EKONOMICZNY DOROBEK INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ. PERSPEKTYWY ROZSZERZENIA STREFY EURO

Transkrypt

1 5 EKONOMICZNY DOROBEK INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ. PERSPEKTYWY ROZSZERZENIA STREFY EURO 5.1. WPROWADZENIE 50 lat istnienia Wspólnot Europejskich skłania do analizy efektów integracji państw europejskich. Oceniając ekonomiczny dorobek integracji, wskazane jest wyznaczenie kryteriów, na podstawie których przeprowadzona zostanie powyższa analiza. Ekonomiczne efekty integracji można bowiem rozpatrywać z wielu perspektyw, odnoszących się m.in. do problematyki wzrostu gospodarczego, rynku pracy, powiązań w handlu zagranicznym, poziomu produktywności czynników wytwórczych czy synchronizacji cykli koniunkturalnych. Odwołując się do klasyfikacji B. Balassy 1, która opisuje ewolucję procesów integracyjnych, można wskazać, że ekonomicznym efektem 50-letniej integracji państw europejskich jest osiągnięcie jednego z ostatnich etapów integracji unii monetarnej. Etap ten oznacza, że kraje unifikują politykę pieniężną poprzez nieodwołalne ustalenie stałych kursów walutowych i scedowanie autonomii w zakresie monetarnym na ponadnarodowy bank centralny, którym w przypadku krajów Unii 1 B. Balassa, The Theory of Economic Integration, George Allen Unwin, London 1964, cyt. za: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, pod red. J. Rymarczyka, PWE, Warszawa 2006.

2 190 Gospodarczej i Walutowej (UGW) jest Europejski Bank Centralny. Przejście krajów europejskich przez wszystkie stadia poprzedzające utworzenie unii walutowej, począwszy od strefy wolnego handlu, poprzez unię celną oraz wspólny rynek, sugeruje, że integrację w wymiarze gospodarczym należy traktować jako proces zarówno w wymiarze historycznym, gospodarczym, jak i społecznym ZARYS HISTORII INTEGRACJI MONETARNEJ Rozważania nad koordynacją różnych rodzajów polityki pieniężnej, w tym walutowej w krajach Europy Zachodniej pojawiły się w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX w., kiedy funkcjonujący od 1944 r. system z Bretton-Woods przeżywał kryzys. Dyskutując nad jego przyczynami i możliwościami reform, kraje europejskie wskazywały na potrzebę ścisłej stabilizacji kursów walutowych, która przyczyniłaby się do wzmocnienia integracji ich gospodarek, przede wszystkim w zakresie wymiany handlowej. Na okres ten przypada opracowanie kilku koncepcji integracji monetarnej (plan Schillera, dwa plany Barre a oraz plan Wernera), które wskazywały na konieczne dostosowania gospodarek, w tym koordynację poszczególnych rodzajów polityki makroekonomicznej, zmniejszenie różnic w bilansach płatniczych i poziomie rozwoju oraz stabilizację kursów walutowych. Należy zauważyć, że problematyka integracji walutowej była w latach sześćdziesiątych XX w. nie tylko tematem dyskusji polityków, ale także ekonomistów. W 1961 r. został opublikowany w American Economic Review artykuł Roberta Mundella pt. Teoria optymalnych obszarów walutowych, w którym przedstawione zostały kryteria determinujące tworzenie unii walutowej. Praca R. Mundella stała się pretekstem do dalszych badań nad problematyką funkcjonowania obszarów jednowalutowych. Istotny wkład do teorii optymalnych obszarów walutowych wnieśli R. McKinnon (1963 r.) i P. Kenen (1969 r.), którzy rozszerzyli analizę kryteriów optymalnego obszaru walutowego o zagadnienia stopnia otwartości gospodarki, struktury produkcji i handlu zagranicznego. Kolejny etap integracji prowadzący do utworzenia unii walutowej w Europie obejmował lata siedemdziesiąte ubiegłego stulecia, kiedy w ramach realizacji planu Wernera ustalono stałe relacje kursowe walut europejskich z dopuszczalnym przedziałem wahań ±1,125% (tzw. wąż walutowy). Zakłócenia gospodarcze związane z wystąpieniem szoków naftowych w latach siedemdziesiątych oraz różnymi reakcjami krajów w zakresie amortyzacji ich skutków, utrudniły stabilizację kursów walutowych oraz konwergencję konieczną do wprowadzenia unii walutowej, która według planu Wernera miała być utworzona w ciągu 10 lat,

