Skuteczność reguł fiskalnych w krajach strefy euro w latach

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych Artur Jeschke Nr albumu: P Skuteczność reguł fiskalnych w krajach strefy euro w latach Studia podyplomowe Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Dagmary Mycielskiej. Warszawa, maj2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

2 Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną. Data 24 maja 2015 rok Podpis autora pracy Strona 2 z 34

3 Streszczenie Praca podejmuje problematykę stosowania reguł fiskalnych oraz procedurę ich wzmacniania w latach Na podstawie obserwacji i analizy danych poddana jest weryfikacji teza o skuteczności stosowania reguł fiskalnych. Słowa kluczowe Reguły fiskalne, deficyt finansów publicznych, zadłużenie sektora finansów publicznych, strefa euro, pakt stabilności i wzrostu, kryteria konwergencji, semestr europejski pakt europlus, pakt fiskalny Dziedzina pracy (kody wg programu Sokrates-Erasmus) Ekonomia (14300) Klasyfikacja tematyczna Tytuł pracy w języku angielskim The effectiveness of fiscal rules in the Eurozone in the years Strona 3 z 34

4 SPIS TREŚCI Wstęp ROZDZIAŁ I Zadłużenie oraz deficyt sektora finansów publicznych krajów unii walutowej w latach Podstawowe zasady polityki fiskalnej w unii walutowej Dane dotyczące zadłużenia sektora finansów publicznych strefy euro w latach Wnioski wynikające z analizy danych za lata Słowenia nowy członek w Unii Walutowej Dane dotyczące zadłużenia sektora finansów publicznych strefy euro w latach Wnioski wynikające z analizy danych za lata Nowe kraje w Unii walutowej Cypr Malta Słowacja Estonia Podsumowanie ROZDZIAŁ II Systemowe rozwiązania wzmacniania Unii Gospodarczej i Walutowej w latach Kryteria konwergencji z Maastricht Pakt Stabilności i Wzrostu Semestr europejski Strona 4 z 34

5 2.4. Pakt Euro-Plus Pakt fiskalny Podsumowanie...29 Zakończenie.. 30 Bibliografia Spis Tabel Strona 5 z 34

6 Wstęp Niniejsza praca podejmuje zagadnienia polityki fiskalnej w krajach Unii Europejskiej tworzących strefę euro w latach W pracy przedstawione są dane dotyczące kształtowania się deficytu i zadłużenia sektora finansów publicznych w poszczególnych krajach unii walutowej. Analiza tych danych służy weryfikacji tezy o skuteczności reguł fiskalnych. Teza ta jest poddana jest weryfikacji poprzez obserwację kształtowania się efektów prowadzonej polityki fiskalnej, oraz jej wyników w postaci kształtowania się deficytu budżetowego lub nadwyżki budżetowej oraz zmian stanu zadłużenia publicznego. Rozdział I stanowi część, w której przedstawiono zasady prowadzenia polityki fiskalnej w oparciu o teorię optymalnych obszarów walutowych oraz dokonano porównanie danych i analizy deficytów i zadłużenia sektorów finansów publicznych w poszczególnych krajach Unii Walutowej w latach Dane dotyczące wielkości makroekonomicznych przedstawiono w dwóch okresach czasowych, pierwszy obejmujący lata , czyli od momentu powstania unii walutowej do chwili rozszerzenia unii o kolejne kraje członkowskie oraz drugi obejmujący lata , a więc okres polityki fiskalnej skutkującej problemami walki z deficytem i wzrostem zadłużenia sektora finansów publicznych. Rozdział ten zawiera również informacje o krajach w stosunku, do których rozpoczęto procedurę nadmiernego deficytu. Dane makroekonomiczne krajów wstępujących do strefy euro są przedstawione w osobnych podrozdziałach. Rozdział II stanowi chronologiczny opis wprowadzania i wzmacniania systemowych rozwiązań dotyczących reguł fiskalnych i zasad ich przestrzegania w Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem krajów strefy euro obejmujący: Kryteria konwergencji z Maastricht, Pakt stabilności i wzrostu, Semestr europejski, Pakt euro-plus, Pakt fiskalny, W zakończeniu przedstawione są wnioski wynikające z analizy danych i obserwacji zawartych w niniejszej pracy weryfikujące postawioną tezę. Strona 6 z 34

