METODYKA TRENINGU ZDROWOTNEGO - ćw.2

Transkrypt

1 METODYKA TRENINGU ZDROWOTNEGO - ćw.2 1. Zmienność w ontogenezie: sprawność fizyczna, wydolność fizyczna 2. Sposoby oceny rozwoju fizycznego, aktywności fizycznej, sprawności fizycznej i wydolności fizycznej Magdalena Kübler Agnieszka Wójcik-Grzyb

2 Ogólnie przyjęta definicja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) określa zdrowie jako stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko nie występowanie choroby lub niepełnosprawności. Zdrowy człowiek ma większe szansę na: samorealizację, satysfakcjonujące pełnienie ról społecznych, dobrą adaptację do zmian środowiska oraz radzenie sobie i kierowanie tymi zmianami. TZ to przez całe życie trwający proces samodzielnego kierowania utrzymaniem i/lub poprawą zdrowia oraz hamoawnia procesów inwolucyjnych, poprzez aktywność fizyczną o zakresie obciążenia niemal wyłącznie w tych celach zalecanym /Drabik 1996/

3 MIERNIKI ZDROWIA negatywne pośrednie pozytywne - umieralność - warunki życia - jakość życia i - zapadalność na choroby - warunki pracy - oczekiwana jego długość - chorobowość - warunki sanitarne - rozwój fizyczny - rozpowszechnienie - woda - aktywność fizyczna - żywność - wydolność fizyczna - inne - sprawność fizyczna inwalidztwa - absencja chorobowa - inne - spoczynkowa częstość skurczów serca - ciśnienie tętnicze krwi - % tkanki tłuszczowej - profil lipidów - hematokryt - inne /Drabik 2006/

4 LEKARZ NAUCZYCIEL WF szkolny lider w zakresie propagowania treningu zdrowotnego UCZNIOWIE

5 KLUCZOWE, POZYTYWNE MIERNIKI ZDROWIA W PRACY NAUCZYCIELA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WYDOLNOŚĆ FIZYCZNA ROZWÓJ FIZYCZNY AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA

6

7 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - definicje Rozwój fizyczny jest podstawowym pozytywnym miernikiem zdrowia szczególnie u dzieci i młodzieży (punktem wyjścia) Całokształt procesów doskonalenia morfologii i funkcji komórek, tkanek i narządów oraz ustroju jako całości /Kopczyńska-Sikorska 1985/ Procesy te charakteryzują się etapowością i zróżnicowanym kierunkiem zmian, pojawiają się okresowe zakłócenia i odchylenia, co jest zjawiskiem prawidłowym i normalnym /Cieślik 1979/

8 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - definicje Rozwój fizyczny dotyczy całej ontogenezy tj. od zapłodnienia do śmierci. Podstawowymi objawami zmian w ontogenezie wieku rozwojowego są: rozrost (zwiększanie się wymiarów ciała), różnicowanie (zmiany jakościowe w komórkach i strukturze tkanek), dojrzewanie (doskonalenie funkcji narządów i układów).

9 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena Ogólną miarą biologicznej dojrzałości w rozwoju fizycznym jest tzw. wiek rozwojowy oznaczający stopień zaawansowania w rozwoju niektórych cech, układów, narządów. Wśród kryteriów oceny tego wieku najczęściej wymienia się: -wiek kostny -wiek zębowy -stopień dojrzałości na podstawie wtórnych cech płciowych -wiek morfologiczny

10 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena WIEK MORFOLOGICZNY - do zmierzenia wykorzystujemy (łatwe) pomiary dwóch cech: wysokości i masy ciała (a także ich proporcji) i porównanie tych wielkości z biologicznymi układami odniesienia normami. NORMY NIE POWINNY BYĆ STARSZE NIŻ 10 LAT i w miarę możliwości zbliżone do środowiska, w którym dokonuje się oceny rozwoju fizycznego. Najlepszym obrazem graficznym normy jest siatka centylowa. Siatki orientują o poziomie rozwoju osobnika na tle rówieśników kalendarzowych!!!