3 191 czyli do 1980 r. Należy zwrócić uwagę, że wydarzenia lat siedemdziesiątych nie tylko spowolniły proces integracji walutowej, ale zrewolucjonizowały podstawy makroekonomii. Sformułowana w 1957 r. krzywa Philipsa wskazująca na jedną z podstawowych zależności w ekonomii: ujemną relację między stopą bezrobocia i stopą inflacji, w obliczu szoków cenowych okazała się nie opisywać rzeczywistych problemów rynkowych, których doświadczały gospodarki krajów europejskich stagflacji, czyli rosnącej inflacji w warunkach recesji gospodarczej. Traktując integrację walutową w ujęciu dynamicznym jako proces, można kontynuować analizę kolejnych etapów prowadzących do urzeczywistnienia UGW. Na dekadę lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. przypada okres funkcjonowania Europejskiego Systemu Walutowego (ESW), którego efekty miały zasadniczy wpływ na powstanie UGW. Głównym zadaniem ESW była stabilizacja kursów walutowych w ramach mechanizmu kursów walutowych, który dopuszczał odchylenia od kursów centralnych ±2,25%. Jednym z filarów ESW było utworzenie jednostki walutowej ecu, która służyła jako waluta odniesienia dla kursów walut narodowych, emisji papierów wartościowych, rozliczeń i sporządzania statystyk Wspólnot. Ecu odegrała także istotną rolę psychologiczną, stanowiąc prototyp wspólnego pieniądza europejskiego. Obok stabilizacji kursów walutowych celem ESW było także obniżenie inflacji i koordynacja poszczególnych rodzajów polityki monetarnej. Analizując 20-letni okres funkcjonowania ESW należy wskazać, że stabilizację kursów walutowych osiągnięto dopiero po 1987 r. Do tego czasu przy utrzymujących się dużych różnicach w stopach inflacji wiele krajów występowało o zmianę kursów centralnych (zob. tabela 5.1), uzyskując w większości przypadków zgodę pozostałych uczestników systemu, który zaczęto określać jako system stałych, lecz dostosowujących się kursów walutowych (adjustable peg). W latach 1992 i 1993 miał miejsce kryzys walutowy, który przyczynił się do zliberalizowania zasad stabilizacji kursów walutowych, dopuszczając wahania wokół kursów centralnych w wysokości ±15%. Pomimo fali kryzysów walutowych oraz spowolnienia wzrostu gospodarczego w wielu krajach europejskich na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku proces integracji monetarnej nie został zatrzymany. Poprzez podpisanie traktatu z Maastricht w 1992 r., a następnie jego ratyfikację w 1993 r. kraje Unii Europejskiej zobowiązały się do wdrażania trzech etapów prowadzących do utworzenia unii monetarnej. Przepisy o urzeczywistnianiu Unii Gospodarczej i Walutowej zostały włączone do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE). Traktat wskazywał na konkretne daty tworzenia UGW. Artykuł 116 TWE wyznaczał termin drugiego etapu dochodzenia do UGW, który miał się rozpocząć 1 stycznia 1994 r. Z kolei art wskazywał na ostateczny termin trzeciego etapu UGW, czyli początek funkcjonowania unii walutowej, na

4 192

5 193 1 stycznia 1999 r. Powyższe zapisy stanowiły o nieodwracalnym procesie integracji w sferze polityki monetarnej, który zgodnie z TWE doprowadził z dniem 1 stycznia 1999 r. do powstania unii walutowej pomiędzy 11 gospodarkami państw europejskich. Rozpoczęcie w 1999 r. trzeciego etapu UGW nie zakończyło procesów integracyjnych. Choć od 1 stycznia 1999 r. Europejski Bank Centralny zaczął prowadzić wspólną politykę monetarną, a kursy walutowe zostały nieodwołalnie powiązane stałymi relacjami, w obiegu gotówkowym nie było wspólnej waluty. Według tzw. scenariusza madryckiego okres przejściowy ( transitional period) prowadzący do ostatecznej zamiany walut narodowych na euro miał trwać trzy lata. Euro do obrotu gotówkowego zostało wprowadzone dopiero od 1 stycznia 2002 r., kiedy rozpoczął się tzw. final period, czyli okres ostatecznej konwersji walut EKONOMICZNE EFEKTY INTEGRACJI MONETARNEJ Procesy integracyjne prowadzące do osiągnięcia przez kraje europejskie jednego z ostatnich stadiów kooperacji unii monetarnej, wywarły istotny wpływ na sferę gospodarczą. 20-letni okres funkcjonowania walut europejskich w systemie stałych kursów walutowych przyczynił się do zmniejszenia inflacji, która po szokach naftowych wzrosła do poziomu prawie 15% (średnia dla 15 krajów Unii, rys. 5.1), a w przypadku niektórych krajów roczna zmiana poziomu cen przekroczyła poziom 20% (np. w Wielkiej Brytanii, Irlandii i we Włoszech). System stałych kursów walutowych umożliwił walkę z inflacją głównie dzięki redukcji oczekiwań inflacyjnych, eliminacji wahań kursów walutowych, a także większej synchronizacji cykli koniunkturalnych. Uczestnictwo krajów o wysokiej inflacji w ESW, zwłaszcza w jednym z jego zasadniczych elementów mechanizmie kursów walutowych (MKW) pozwoliło uzyskać władzom monetarnym nominalną kotwicę w walce z rosnącym poziomem cen. Obowiązek utrzymania stałych kursów centralnych z niewielkim pasmem wahań ±2,25% (±6% dla Włoch, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Portugalii) dyscyplinował banki centralne, które miały ograniczone możliwości stosowania ekspansji monetarnej, np. w celu monetyzacji deficytu budżetowego. Przykładem kraju, który znacznie ograniczył poziom inflacji, są Włochy. Stopa inflacji w tym kraju została obniżona ze średniorocznego poziomu 15% w latach do 6% w okresie i 4% w latach W 1990 r. po 11 latach uczestnictwa w ESW na bardziej liberalnych zasadach Włochy wniosły o zawężenie szerokości wahań kursowych do podstawowego pasma ±2,25%.