7 Rozdział I Zadłużenie oraz deficyt sektora finansów publicznych krajów unii walutowej w latach Podstawowe zasady polityki fiskalnej w unii walutowej Teoria optymalnych obszarów walutowych wskazuje pewne konsekwencje dla polityki fiskalnej w unii walutowej 1 : - po pierwsze w celu odpowiedniej reakcji na negatywne szoki 2 niezbędne jest, aby część budżetów krajowych zasilała budżet scentralizowany, z którego można realizować transfery środków do regionów dotkniętych tymi szokami, - po drugie w przypadku, gdy centralizacja budżetu jest niemożliwa wówczas polityka fiskalna państw członkowskich powinna być prowadzona w sposób elastyczny. Oznacza to, ze w momencie wystąpienia negatywnych skutków szoków każdy z krajów powinien mieć możliwość zwiększenia deficytów budżetowych w celu pokrycia zmniejszonych wpływów budżetowych i zwiększonych wydatków socjalnych. W tym przypadku istnieje ryzyko, że deficyt może przyjąć charakter trwały. To z kolei może doprowadzić do sytuacji, gdy koszt obsługi długu może stać się większy od stopy wzrostu gospodarczego, a to uruchamia proces wzrostu wskaźnika długu publicznego do produktu krajowego brutto. W takim przypadku istnieje konieczność wypracowania odpowiednio dużej nadwyżki budżetowej, co może z kolei oznaczać redukcję wydatków budżetowych oraz zwiększenie obciążeń podatkowych. Wysoki deficyt budżetowy prowadzi do niekontrolowanego wzrostu dynamiki długu publicznego, natomiast redukcja tego długu stanowi spore wyzwanie dla rządów państw dotkniętych tym zjawiskiem. Można to zaobserwować na przykładzie Grecji i jej zmagań z eksplozją długu publicznego i znaczącymi kosztami nie tylko jego redukcji, ale prób 1 Juliusz Giżyński Polityka fiskalna w strefie euro CEDEWU.PL 2013 str Szok asymetryczny to zakłócenie przebiegu procesów gospodarczych (spadek PKB, wzrost bezrobocia etc.). Charakteryzuje się tym, że dotyka z niejednakową siłą poszczególnych członków unii walutowej albo tylko niektórych. Przykładem szoku asymetrycznego może być nagły lub znaczny wzrost cen nośników energii (np. ropy naftowej), który w większym stopniu dotyka te kraje bądź sektory, które są od nich bardziej zależne. Może być nim nagłe zmniejszenie zagranicznego popytu na dobra, w których produkcji specjalizuje się dana gospodarka. Takim szokiem było zmniejszenie popytu na samochody, które są jednym z głównych produktów eksportowych Słowacji Grzegorz Tchorek Mechanizmy funkcjonowania strefy Euro Rozdział 2 Teoretyczne podstawy integracji walutowej str. 43. NBP Warszawa Strona 7 z 34