11 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena (centyl wartość cechy, której nie przekracza określony odsetek osobników). Normy zazwyczaj zamykają się zwykle między 10 i 90 centylem. 50 centyl odpowiada środkowym wartościom dla danego wieku (medianom). Osobnicy, którzy nie osiągają 3 centyla lub przekraczają centyl 97 wymagają diagnozy lekarskiej. Ryc. 1. Siatka centylowa dla wysokości ciała chłopców (źródło: Stupnicki, Przewęda i Milde, 2002) /Drabik 2006/

12 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena WIEK MORFOLOGICZNY SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA WIEK KALENDARZOWY (metrykalny)

13 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena Wiek kalendarzowy wylicza się jako różnicę między datą urodzenia i datą badania np.: data badania data urodzenia wiek kalendarzowy data badania data urodzenia wiek kalendarzowy rok = rok miesiąc dzień miesiąc 10-1=9+12= dzień 20+30=

14 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena Z oceną rozwoju fizycznego ściśle związane są metody oceny otyłości, czyli zwiększenia masy ciała ponad przyjętą normę: -tabele z należnymi normami odnośnie masy ciała Ryc. 2. i 3. Przeciętna masa ciała (kg) chłopców i dziewcząt (wartości należne dla wysokości ciała) (źródło: Stupnicki, Przewęda i Milde, 2002) /Drabik 2006/

15 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena -tabele z należnymi normami odnośnie masy ciała Ryc. 4. Należna masa ciała dla mężczyzn i kobiet wg Europejskiego Towarzystwa Miażdżycowego (za: Zahorska-Markiewicz, 1996) /Drabik 2006/

16 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena - BMI (body mass index) = kg/m2 wielkość pożądana nadwaga otyłość bardzo duża otyłość dorośli 20-24, ,9 >30 > (c,d) 23 i 23,4 Ryc. 6. Stopień ryzyka przy nadmiernej masie ciała u mężczyzn i kobiet w różnym wieku (Murawiow, 1989, za: Starosta, 1995) (c,d) 24,3 i 24, (c,d) 25,8 i 25,7 Ryc. 5. Wskaźnik BMI dla poszczególnych grup wiekowych /za: Drabik 2006/

17 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena - BF (body fat) odsetek tkanki tłuszczowej (metody bezpośrednie np.: rezonans magnetyczny; metody pośrednie np.: pomiar grubości fałdów skórno-tłuszczowych z użyciem fałdomierza) Obliczenie %BF u dzieci i młodzieży: chłopcy (triceps + łydka) x 0, dziewczęta (triceps + łydka) x 0,61 + 5,1 - WHR (waist to hip ratio) - dla rozróżnienia typu otyłości i dystrybucji tk. tłuszczowej stosunek obwodu talii (t) do obwodu bioder (b) WHR= t/b (jest to standardowy wskaźnik tłuszczu w jamie brzusznej)

18 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - ocena Ryc. 7. WHR - normy dla mężczyzn i kobiet (Bray i Gray, 1988, za: Heyward, 2002) /Drabik 2006/

19 I. ROZWÓJ FIZYCZNY - uwagi dotyczące oceny 1. Przygotować i sprawdzić odpowiedni sprzęt. 2. Przed właściwymi badaniami wykonać kilka pomiarów próbnych. 3. Przestrzegać zasad i techniki pomiarów. 4. Pomiary przeprowadzać o tych samych porach dnia i przy pomocy tej samej osoby w całej badanej grupie. 5. Wyniki pomiarów omawiać w kontekście zmian indywidualnych i miejsca w kanale zdrowotnego standardu, posługując się przy tym np. siatką centylową odsetka tkanki tłuszczowej, jeśli jest on wyższy niż górna granica wielkości referencyjnych od-do, to czynnik ryzyka dla zdrowia jest duży.