6 194 Należy podkreślić, że dla krajów utrzymujących stabilny poziom cen (np. Ni e- miec, Holandii) system stałych kursów walutowych stwarzał możliwość ograniczenia konkurencyjnych dewaluacji, do których uciekały się kraje z wyższą inflacją, poprawiając w ten sposób konkurencyjność cenową swoich towarów w eksporcie, a pogarszając konkurencyjność swoich partnerów handlowych (tzw. polityka zubażania sąsiada). Rys Średnia roczna stopa inflacji w 15 krajach Unii Europejskiej Źródło: Main Economic Indicators, OECD, dostęp: maj Okres największej stabilności kursów walutowych miał miejsce od początku 1987 r. do września 1992 r. Zdobycie przez Niemcy pozycji lidera w systemie walutowym, który z założenia miał być symetryczny, spowodowało, że Bundesbank dyktował pozostałym krajom warunki dotyczące ustalania wysokości stóp procentowych i tempa zmian podaży pieniądza. Przy konsekwentnej polityce kontroli inflacji stosowanej przez Niemcy od lat siedemdziesiątych XX w. w systemie pojawił się problem obarczenia ciężarem interwencji walutowych pozostałych krajów. Kiedy po zjednoczeniu gospodarka Niemiec od 1990 r. zaczęła doświadczać silnego wzrostu popytu będącego wynikiem zwiększania wydatków rządowych 2, przy utrzymującym się wysokim popycie konsumpcyjnym generowanym m.in. przez konwersję marek wschodnioniemieckich na zachodnie w relacji 1:1, Bundesbank stanął w obliczu groźby przyspieszenia inflacji. Wysokie realne stopy procentowe w Niemczech wywoływały presję na aprecjację kursu marki oraz europejskiej jednostki rozliczeniowej ecu, której wartość 2 Roczne tempo wydatków sektora publicznego w okresie utrzymywało się na poziomie powyżej 10%.