8 powstrzymania wzrostu zadłużenia. W teorii ekonomii istnieją dwa główne nurty wypowiadające się na temat znaczenia polityki fiskalnej. Nurt post keynesowski uważa, że zarządzanie popytem poprzez instrumenty polityki fiskalnej daje większe efekty gospodarcze niż instrumenty polityki pieniężnej. Zwiększenie wydatków budżetowych powoduje, zatem wzrost popytu konsumenckiego (wydatki socjalne) i inwestycyjnego (inwestycje publiczne). Natomiast nurt neoklasyczny twierdzi, że wydatki budżetowe i polityka fiskalna są nieskuteczne w kształtowaniu popytu i zatrudnienia w gospodarce, ponieważ rosnące wydatki budżetowe ograniczają zasoby kapitału pochodzącego z sektora prywatnego, a co za tym idzie powodują zmniejszenie wydatków inwestycyjnych w tym sektorze oraz zmniejszenie aktywności biznesowej. Wzrost deficytu i zadłużenia publicznego oraz zapotrzebowanie na środki finansowe na sfinansowanie długu mogą z kolei spowodować wzrost stopy procentowej, a to z kolei ograniczy popyt poprzez wzrost ceny kredytów konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Kierując się wnioskami z ekonomii postkeynsowskiej rządy w swojej polityce budżetowej powinny kierować zasadą zmniejszania wydatków w okresach wzrostu gospodarczego, aby w czasie spadku koniunktury móc stymulować popyt. Nieprzestrzeganie tej zasady i zwiększanie deficytu w okresie wzrostu gospodarczego ogranicza możliwości zwiększenia wydatków w okresie recesji. Skutkiem takiego postępowania może być kryzys finansów publicznych. W krajach demokracji parlamentarnej występuje zjawisko skłonności do deficytu (ang. deficyt bies) polegające na tym, że politycy wybierani w wyborach powszechnych w celu zdobycia poparcia wyborczego są skłonni do zwiększania wydatków publicznych celem spełnienia oczekiwań swojego elektoratu. Powiązany z wyborami cykl polityczny prowadzi do okresowego zwiększenia wydatków publicznych finansowanego głównie z deficytu i powiększania długu ( w okresie przedwyborczym zwiększenie wpływów lub możliwości finansowania wydatków budżetowych poprzez wzrost opodatkowania lub cięcia wydatków jest raczej niemożliwe). Wspólna waluta i wspólna polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego może rodzić pokusę ekspansywnej polityki pieniężnej. Skąd ta pokusa? W ramach unii walutowej część kosztów ekspansywnej polityki fiskalnej jednego kraju mogą ponosić inne kraje należące do tej unii. Jakie to mogą być koszty? Na przykład wzrost krótko i długookresowych stóp procentowych czy też wzrost inflacji. Wyższe potrzeby pożyczkowe kraju prowadzącego ekspansywną politykę fiskalną mogą prowadzić do wzrostu tych stóp na terenie całej unii. Wyższe stopy procentowe oznaczają z kolei gorsze warunki finansowania działalności bieżącej i inwestycyjnej przedsiębiorstw i większe koszty kredytu dla gospodarstw domowych. Pamiętać należy, że kraj posiadający własną walutę prowadzący politykę wzrostu długu publicznego naraża się na ryzyko niewypłacalności i Strona 8 z 34

9 przyszłej deprecjacji własnej waluty. Również prowadząc własną politykę pieniężną może próbować poprzez kreację pieniądza zmniejszać dług i deficyt kosztem zwiększonej inflacji. Jednakże państwa przystępujące do unii tracą samodzielność w kreowaniu pieniądza. Nie oznacza to jednak, że ich polityka fiskalna nie może wpływać na inflację w innych krajach. Świadomość tego faktu oraz konieczność utrzymania wiarygodności euro doprowadziła do próby nałożenia na politykę fiskalną krajów unii europejskiej ograniczeń prawnych i instytucjonalnych poprzez wzmacnianie mechanizmów egzekwowania ustalonych reguł w polityce fiskalnej Dane dotyczące zadłużenia sektora finansów publicznych strefy euro w latach Analizę danych statystycznych przedstawiam w dwóch okresach czasowych, pierwszy lata czyli od momentu powstania unii walutowej do chwili wybuchu kryzysu gospodarczego oraz drugi okres lata będący czasem ekspansywnej polityki fiskalnej wynikającej z walki z recesją gospodarczą i kryzysem bankowym. Skutkiem tej polityki były problemy z wielkością deficytu i wzrostem zadłużenia sektora finansów publicznych. Analizie poddane zostały dane dotyczące wzrostu zadłużenia publicznego oraz deficyt lub nadwyżka finansów publicznych w poszczególnych latach. Celem tej analizy jest przedstawienie, jaki wpływ na kształtowanie się powyższych wskaźników makroekonomicznych miały obowiązujące reguły fiskalne z uwzględnieniem wydarzeń mających wpływ na wartość tych wskaźników (przychody ze sprzedaży licencji UMTS, organizacja Igrzysk Olimpijskich przez Grecję w 2004 roku). Strona 9 z 34