20 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - definicje Z punktu widzenia psychospołecznego sprawność fizyczna jest ważnym elementem osobowości, swoistym wyróżnikiem społecznym i wyrazem sposobu życia /Żak 1996/ Kiedy myślimy o podnoszeniu sprawności fizycznej jako przejawie pozytywnego zdrowia populacji i o ksztaltowaniu zdrowego stylu życia społeczeństwa, musimy większą uwagę przykładać do wychowania osoby niż do ćwiczenia ciała /Przewęda 2002/ Podstawą sprawności fizycznej jest jej związek ze zdrowiem. Jest jedną z wartości pozwalających osiągnąć optymalną jakość życia. Osoba sprawna charakteryzuje się wytrzymałością krążeniowo-oddechową, pożądanym poziomem siły, gibkości, właściwym poziomem tłuszczu w ciele, żywotnością umysłu, pozytywnymi relacjami z innymi ludźmi, zdrowym kręgosłupem w odcinku lędźwiowo-krzyżowym /Franks 1989/ W krajach zachodnich sprawność fizyczną rozumie się jako właściwość obejmująca także pozamotoryczne komponenty.

21 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - definicje Sprawność fizyczna to całość zdolności i umiejętności człowieka umożliwiających efektywne wykonywanie wszelkich zadań ruchowych. Według najnowszych teorii w motoryce ludzkiej wyróżnia się stronę potencjalną i stronę efektywną. Na stronę potencjalną składają się predyspozycje, zdolności motoryczne i umiejętności, a na stronę efektywną sprawność motoryczna i sprawność fizyczna /Szopa 1996/ Ryc. 8. Struktura motoryczności /Szopa 1996/

22 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - zmiany Ryc. 9. Przebieg rozwoju siły Ryc. 10. Przebieg rozwoju wytrzymałości Ryc. 11. Przebieg rozwoju szybkości Ryc. 13. Przebieg rozwoju gibkości Ryc. 12. Przebieg rozwoju koordynacji

23 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - zmiany Ryc. 14. Okresy motorycznego dojrzewania /Czabański 2000/

24 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - ocena Do badania sprawności fizycznej w treningu zdrowotnym wykorzystujemy testy, które są pozytywnymi miernikami zdrowia, tzn. muszą to być testy zawierające próby wytrzymałościowe, siłowe i gibkościowe. Najlepsze są te o zasięgu globalnym. - MTSF (Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej) - Eurofit - YMCA - Indeks Zuchory - Krausa Webera (minimalnej siły), itd.

25 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - ocena Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej: 1. Bieg na dystansie 50m 2. Skok w dal z miejsca 3. Biegi przedłużone (600m - dz i ch do 11 lat; 800m - dz 12 i więcej lat; 1000m - ch 12 i więcej lat) 4. Pomiar siły dłoni 5. Pomiar siły względnej (zwis na ugiętych rękach wszystkie dz i ch do 11 lat; uginanie kończyn górnych w zwisie - ch 12 i więcej lat 6. Bieg wahadłowy na dystansie 4 razy 10 m z przenoszeniem klocków 7. Siady z leżenia tyłem wykonywane w czasie 30s 8. Skłon tułowia w przód w staniu

26 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - ocena Eurofit 1. Równowaga - stanie przez 1 min. na wąskiej listwie w postawie flaminga 2. Szybkość ruchów kończyny górnej - stukanie w krążki 3. Gibkość tułowia - skłon w przód w siadzie 4. Skoczność - skok w dal z miejsca 5. Siła ręki - dynamometria dłoniowa + wysokość ciała 6. Siła tułowia - siady z leżenia + wskaźnik smukłości + masa ciała 7. Siła funkcjonalna - zwis na drążku 8. Zwinność - bieg wahadłowy 10x5m 9. Wytrzymałość krążeniowo-oddechowa - długotrwały bieg wahadłowy