7 195 w ok. 30% zależała od waluty niemieckiej 3. Waluty pozostałych krajów ESW zaczęły wywierać presję na deprecjację, co zmuszało ich banki centralne do interwencji walutowych ograniczających podaż pieniądza i podwyższających stopy procentowe. Wobec trudności gospodarczych związanych z wejściem większości gospodarek europejskich w ujemną fazę cyklu koniunkturalnego 4, wiarygodność co do determinacji władz monetarnych w zakresie interwencji w obronie stałych kursów była stosunkowo niska. Ponadto, postępująca w tym czasie liberalizacja przepływów kapitałowych związana z realizacją postanowień Jednolitego aktu europejskiego przyczyniła się do przeprowadzenia w wielu krajach ESW skutecznych ataków spekulacyjnych, zakończonych dewaluacjami. Pierwszym krajem ESW, w którym miał miejsce atak spekulacyjny, były Włochy, następnie Wielka Brytania, Hiszpania, Portugalia i Irlandia. Pogorszenie koniunktury we Francji (spadek PKB o 0,9%) w warunkach wysokiej stopy bezrobocia sięgającej 12%, spowodowało, że Bank Francji obniżył poziom stóp procentowych. Zmiana ta wywołała oczekiwania rynków finansowych na dewaluację franka. W sierpniu 1993 r. także waluta francuska stała się przedmiotem spekulacji, przy czym skuteczna interwencja banku centralnego Francji nie doprowadziła do zmiany kursu jak we wcześniejszych przypadkach. Zmusiła jednakże do zmiany elementarnych zasad funkcjonowania ESW, który został zliberalizowany poprzez zwiększenie do ±15% dopuszczalnych odchyleń kursów od przyjętych kursów centralnych. Pomimo kryzysu walutowego, ESW przyczynił się do zwiększenia stopnia synchronizacji gospodarczej krajów europejskich. M.J. Artis i W. Zhang porównują korelację cykli koniunkturalnych gospodarek krajów Wspólnot Europejskich z Niemcami i USA w dwóch okresach: przed rozpoczęciem funkcjonowania ESW (lata ) i w czasie funkcjonowania ESW (lata ) 5. Jak wynika z rys. 5.2 i 5.3, w okresie więcej krajów wykazywało silniejszą zbieżność cykli koniunkturalnych z gospodarką USA niż Niemiec. W latach można zauważyć wzrost kore- 3 W 1979 r., gdy w koszyku stanowiącym wartość ecu znajdowało się 9 walut, waga dla marki niemieckiej wynosiła 27,3%. Udziały poszczególnych walut w koszyku tworzącym ecu były rewidowane co 5 lat. W 1995 r., kiedy o wartości ecu decydowało 12 walut (dołączyły drachma grecka, peseta hiszpańska i escudo portugalskie), udział marki niemieckiej szacowany był na 32,7%. Udziały poszczególnych walut zależały od wielkości PKB i handlu zagranicznego poszczególnego kraju w relacji do PKB Wspólnot i łącznej wymiany wewnątrzunijnej. 4 W 1991 r., poprzedzającym wybuch kryzysu w ESW, wzrost realnego PKB w Wielkiej Brytanii był ujemny i wyniósł 1,4%. W 1992 r. gospodarka brytyjska rozwijała się w tempie 0,2%, Włoch 0,7%, co w porównaniu z Niemcami (5,1% tempo wzrostu PKB w 1991 r. i 1,8% w 1992 r.) oznaczało silną stagnację gospodarczą (OECD Economic Outlook 76 database). 5 M.J. Artis, W. Zhang, Further Evidence on the International Business Cycle and the ERM. Is There a European Business Cycle?, Oxford Economic Papers nr 51, 1999.

8 196 lacji cykli koniunkturalnych z gospodarką Niemiec, o czym świadczy większa liczba krajów plasujących swoją pozycję powyżej linii 45 stopni (rys. 5.3). Rys Korelacja cykli koniunkturalnych krajów Unii Europejskiej z Niemcami i USA w okresie Źródło: M.J. Artis, W. Zhang, op. cit., s Rys Korelacja cykli koniunkturalnych państw Unii Gospodarczej i Walutowej z Niemcami i USA w okresie Źródło: M.J. Artis, W. Zhang, op. cit., s. 123.

9 197 Ekonomiczne efekty integracji zmierzającej do utworzenia UGW przedstawia także tabela 5.2, w której podano współczynniki dywergencji podstawowych agregatów makroekonomicznych. Jak można zauważyć, większość wskaźników wskazuje na zmniejszenie zróżnicowania gospodarek w miarę postępowania procesów integracyjnych, przy czym perturbacje wywołane kryzysem w ESW znalazły odzwierciedlenie we wzroście rozbieżności stóp bezrobocia i PKB w okresie Tabela 5.2. Stopień dywergencji makroekonomicznej między krajami Unii Europejskiej Wyszczególnienie PKB 0,6 1,1 1,9 2,0 1,7 Stopa bezrobocia 3,0 5,1 5,4 4,8 4,5 Inflacja (CPI) 5,5 3,1 1,6 0,4 0,5 Deficyt budżetowy 4,2 3,9 1,9 1,3 1,4 Dług publiczny 22,8 34,1 37,0 34,1 29,3 Krótkookresowe stopy procentowe Długookresowe stopy procentowe Rachunek obrotów bieżących 3,2 2,1 0,4 0,1 3,2 2,2 1,0 0,3 8,4 8,7 6,6 5,1 5,6 Źródło: Euro wspólna waluta, pod red. P. Tempertona, PWE, Warszawa Dążąc do urzeczywistniania UGW kraje Unii w ramach pierwszego i drugiego etapu integracji były zobligowane zapisami w TWE do wypełniania kryteriów konwergencji. Oprócz stabilności kursów walutowych, zbieżności nominalnych długoterminowych stóp procentowych i inflacji przedmiotem oceny kondycji gospodarczej krajów chcących przyjąć wspólną walutę był stan finansów publicznych. Nałożenie dyscypliny budżetowej w postaci zapisów traktatowych (TWE), a także Paktu Stabilizacji i Wzrostu przyczyniło się do znacznego zmniejszenia deficytów budżetowych, powstałych w większości krajów w latach osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych XX w. Największą poprawę stanu finansów publicznych można zauważyć w okresie poprzedzającym ocenę stopnia spełnienia kryteriów z Maastricht, czyli w 1998 r. Należy jednak zauważyć, że niska skuteczność w egzekwowaniu zasad Paktu w sytuacji stagnacji gospodarczej w Unii w okresie spowodowała, że część krajów przekroczyła referencyjny poziom deficytu w stosunku do PKB wyznaczony na 3% (rys. 5.4).