10 Tabela 1 Zadłużenie sektora finansów publicznych w latach strefy euro w latach w % PKB Strefa euro 71,9 69,5 68,4 68,3 69,5 69,9 70,6 69,0 66,8 Austria 66,8 66,2 66,8 66,2 65,3 64,7 64,2 62,3 60,2 Belgia 113,6 107,8 106,5 103,4 98,4 94,0 92,0 88, 84,1 Finlandia 45,7 43,8 42,5 41,5 44,5 44,4 41,7 39,6 35,2 Francja 58,9 57,4 56, , , ,2 Grecja 94,9 104,4 104,7 102,6 98,3 99,8 101,2 107,3 107,4 Hiszpania 62,4 59,4 55,6 52,6 48,8 46,3 43,1 39,6 36,2 Holandia 61,1 53,8 50,7 50,0 52,0 52,4 52,8 47,4 45,3 Irlandia 48,0 37,5 35,2 31,9 30,7 29,4 27,2 24,7 24,8 Luksemburg 6,4 6,2 6,3 6,3 6,1 6,3 6,1 6,7 6,7 Niemcy 61,3 60,2 59,1 60,7 64,4 66,3 68,6 68,1 65,2 Portugalia 49,4 48,4 51,1 53,7 55,7 57,5 62,5 63,7 68,3 Włochy ,5 108,2 105,1 103,9 103,4 105,4 106,1 103,1 Słowenia x x x x x x x x x Estonia x x x x x x x x x Cypr x x x x x x x x x Malta x x x x x x x x x Słowacja x x x x x x x x x Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat dostęp 30 marca 2015 roku ( x kraj poza strefą euro). 3 Analizując zadłużenie niektórych krajów należy pamiętać, że lata to okres sprzedaży licencji UMTS (standard telefonii komórkowej trzeciej generacji) przychody z tego tytułu zasiliły budżet Unii Gospodarczo Walutowej kwotą około 80 miliardów euro. Strona 10 z 34

11 Tabela 2 Deficyt lub nadwyżka sektora finansów publicznych w latach w krajach strefy euro w % PKB Strefa euro -1,5 0,0-1,9-2,6-3,1-2,9-2,5-1,4-0,7 Austria -2,3-1,7 0,0-0,7-1,5-4,4-2,5-2,5-0,9 Belgia -0,6 0,0 0,4-1,7-4,8-2,5-2,6 0,3 0,0 Finlandia 1,7 6,9 5,1 4,1 2,6 2,5 2,6 3,9 5,1 Francja -1,8-1,5-1,6-3,3-4,1-3,6-3,2-2,3-2,5 Grecja -3,1-3,7-4,5-4,8-5,7-7,6 x -6,1-6,7 Hiszpania -1,2-0,9-0,5-0,2-0,3-0,1 1,2 2,2 2,0 Holandia 0,4 2,0-0,2-2,1-3,1-1,7-0,3 0,2 0,2 Irlandia 2,7 4,7 0,9-0,4 0,4 1,4 1,6 2,8 0,2 Luksemburg 3,4 6,0 6,1 2,1 0,5-1,1 0,2 1,4 4,2 Niemcy -1,6 1,1-3,1-6,0-3,8-2,2-3,3-1,5 0,3 Portugalia -3,1-3,3-4,8-3,4-3,7-4,0-6,2-4,3-3,0 Włochy -1,9-0,8-3,1-3,1-3,6-3,5-4,2-3,6-1,5 Słowenia x x x -2,4-2,6-2,2-1,5-1,3-0,1 Estonia x x x x x x x x x Cypr x x x -4,1-6 -3,8-2,2-1,1 3,2 Malta x x x -5,4-9,1-4,4-2,7-2,6-2,3 Słowacja x x x -8,1-2,7-2,3-2,9-3,6-1,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat dostęp 30 marca 2015 roku( x kraj poza strefą euro) Wnioski wynikające z analizy danych za lata Z przedstawionych w powyższej tabeli danych wynika, że w latach przeciętne zadłużenie w sektorze finansów publicznych krajów strefy euro zmalało o 5,1 %. Jednakże w tym okresie możemy wyróżnić dwa rodzaje państw: pierwsze, które zmniejszały swoje zadłużenie i drugie, w których zadłużenie rosło. Wśród krajów, które zmniejszały swoje zadłużenie znalazły się Austria, Belgia, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Irlandia. Włochy. Spadek zadłużenia odbywał się w różnym tempie i najwyższy był w Belgii, która z poziomu zadłużenia 113,6 % PKB zeszła do poziomu 84,1 % PKB. W podobnym tempie malało zadłużenie Hiszpanii, które spadło z 62,4 % PKB do 36,2 % PKB. Finlandia zanotowała spadek zadłużenia o 10,5 % PKB, Holandia o 15,8 % PKB. Włochy Austria, Irlandia zmniejszyły swoje zadłużenie o mniej niż 10 % w relacji do produktu krajowego brutto. 4 Analizując zadłużenie niektórych krajów należy pamiętać, że lata to okres sprzedaży licencji UMTS (standard telefonii komórkowej trzeciej generacji) przychody z tego tytułu zasiliły budżet Unii Gospodarczo Walutowej kwotą około 80 miliardów euro. Strona 11 z 34

