc nie przewidziano tego w umowie, bank nie musi dokonywać potrącenia. Potrącenie i tak byłoby możliwe, bez specjalnego upoważnienia, przy zaistnieniu przesłanek z art. 498 i następnych k.c. Zabezpieczający charakter lokaty powinien zaś dawać bankowi większe uprawnienia niż te, którymi dysponuje na podstawie obowiązujących przepisów. Większe więc niż te, które wynikałyby z faktu, że jego dłużnik ma u niego zwykłą" lokatę. Tak więc należałoby - moim zdaniem - przyjąć, że z dniem roku, określonym przez strony jako końcowy termin spłaty poręczonej i zabezpieczonej umową przewłaszczenia" kwoty, a zarazem końcowy termin lokaty" - uprawnienie Jerzego P., wynikające z umowy rachunku bankowego (przy założeniu, że do zawarcia tej umowy doszło), do domagania się zwrotu zdeponowanych pieniędzy wygasło. Z tym dniem bank był bowiem uprawniony do zaspokojenia się z tych pieniędzy. Z tym więc dniem zajęta już przez komornika wierzytelność Jerzego P. wygasła ex lege, a w konsekwencji nie istniała już w chwili orzekania przez sąd pierwszej instancji. I nie ma znaczenia, czy bank rozwiązał" lokatę, czy nie. Rozwiązanie to jest bowiem tylko czynnością techniczną, wewnętrzną" banku, nie decydującą o stanie prawnym lokaty. Ewa Płonka 83