10 198 Rys Wysokość deficytów budżetowych w wybranych krajach Unii Europejskiej (jako % PKB) Źródło: Eurostat, epp.eurostat.ec.europa./eu, dostęp: kwiecień Zarysowując w skrócie powyższy proces dochodzenia krajów europejskich do obszaru jednowalutowego, wydaje się, że od chwili funkcjonowania w obiegu euro można by mówić o integracji monetarnej nie jako o procesie, ale jako o stanie, na co wskazywałoby osiągnięcie zamierzonego etapu współpracy gospodarczej. Podejście statyczne stanowiłoby jednak zbyt duże uproszczenie analizy procesów integracyjnych. Wobec powyższego, UGW powinno się nadal traktować w ujęciu dynamicznym jako proces. Podstawę do zastosowania powyższego podejścia stanowią, po pierwsze, zmieniające się ramy instytucjonalne wpływające na funkcjonowanie strefy euro, po drugie, rozwój strefy euro w kierunku poszerzania liczby członków, po trzecie, permanentne oddziaływanie integracji na gospodarki poszczególnych krajów.

11 ZMIANY INSTYTUCJONALNO-PRAWNE W ZAKRESIE UNII GOSPODARCZEJ I WALUTOWEJ PO 1999 R. Zakończenie funkcjonowania ESW w 1999 r. oraz przekształcenie MKW w MKW2 oznaczało powstanie nowego referencyjnego systemu kursowego, który miał służyć ocenie stabilności walut krajów, które nie przystąpiły do UGW w tzw. pierwszej rundzie. W 1999 r. dotyczyło to Grecji i Szwecji, które jako jedyne kraje nie spełniły kryteriów konwergencji i nie zostały zakwalifikowane do przyjęcia euro. MKW2 w przeciwieństwie do MKW jest systemem asymetrycznym. Główną walutą odniesienia, wobec której ustalane są kursy centralne, jest euro, a obowiązek interwencji w obronie stałego kursu spoczywa głównie na narodowym banku centralnym kraju objętego derogacją, ponieważ w razie dużych wahań kursów interwencje ze strony Europejskiego Banku Centralnego mogą zostać zawieszone. Pasmo dopuszczalnych wahań kursów ustalono na poziomie ±15%, przy czym możliwe jest jego zawężenie na wniosek kraju członkowskiego. Z chwilą utworzenia MKW2, 1 stycznia 1999 r. do systemu przystąpiły Grecja, z pasmem wahań ±15%, oraz Dania, deklarująca zawężone pasmo do ±2,25%. Istotną zmianą wpływającą w zasadniczy sposób na dalszą integrację gospodarczą miała być reforma Paktu Stabilizacji i Wzrostu w 2005 r. Pakt, na który składają się dwa rozporządzenia Rady Unii Europejskiej (1466/97 i 1467/97) oraz uchwała Rady Europejskiej (97/c236/01) z 1997 r., miał wspierać zasady i procedury TWE dotyczące stabilnych finansów publicznych (art. 104 TWE). Jego istotą było rozciągnięcie odpowiedzialności za utrzymanie niskich deficytów budżetowych na państwa, które uczestniczą w trzecim etapie UGW, a nie tylko starają się do niego przystąpić. Egzekwowanie restrykcyjnych sankcji przewidywanych przez Pakt okazało się jednak nieskuteczne, m.in. wobec największych gospodarek Unii (Niemiec, Francji i Włoch), w przypadku których Komisja Europejska uruchomiła procedurę nadmiernego deficytu, jednak Rada ECOFIN ją zawiesiła w listopadzie 2003 r. Krytyka Paktu Stabilizacji i Wzrostu odnosiła się m.in. do ograniczeń w działaniu automatycznych stabilizatorów koniunktury, braku uwzględniania ciężaru płatności netto do budżetu Unii, struktury deficytu oraz fazy cyklu koniunkturalnego. W marcu 2005 r. Rada ECOFIN przedstawiła raport w sprawie poprawy stosowania Paktu Stabilizacji i Wzrostu, który znacząco zliberalizował procedurę naprawy finansów publicznych. Główne zmiany dotyczyły uwzględniania przy określaniu średniookresowego celu budżetowego cech charakterystycznych dla poszczególnych gospodarek, np. skutków starzenia się społeczeństwa, kosztów przeprowadzenia reform strukturalnych, wielkości wydatków