12 Druga grupa państw to kraje, w których zadłużenie wzrosło tutaj możemy wydzielić dwie podgrupy państw. Do pierwszej należą Niemcy, Francja i Luksemburg tak już kraje, których zadłużenie wzrosło nieznacznie: Luksemburg o 0,3 % PKB, Niemcy o 3,9 % PKB oraz Francja 5,3 % PKB. Drugą podgrupę państw tworzą Portugalia, gdzie nastąpił wzrost zadłużenia o 22,2 % PKB oraz Grecja, w tym kraju odnotowano wzrost zadłużenia o 12,5 % PKB. Na koniec 2007 roku tylko Finlandia, Hiszpania, Holandia 5, Irlandia i Luksemburg wypełniały reguły zawarte w Pakcie Stabilności i Wzrostu. W stosunku do Niemiec, Francji, Holandii, Grecji, Włoch i Portugalii podjęto procedurę nadmiernego deficytu 6. Pierwszym krajem, który został objęty tą procedurą była Portugalia. W marcu 2002 roku Eurostat będący organem statystycznym Komisji Europejskiej zakwestionował i odrzucił przedstawione przez Portugalię dane statystyczne dotyczące deficytu budżetowego. W celu zweryfikowania tych danych powołano specjalną komisję pod przewodnictwem prezesa banku centralnego Portugalii, która w lipcu 2002 roku przedstawiła zweryfikowane dane statystyczne dotyczące wysokości deficytu budżetowego. Dane te wykazały, że deficyt budżetowy w 2001 roku kształtował się na poziomie 4,8 % PKB (pierwotne dane mówiły o deficycie 2,2 % PKB). W związku z znacznym przekroczeniem limitu deficytu budżetowego przy wzroście gospodarczym na poziomie 1,6 % PKB i niezmiennym w latach poziomie wydatków inwestycyjnych komisja rozpoczęła procedurę nadmiernego deficytu. Władze Portugali w połowie 2001 roku podjęły kroki mające na celu obniżenia deficytu w latach kolejnych: podwyższyły stawkę podatku VAT z poziomu 17 % na 19 %, ograniczyły środki na finansowanie inwestycji o charakterze publicznym, zrezygnowały z dofinansowania kredytów na zakup nieruchomości. Przypadek tego kraju potwierdził jak bardzo istotne jest rzetelne przedstawianie danych statystycznych dotyczących sytuacji fiskalnej danego kraju. Drugim krajem, który został objęty procedurą nadmiernego deficytu budżetowego były Niemcy. Reforma podatków przeprowadzona w tym kraju w 2002 roku polegająca na obniżeniu podatków od dochodów przedsiębiorstw przyczyniła się do powstania deficytu i przekroczenia poziomu deficytu powyżej 3 % PKB. Szacuje się, że wpływy do budżetu spadły o 20 mld euro, co stanowiło równowartość 1 % PKB tego kraju 7. Kolejnym krajem, który został objęty procedurą nadmiernego deficytu była Francja. Rząd tego kraju zobowiązał się naprawić swoje finanse działaniami w dłuższym okresie czasu. Głównym elementu planu 5 Holandia została objęta procedurą nadmiernego deficytu z powodu deficytu sektora finansów publicznych na poziomie -3,1 % PKB w 2003 roku procedura ta została uchylona w 2005 roku. 6 Opracowanie własne na podstawie danych z witryny internetowej Komisji Europejskiej 7 Juliusz Giżyński Polityka fiskalna w strefie euro CeDeWu.PL 2013 str. 95 Strona 12 z 34