27 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - uwagi dotyczące testowania 1. Przeprowadzający test powinien odpowiednio wcześniej zapoznać się teoretycznie i możliwie praktycznie z każdą próbą. 2. Badanych należy przygotować kondycyjnie i w zależności od próby jeszcze pod względem techniki i taktyki (np. rozkład sił podczas biegu). 3. Miejsce testowania winno spełniać wymogi bezpieczeństwa i higieny, a sprzęt powinien być sprawdzony. 4. Stworzyć atmosferę współzawodnictwa i zapewnić maksymalną motywację do testu. 5. Informacje o celu i znaczeniu badań, terminie, miejscu i wyposażeniu osobistym należy podać wcześniej (1-2 tygodnie). 6. Przystąpienie do testowania osób dorosłych powinno być poprzedzone badaniami lekarskimi.

28 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - uwagi dotyczące testowania cd. 7. Testy należy przeprowadzać zgodnie z instrukcją oraz w miarę możliwości w tych samych godzinach i dniach tygodnia, 1-2 dni po treningu. 8. Tuż przed rozpoczęciem badań należy zademonstrować każdą próbę (oprócz biegów krótkich i długich). 9. Podczas badań wskazana jest obecność lekarza. Jego obecność nie jest wymagana (w badaniach poza laboratoryjnych) tylko u osób zdrowych i w wieku poniżej 45 lat, bez głównych czynników ryzyka. 10. Nigdy nie należy być samym podczas przeprowadzania prób. 11. Należy zabezpieczyć warunki przeprowadzania testów w miarę takie same dla wszystkich.

29 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) definicje Każda praca wykonana przez mięśnie szkieletowe, charakteryzująca się ponadspoczynkowym wydatkiem energetycznym / Caspersen i wsp., 1985/ Wysiłek fizyczny, czyli praca mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących jej czynnościowych zmian w organizmie /Kozłowski, Nazar 1995/ To obciążenie, któremu jesteśmy poddawani na codzień w pracy domowej, zawodowej, w czasie wolnym (spontaniczna marsz, zabawa ruchowa lub odpowiednio zaplanowana i zorganizowana pod względem obciążenia organizmu, np. ten sam marsz o zaplanowanym czasie trwania, intensywności i systematyczności) / Caspersen i wsp /

30 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) - zmiany Pod wpływem regularnej akt. fiz. w organizmie zachodzą istotne zmiany: TKANKA MIĘŚNIOWA: - Zwiększenie masy mięśniowej, - Zwiększenie unaczynienia i maksymalnego przepływu krwi, - Wzrost substratów energetycznych, - Wzrost siły i wytrzymałości siłowej, UKŁAD ODDECHOWY: - Wzrost wentylacji płuc, - Obniżenie częstości oddechów, - Wzrost maksymalnego pochłaniania tlenu, - Niższe zapotrzebowanie na tlen w pracy submaksymalnej, TKANKA KOSTNA: - Wzrost mineralizacji tkanki kostnej u dzieci i młodzieży, - Możliwość przyhamowania wypłukiwania soli mineralnych u osób w starszym wieku,

31 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) - zmiany UKŁAD KRĄŻENIA: - Wzrost pojemności wyrzutowej i minutowej serca podczas spoczynku i wysiłku, - Obniżenie częstości skurczów serca i ciśnienia tętniczego krwi w spoczynku i wysiłku, - Zwiększenie masy mięśnia sercowego, zwiększenie naczyń wieńcowych, - Obniżenie oporności naczyń obwodowych, - Obniżenie tendencji do czopowania naczyń krwionośnych, - Podniesienie progu wysiłkowego podczas którego następuje wzmożona akumulacja kwasu mlekowego we krwi, UKŁAD NERWOWY I WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO: - Obniżenie napięcia układu sympatycznego w spoczynku i pracy submaksymalnej, - Możliwość obniżenia aktywności beta receptorów, - Obniżenie poziomu lęku i depresji, - Obniżenie stresu i poprawa funkcji poznawczych, samooceny,

32 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) - zmiany METABOLIZM: - Poprawa profilu stężenia lipidów, - Zredukowanie zapotrzebowania na insulinę i poprawa tolerancji glukozy, - Zmniejszenie tkanki tłuszczowej, - Możliwość wzrostu metabolizmu spoczynkowego. ORAZ: - Podniesienie progu wysiłkowego dla niektórych chorób, - Obniżenie zachorowalności i częstości zgonów, - Pozytywny efekt na długość trwania życia, - Poprawa samopoczucia, - Poprawa wydajności i jakości w pracy, rekreacji i sporcie.