12 200 budżetowych przeznaczonych na cele inwestycyjne. Dopuszczono, aby kraje z niskim długiem publicznym mogły ustalać średniookresowy cel budżetowy na poziomie deficytu w wysokości 1% w stosunku do PKB. Wcześniej, w średnim okresie celem dla wszystkich krajów miał być zrównoważony budżet lub nadwyżka salda finansów publicznych. Ponadto, wydłużono okres naprawczy, w jakim kraj z deficytem powyżej 3% w stosunku do PKB powinien go zmniejszyć, przy czym wyznaczono referencyjne roczne tempo redukcji deficytu na 0,5% w stosunku do PKB. Nie sprecyzowano jednak tempa zmian PKB, które usprawiedliwiałoby przekroczenie referencyjnego poziomu deficytu. Dotychczas Rada Europejska w uchwale z 1997 r. wskazywała, że w warunkach ostrej recesji dopuszczalny jest deficyt powyżej 3% w stosunku do PKB, przy czym przy dokonywaniu oceny stopnia dolegliwości spadku koniunktury Państwa Członkowskie z reguły przyjmą za punkt odniesienia roczny spadek realnego PKB w wysokości 0,75% 6. Analizując perspektywy dalszej integracji państw europejskich należy zauważyć, że oprócz reformy Paktu, zasadniczy wpływ na instytucjonalno-prawne podstawy funkcjonowania UGW będzie miała ewentualna ratyfikacja traktatu konstytucyjnego (TK). Przyjęcie traktatu zmodyfikowałoby procedurę uchylania derogacji poprzez konieczność uwzględnienia opinii w tej sprawie tzw. eurogrupy, czyli gremium obejmującego przedstawicieli na szczeblu ministerialnym państw strefy euro (TK art. III-198). Na wydanie opinii o wstąpieniu nowego członka do strefy euro eurogrupa miałaby 6 miesięcy, co wzmacniałoby pozycję krajów będących członkami strefy euro i oznaczało, że o pół roku może wydłużyć się procedura uchylania derogacji. Traktat konstytucyjny wprowadza także oficjalnie pojęcie eurosystemu obejmującego Europejski Bank Centralny i narodowe banki centralne (NBC) strefy euro (TK art. I-30), co w przypadku dużej liczby krajów objętych derogacją, czyli nieuczestniczących w trzecim etapie UGW, wydaje się konieczne. Należy także zwrócić uwagę, że wobec przyszłościowego problemu rozszerzenia strefy euro traktat konstytucyjny nie rozwiązał problemu instytucjonalnego związanego z dużą liczbą członków Rady Prezesów Europejskiego Banku Centralnego. Obecnie po wstąpieniu Słowenii do strefy euro Rada ta liczy 19 osób: 6 członków Zarządu oraz 13 prezesów NBC. Potencjalny problem wystąpienia tzw. paraliżu decyzyjnego związanego z trudnościami sprawnego podejmowania decyzji w zbyt licznym gronie, może się pojawić w momencie przyjęcia euro przez 11 kolejnych krajów (łącznie z Bułgarią i Rumunią). Wówczas Rada Prezesów organ decyzyjny Europejskiego Banku Centralnego będzie liczyła 30 członków. 6 Uchwała Rady Europejskiej w sprawie Paktu Stabilizacji i Wzrostu 97/C 236/01.