13 naprawy finansów publicznych wskazano reformę systemu emerytur polegającą na wydłużeniu okresu pracy oraz odejściu od powiązania wzrostu emerytur od wskaźnika wzrostu płac na rzecz wskaźnika wzrostu cen. W kolejnych latach program ten został uzupełniony o dwie reguły: pierwsza polegała na tym, że wszystkie większe niż planowano wpływy budżetowe zostaną przeznaczone na zmniejszenie deficytu budżetowego, druga oparto na założeniu, że wszystkie mniejsze niż planowano wydatki zostaną przekazane na zmniejszenie podatków. W 2004 roku zostały dokonane korekty danych statystycznych dotyczących deficytu budżetowego tego kraju. Okazało się, że w momencie przyjęcia euro Grecja nie spełniała kryteriów z Maastricht. W 2005 stwierdzono, że Grecja nie podjęła żadnych działań mających na celu obniżenia zadłużenia i deficytu, który od roku 1999 wzrósł z poziomu -3,1 % PKB do -7,6 % PKB w 2004 roku, a następnie spadł w 2007 roku do poziomu -6,7 % PKB. W tym samym okresie zadłużenie sektora finansów publicznych wzrosło z poziomu 94,9 % PKB w 1999 roku do 104,7 % PKB w 2001 roku, aby przez kolejne dwa lata spać do poziomu 98,3 % PKB, a następnie wzrosnąć do poziomu 107,4 % PKB w 2007 roku. Komisja Europejska przyjęła do wiadomości, że wzrost zadłużenia w 2004 roku spowodowany został większymi niż przewidywano wydatkami inwestycyjnymi związanymi z organizacją Igrzysk Olimpijskich w 2004 roku Słowenia nowy członek w Unii Walutowej W dniu 1 stycznia 2007 roku strefa euro została rozszerzona o Słowenię, która została pierwszym krajem z nowych państw członkowskich, które przyjęło euro. Przystąpienie do unii walutowej było poprzedzone formalną decyzją Rady Unii Europejskiej (z dnia 11 lipca 2006 r.), podjętą na podstawie raportów o konwergencji przygotowanych przez Europejski Bank Centralny i Komisję Europejską. Podejmując decyzję o przystąpieniu Słowenii do strefy euro, Rada Unii Europejskiej jednocześnie ustaliła nieodwracalny kurs talara wobec euro: 239,640 SIT za 1 EUR. Kurs ten został przyjęty na poziomie kursu centralnego ustalonego na dzień przystąpienia talara do mechanizmu ERM II, czyli z dnia roku 8. Deficyt sektora finansów publicznych Słowenii w analizowanym okresie wynosił odpowiednio -1,5 8 Kurs talara słoweńskiego w stosunku do złotówki wynosił tego dnia 1,8949 za 100 talarów oznacza to, że w przeliczeniu na złotówki kurs ten stanowił równowartość kursu 4,5409 złotych za euro. Strona 13 z 34

14 PKB w 2005 roku, -1,3 % PKB w 2006 roku, i 0,1 % PKB w 2007 roku. Przy braku danych dotyczących zadłużenia sektora finansów publicznych Słowenii w latach w bazie Eurostatu można jednak stwierdzić, że zadłużenie sektora finansów publicznych powinno maleć, gdyż wzrost Produktu Krajowego Brutto był zdecydowanie wyższy od deficytu sektora finansów publicznych i wynosił on w poszczególnych latach 4,0 % (2005 rok) 5,7 % (2006 rok) i 6,9 % (2007 rok) Dane dotyczące zadłużenia sektora finansów publicznych strefy euro w latach Drugi okres, który poddano analizie to lata W latach tych przeciętny deficyt oraz przeciętne zadłużenie sektora finansów publicznych w krajach strefy euro kształtowały się powyżej wyznaczonych w pakcie stabilności i wzrostu zasad krajowych polityk fiskalnych w zakresie utrzymania dopuszczalnego deficytu (na poziomie 3 % rocznie) oraz długu publicznego (maksymalny rozmiar długu 60 %). Tabela 3 Deficyt lub nadwyżka sektora finansów publicznych w latach w krajach strefy euro w % PKB Strefa euro -2,1-6,4-6,2-4,1-3,2-2,9 Austria -1,5-5,3-4,5-2,6-2,3-1,5 Belgia -1,1-5,5-4,0-3,9-4,1-2,9 Finlandia 4,2-2,5-2,6-1,0-2,1-2,4 Francja -3,2-7,2-6,8-5,1-4,9-4,1 Grecja -9,9-15,2-11,1-10,1-8,6-12,2 Hiszpania -4,4-11,0-9,4-9,4-10,3-6,8 Holandia 0,2-5,5-5,0-4,3-4,0-2,3 Irlandia -7,0-13,9-32,4-12,6-8,0-5,7 Luksemburg 3,3-0,5-0,6 0,3 0,1 0,6 Niemcy 0,0-3,0-4,1-0,9 0,1 0,1 Portugalia -3,8-9,8-11,2-7,4-5,5-4,9 Włochy -2,7-5,3-4,2-3,5-3,0-2,8 Słowenia -1,8-6,1-5,7-6,2-3,7-14,6 Estonia x x 0,2 1,0-0,3-0,5 Cypr 0,9-5,6-4,8-5,8-5,8-4,9 Malta -4,2-3,3-3,3-2,6-3,7-2,7 Słowacja -2,4-7,9-7,5-4,1-4,2-2,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat dostęp 30 marca 2015 roku( x kraj poza strefą euro). Strona 14 z 34