33 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) zmiany w ontogenezie DZIECI Ryc. 15. Liczba dzieci (%) 6-7-letnich aktywnych fizycznie o różnej częstości w tygodniu; n=541 /Drabik 1995/ Ryc. 16. Liczba dzieci (%) 6-7-letnich o różnym czasie trwania aktywności fizycznej; n=541 /Drabik 1995/

34 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) zmiany w ontogenezie MŁODZIEŻ Ryc. 17. Ryc. 18.

35 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) zmiany w ontogenezie STUDENCI Ryc. 19. Liczba studentów (%) o różnej częstości intensywnej aktywności fizycznej w tygodniu; n=100 /Drabik 1995/

36 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) zmiany w ontogenezie OSOBY STARSZE Ryc. 20. Odsetek osób starszych (pow. 60 r.ż.) korzystających z różnych rodzajów aktywności fizycznej /Łobożewicz 1991/ Ryc. 21. Odsetek osób starszych, w poszczególnych grupach wieku, korzystających ze spacerów /Łobożewicz 1991/

37 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) różnice populacyjne Ryc. 22. Odsetek dzieci, które poświęcają na ćwiczenia intensywne 4 godziny i więcej w tygodniu w Polsce i w innych krajach /Woynarowska i wsp. 1993/ Ryc. 23. Odsetek osób uprawiających rekreację fizyczną w stosunku do całej populacji wybranych krajów Europy /Starosta 1995/

38 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) ocena - wydatek energetyczny (kcal, kj,coraz częściej stosuje się umowną jednostkę MET) - intensywność HR (sporttester, krokomierz) - kwestionariusz autorejestracji czynności - chronokarta - czas trwania i częstość podejmowania aktywności - kwestionariusze

39 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) - ocena Aktywność fizyczna młodzieży przykład kwestionariusza ankiety 1. Ile godzin (przeciętnie) w tygodniu byłeś aktywny fizycznie w ostatnim miesiącu? Do Jak często ćwiczysz w tygodniu? raz >6 Więcej razy 3. Jak często uprawiasz ćwiczenia, które znacznie przyspieszają twoje oddychanie? Rzadko lub nigdy Mniej niż 1 raz w tygodniu 2-3 razy w tygodniu 4-5 razy w tygodniu 4. Czy jesteś czynnym zawodnikiem? 6 i więcej razy w tygodniu Tak Nie

40 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) ocena Aktywność fizyczna osób dorosłych przykład kwestionariusza ankiety 1.Ile razy (średnio) w tygodniu, w wolnym czasie, wykonujesz dłużej niż 15 minut następujące ćwiczenia? a) Intensywne trucht, bieg, pływanie, jazda rowerem, jazda na rolkach, jazda na nartach biegowych, hokej, piłka nożna, koszykówka itp., b) Umiarkowane (bez wyczerpania) szybki marsz, tenis, spokojna jazda rowerem, siatkówka, badminton, pływanie, taniec, itp., c) O małym wysiłku joga, łucznictwo, wędkarstwo, jazda konna, golf, spacer, itp., 2. Jak często w tygodniu ćwiczysz regularnie do potu? - Często, Czasem, Nigdy /lub rzadko i sporadycznie.