13 PERSPEKTYWY ROZSZERZENIA STREFY EURO Dynamiczne podejście do problematyki integracji monetarnej znajduje potwierdzenie w zmianach, jakie dotyczą wielkości strefy euro. W 2001 r. wspólną walutę przyjęła Grecja, a od 1 stycznia 2007 r. kolejnym członkiem Eurolandu została Słowenia. Włączenie tych krajów do obszaru jednowalutowego ma nie tylko wpływ na ich gospodarki, ale także implikuje zmiany dla przyszłego rozwoju UGW. Kolejne rozszerzenie strefy euro planuje się na 1 stycznia 2008 r., kiedy to nowymi członkami mają zostać Malta i Cypr, które w ocenie Rady Unii Europejskiej dokonanej w maju 2007 r. spełniły kryteria konwergencji. Spośród pozostałych krajów największe szanse na przyjęcie wspólnej waluty mają Litwa, Estonia i Łotwa, które strategię wejścia do strefy euro oparły na stabilizacji kursów walutowych w okresie poprzedzającym przystąpienie do Unii, co znacznie ułatwiło im podjęcie decyzji o szybkim wejściu do MKW2 (tabela 5.3). Tabela 5.3. Deklarowane terminy przystąpienia nowych państw członkowskich do mechanizmu kursów walutowych 2 oraz Unii Gospodarczej i Walutowej* Państwo MKW2 UGW Cypr od maja 2005 r. jak najszybciej Czechy brak deklaracji Estonia od 28 czerwca 2004 r. jak najszybciej Litwa od 28 czerwca 2004 r r. Łotwa od 2 maja 2005 r r. Malta od 2 maja 2005 r. tak szybko jak pozwoli na to proces konwergencji Polska brak deklaracji brak deklaracji Słowacja od listopada r. Słowenia od czerwca 2004 r r. Węgry brak deklaracji 2010 r. (data anulowana) * według aktualizacji programów konwergencji z 2004 r. Źródło: J. Pietras, K. Krzak, Perspektywy wejścia Polski do strefy euro, Zeszyty BRE Bank CASE, Warszawa 2006, nr 85; Integracja Polski ze strefą euro: uwarunkowania członkostwa i strategia zarządzania procesem, Ministerstwo Finansów, Warszawa Należy jednak zauważyć, że istotnym problemem opóźniającym wprowadzenie euro przez Estonię i Łotwę jest zbyt wysoka inflacja. Wyższy niż referencyjny poziom zmian cen charakteryzuje także Słowację, która przy wysokim tempie wzrostu gospodarczego doświadcza presji na realną aprecjację kursu wa-

14 202 lutowego. Powyższe mechanizmy potwierdzają występowanie efektu Balassy- -Samuelsona, charakterystycznego dla krajów doganiających gospodarki o wyższym poziomie rozwoju, z którymi istnieją ścisłe relacje handlowe. Tabela 5.4. Poziom spełnienia kryteriów konwergencji przez nowe kraje Unii Europejskiej Państwo Deficyt budżetowy jako % PKB Dług publiczny jako % PKB Stopa inflacji a Stopa procentowa b Stabilność kursu walutowego (uczestnictwo w ERM II) Cypr 2,3 69,2 2,3 4,1 tak 1,5 c 61,5 c 2,0 c 4,2 c tak Czechy 3,6 30,4 2,2 3,8 nie Estonia +2,3 4,5 4,3 4,0 tak Litwa 0,5 18,7 2,7 3,7 tak Łotwa +1,0 12,1 6,7 3,9 tak Malta 3,2 74,2 3,1 4,3 tak 2,5 c 66,5 c 2,2 c 4,3 c tak Polska 4,4 47,9 1,2 5,2 nie Słowacja 3,2 34,5 4,3 4,3 tak Słowenia 1,8 29,1 2,3 3,8 tak Węgry 7,8 61,7 3,5 7,1 nie Szwecja +3,0 50,4 1,5 3,7 nie a wartość referencyjna za okres 12 miesięcy poprzedzających badanie (listopad 2005 październik 2006) wynosi 2,8%. Obliczona na podstawie średniej stóp inflacji w Finlandii (1,2%), Polsce (1,2%) i Szwecji (1,5%) +1,5 pkt proc. W ostatnim raporcie dla Malty i Cypru wartość referencyjna wynosi 3%; b wartość referencyjna wynosi 6,2%. Ustalona za okres 12 miesięcy poprzedzających badanie (listopad 2005 październik 2006) na podstawie średnich stóp procentowych 10-letnich obligacji rządowych w Polsce (5,2%), Finlandii (3,7%) i Szwecji (3,7%) + 2 pkt proc. W raporcie z 2007 r. dla Malty i Cypru wartość referencyjna wynosi 6,4% Źródło: dane EBC (2006) na podstawie Raportów Konwergencji z 2006 r. i 2007 r. ( c dla Malty i Cypru). Należy podkreślić, że podpisanie traktatu akcesyjnego oznacza, iż każde z nowych Państw Członkowskich uczestniczy w unii gospodarczej i walutowej z dniem przystąpienia, jako Państwo Członkowskie objęte derogacją w rozumieniu artykułu 122 Traktatu WE (art. 4 Traktatu o przystąpieniu do Unii Europejskiej). WE obliguje także do przyjęcia wspólnej waluty, gdyż przynajmniej co dwa lata lub na żądanie kraju członkowskiego objętego derogacją, Komisja i EBC składają sprawozdanie Radzie, zgodnie z procedurą przewidzianą w artykule 121 ustęp 1. Sprawozdanie to dotyczy postępów w wypełnianiu zadań w zakresie urzeczywistniania unii gospodarczej i walutowej. Krajami z deroga-