15 Tabela 4 Zadłużenie sektora finansów publicznych w latach strefy euro w latach w % PKB Strefa euro 70,1 79,9 85,6 88,0 91,8 92,6 Austria 63,8 69,5 71,9 72,2 74,2 74,3 Belgia 89,3 95,8 96,0 98,0 100,5 100,8 Finlandia 33,9 43,5 48,4 48,6 50,5 51,7 Francja 68,2 79,2 82,3 85,8 90,5 92,5 Grecja ,4 145,0 165,3 160,6 168,0 Hiszpania 40,2 53,9 61,2 68,5 80,9 87,0 Holandia 58,5 60,8 62,9 65,2 70,1 73,0 Irlandia 44,2 65,1 92,5 108,2 116,1 120,2 Luksemburg 13,7 14,8 19,1 18,2 20,3 21,6 Niemcy 66,7 74, ,2 82,2 80,7 Portugalia 71,6 83,1 93,3 107,8 113,9 117,1 Włochy 105, ,6 120,1 123,5 121,8 Słowenia 21,9 35,3 38,8 47,6 54,7 58,1 Estonia x x x 6,0 10,4 11,7 Cypr 48,9 58,5 61,5 71,6 76,5 78,1 Malta 62,3 68,1 69,4 72,0 74,8 75,2 Słowacja x 35,6 41,1 43,3 49,7 53,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat dostęp 30 marca 2015 roku ( x kraj poza strefą euro) Wnioski wynikające z analizy danych za lata W pierwszej połowie 2008 roku spowolnienie gospodarcze, które można było obserwować od 2007 roku zaczęło przeradzać się w recesję, która z kolei na przełomie lat 2008 i 2009 doprowadziła do gwałtownego załamania koniunktury. Źródła kryzysu pochodziły z Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Załamanie na rynku kredytów hipotecznych będące efektem podniesieniem stóp procentowych przez FED 9 spowodowało zwiększenie obciążeń kredytowych osób inwestujących w nieruchomości, zmniejszenie atrakcyjności lokowania kapitału w nieruchomości i w ostateczności spadek cen nieruchomości. Jednocześnie wielu kredytobiorców zaniechało spłaty zaciągniętych kredytów, a banki zajmujące nieruchomości i wystawiające je na sprzedaż przyspieszyły proces spadku cen. Efektem tych zdarzeń były ogromne straty głównych banków w USA takich jak: Merl Lynch, Goldman Snach, Morgan Stanley, Lehman Barthes, Citigroup, które musiały zostać dokapitalizowane wieloma miliardami dolarów. Działania te okazały się niewystarczające i 15 września 2008 roku czwarty, co do wielkości bank inwestycyjny Lehman Barthes, po nieskutecznej próbie uzyskania wsparcia od FED ogłosił upadłość. Następstwem tej upadłości i zupełnie realnej 9 Bank Centralny USA podniósł stopy procentowe w krótkim czasie z poziomu 1,5 % do 5,25 %. Strona 15 z 34