41 III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA (RUCHOWA) uwagi dotyczące oceny 1. Wszystkie stosowane w praktyce sposoby oceny poziomu aktywności fizycznej noszą znamiona szacowania, tzn. obarczone są mniejszym lub większym błędem. Nie przekreśla to jednak ich wartości. 2. Pytania kwestionariusza wywiadu lub ankiety (najczęściej używane do rozpoznania zakresu aktywności fizycznej) muszą być precyzyjne i jednoznaczne. 3. Szczegółowe pytania o aktywność fizyczną nie mogą obejmować długiego okresu czasu. 4. Kwestionariusz ankiety dobrze jest, w miarę możliwości, wesprzeć wywiadem weryfikującym z osobą ankietowaną.

42 IV. WYDOLNOŚĆ FIZYCZNA definicje Zdolność do pobierania i wykorzystania tlenu w sposób pozwalający na kontynuowanie wysiłku fizycznego /Morrow i wsp. 1985/ Zdolność do wykonania pracy fizycznej w określonych warunkach środowiskowych, która wymaga wysiłku dużych grup mięśniowych, angażująca w dużym stopniu układ krążenia i oddychania /Wojcieszak 1971/ Zdolność do wykonywania wysiłków bez większych zaburzeń homeostazy i uwarunkowanych przez nie objawów zmęczenia /Kozłowski 1986/ Zdolność do pobierania, transportu i wykorzystania tlenu /Sharkey 1990/ Zdolność do wysiłków aerobowych, zwłaszcza ciężkich i długotrwałych, angażujących duże grupy mięśniowe /Nazar 1991/

43 IV. WYDOLNOŚĆ FIZYCZNA Im wyższa wydolność, tym:» Wolniej narasta zmęczenie,» szybciej następuje likwidacja zmian po zakończeniu pracy,» większy jest tolerowany wysiłek o różnej intensywności. Najczęstszym wskaźnikiem poziomu wydolności jest zdolność pochłaniania tlenu przez ustrój, czyli pułap tlenowy (VO2 max). Ryc. 24. Przebieg rozwoju poziomu wydolności fizycznej wraz z wiekiem na przykładzie wyników maksymalnego pochłaniania tlenu /Szopa i wsp. 1985/

44 IV. WYDOLNOŚĆ FIZYCZNA - ocena METODY BEZPOŚREDNIE - w warunkach laboratoryjnych, na cykloergometrze rowerowym lub bieżni mechanicznej, mierzy się ilość tlenu zużytego w wydychanym powietrzu METODY POŚREDNIE - szacowanie pochłaniania tlenu przy pomocy nomogramu - test Coopera (różne modyfikacje) - próba harwardzka - step test (różne modyfikacje) - marsz na dystansie 1609m, itd..

45 IV. WYDOLNOŚĆ FIZYCZNA - uwagi dotyczące oceny 1. Prawie wszystkie uwagi dotyczące oceny sprawności fizycznej. 2. Bezpośredni pomiar VO2 max wymaga ścisłego przestrzegania procedur podanych w specjalistycznych podręcznikach fizjologii. 3. Ten sposób oceny odnosi się wyłącznie do osób zdrowych i przygotowanych do ciężkich wysiłków, nie jest wskazany dla dzieci. 4. Wszystkie pośrednie próby oceny wydolności oparte o część skurczów serca wymagają stworzenia warunków do spokojnego i bezstresowego ich wykonania. 5. Właściwy test należy poprzedzić wyjaśnieniem techniki, jego pokazem i próbnym wykonaniem przez badanego. Dotyczy to przede wszystkim dzieci. 6. Ewentualny kaszel osoby badanej w trakcie pomiaru częstości skurczów serca (częstość ta gwałtownie wtedy wzrasta) w próbach opartych o tętno powysiłkowe uniemożliwia właściwą ocenę wydolności. 7. Do obserwacji częstości skurczów serca należy w miarę możliwości używać sprzętu samorejestrującego, np. sport-testera, przy czym jego odbiornik w przypadku stop-testu nie musi być zakładany na rękę badanego lecz wystarczy, że będzie w jego pobliżu (ok.1 m). dzieciom nie powinien być zakładany w ogóle

46

47