15 203 cją, które odkładają w czasie decyzję o przyjęciu euro, są Czechy, Węgry i Polska. Brak uczestnictwa w MKW2 oraz złożenia precyzyjnych deklaracji o terminie planowanego wejścia do strefy euro sprawia, że państwa te obok Szwecji i Wielkiej Brytanii, która podobnie jak Dania posiada specjalny status (tzw. opcja out) pozwalający na przystąpienie do strefy euro w zależności od woli tego kraju, uważane są za najbardziej eurosceptyczne. Głównym problemem Czech, Węgier i Polski na drodze do przyjęcia euro jest przekroczenie w tych gospodarkach dopuszczalnego poziomu deficytu budżetowego. Sanacja finansów publicznych, dokonująca się m.in. w ramach uruchomionej wobec tych krajów procedury nadmiernego deficytu w warunkach stabilnego wzrostu gospodarczego, powinna skłonić powyższe kraje do przyspieszenia procesu integracji monetarnej, zwłaszcza w warunkach, kiedy większość ich partnerów handlowych będzie posługiwała się euro, które przyczyni się do dalszego zintensyfikowania wymiany handlowej. Przy spełnieniu warunków nominalnej konwergencji wydaje się, że zgoda na przystąpienie do MKW2 byłaby łatwiejsza, ponieważ wysoki stopień zbieżności gospodarczej zmniejszałby ryzyko wystąpienia napięć asymetrycznych i związanych z nimi interwencji. Należy także zauważyć, że decyzja o wejściu do MKW2 jest w dużej mierze uzależniona od woli politycznej, ponieważ z inicjatywą powiązania waluty narodowej z euro musi wystąpić rząd wraz z krajowym bankiem centralnym. Ponadto akceptacja wspólnej waluty jest łatwiejsza w warunkach przychylnych nastrojów społecznych. Jednak w części krajów Unii Europejskiej istnieje spora grupa przeciwników wprowadzenia wspólnej waluty (rys. 5. 5), których obawy przed wejściem do strefy euro wynikają przede wszystkim z przeświadczenia o wysokich kosztach porzucenia autonomii monetarnej, utracie części tożsamości narodowej, jaką jest pieniądz narodowy, niepewności co do poprawy warunków gospodarowania oraz zagrożeniu inflacyjnym. Warto jednak zauważyć, że w ostatnim czasie w niektórych nowych krajach członkowskich nastąpił spadek liczby przeciwników wprowadzenia euro. Dotyczy to m.in. Polski, Słowacji i Czech (rys. 5.5). Najprawdopodobniej zmiany te są wynikiem utrzymującego się silnego kursu walut tych krajów względem euro, który pogarsza konkurencyjność eksportu i przekłada się na wzrost deficytu bilansu handlowego. Podsumowując niniejszy rozdział, należy podkreślić, że dynamiczne podejście do integracji gospodarczej krajów Unii Europejskiej wydaje się właściwe z kilku powodów. Po pierwsze, proces urzeczywistniania kolejnych etapów integracji był długi i skomplikowany. Po drugie, osiągnięcie w 1999 r. jednego z ostatnich stadiów kooperacji unii monetarnej nie jest statycznym etapem, ale zmienia się zarówno w wymiarze instytucjonalno-prawnym, jak i ekonomicznym, wpływając na gospodarki poszczególnych krajów oraz wywierając

16 204 Rys Wyniki badania opinii publicznej dotyczącego wprowadzenia euro w nowych krajach członkowskich ( ) Źródło: Eurobarometr, Summary Report nr 191, wpływ na dalszą integrację Wspólnoty, która według typologii Balassy ma zmierzać do pełnej unii ekonomicznej. Badania przeprowadzane cyklicznie na zlecenie Komisji Europejskiej (tzw. Eurobarometr), mające na celu monitorowanie stosunku opinii publicznej w krajach Unii do zasadniczych kwestii integracji pokazują, że kolejny etap integracji prowadzący do unifikacji polityki fiskalnej i oznaczający de facto unię polityczną napotyka silny sprzeciw. Oznacza to, że pełna unia ekonomiczna wiążąca się z unifikacją polityki fiskalnej i de facto unią polityczną, wymagać będzie jeszcze długiego okresu zacieśniania współpracy i przeprowadzania zmian o charakterze instytucjonalnym.