16 możliwości upadłości kolejnych banków zarówno amerykańskich jak i europejskich było zamieranie rynku międzybankowego. Banki wobec utraty wzajemnego zaufania przestały pożyczać sobie pieniądze. Rządy wielu krajów musiały podjąć działania, które miały na celu stabilizację systemu finansowego i pobudzanie koniunktury gospodarczej. Instytucje finansowe i banki uzyskały wsparcie państwa poprzez nabywanie ich akcji, pożyczki, zakupy aktywów, przejęcie lub likwidację długów. Pomoc bankom oraz uruchomienie działań antykryzysowych wymagało zaangażowania ogromnych środków finansowych. W latach wydatki w strefie euro stabilizujące sektor finansowy wpłynęły na wzrost długu publicznego w relacji do produktu krajowego brutto o 2,5 % 10. Wzrost wydatków publicznych skutkował, zatem wzrostem deficytu i zadłużenia sektora finansów publicznych wielu krajów. Zadłużenie sektora finansów publicznych w strefie euro w latach w relacji do produktu krajowego brutto systematycznie rosło. W 2008 roku relacja ta wynosiła 70,1 % PKB natomiast w 2013 roku sięgnęła 92,6 % PKB. Deficyt sektora finansów publicznych w roku 2008 wynosiło -2,1 % produktu krajowego brutto, a w roku następnym wynosiło już -6,4 % PKB. W kolejnych latach zadłużenie spadało osiągając w 2013 roku poziom -2,9 %. Załamanie rynku nieruchomości w USA bardzo mocno wpłynęło na stan gospodarek krajów unii walutowej, w których udział budownictwa zarówno w produkcie krajowym brutto jak i zatrudnieniu był wysoki. Kryzys ten dotyczył w szczególności Irlandii, Grecji, Portugalii i Hiszpanii. Recesja gospodarcza w bardzo mocno dotknęła gospodarkę Grecji. Spadek produktu krajowego brutto w latach wynosił aż 29,6 % PKB powodując wysoki deficyt sektora finansów publicznych sięgający w 2009 roku 15,2 % PKB w kolejnych latach deficyt ten powoli malał, lecz w roku 2013 utrzymywał się jeszcze na bardzo wysokim poziomie - 12,2 % PKB. Powyższe dane prowadzą do oczywistego wniosku, że zadłużenie sektora finansów publicznych musiało w latach znacząco wzrosnąć. W przypadku Grecji mamy właściwie przypadek eksplozji zadłużenia, gdyż wysokie już w 2008 roku zadłużenie kształtujące się na poziomie 113 % PKB wzrosło do poziomu 168,0 % PKB w 2013 roku ( tak już o 45 % PKB). W celu ratowania finansów publicznych Grecji, a co za tym idzie również stabilności w strefie euro w maju 2010 toku uruchomiony został program pomocowy o wartości 80 mld euro pochodzących z pożyczek udzielonych Grecji przez państwa strefy euro. Warunkiem udzielenia tej pomocy było wdrożenie programu naprawczego nakierunkowanego na redukcję deficytu budżetowego. Program oszczędnościowy obejmował między innymi takie działania jak: cięcia budżetowe dotyczące 10 Magdalena Kąkol, Bogumiła Mucha-Leszko Od kryzysu finansowego do kryzysu finansów publicznych str. 230 Strona 16 z 34

17 administracji publicznej poprzez zmniejszenie ilości etatów, zmniejszenie wydatków socjalnych poprzez zaostrzenie kryteriów przydzielania zasiłków, redukcję wydatków na obronę i zmniejszenie wartości inwestycji. Oprócz zmniejszenia wydatków wprowadzono i podniesiono podatki m.in. od luksusu, gazu, wyrobów tytoniowych. Ocena postępów w realizacji tego programu dokonywana jest, co kwartał przez ekspertów tzw. Trójki, czyli Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Centralnego oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Wysoki deficyt sektora finansów publicznych w analizowanym okresie dotyczył również Hiszpanii, która odnotowała wzrost zadłużenia o 46,8 % PKB w roku 2013 w stosunku do poziomu zadłużenia z 2008 roku ( z 40,2 % PKB do 87 % PKB) oraz spadek w badanym okresie produktu krajowego brutto o 6,4 %. Dane potwierdzają, że kraj ten bardzo silnie odczuł skutki recesji gospodarczej. Deficyt budżetowy był też stosukowo wysoki i w latach kształtował się na poziomie od -9,4 % PKB do -11,0 % PKB. Lata , a w szczególności rok 2010 to okres wysokiego, a w 2010 roku nawet ekstremalnego wzrostu deficytu sektora finansów publicznych Irlandii. Już w 2008 roku deficyt był wysoki i wynosił 7,0 % PKB, ale w 2010 roku deficyt osiągnął wartość 32,4 % PKB! Był to najwyższy deficyt w historii istnienia unii walutowej w kraju do niej należącym. Gwałtowne załamanie na rynku nieruchomości oraz ogromne straty banków wpłynęły na spadek dochodów budżetowych a w szczególności z podatków dotyczących obrotu nieruchomościami i wzrost wydatków budżetowych zasilających sektora bankowy. W listopadzie 2010 roku Irlandia otrzymała pomoc finansową z Unii Europejskiej i Międzynarodowego Funduszu Walutowego w wysokości 85 mld euro, z czego 50 mld było przeznaczone na zasilenie budżetu Irlandii a 35 mld euro na wzmocnienie i naprawę systemu bankowego. Spadek produktu krajowego brutto w analizowanym okresie wynosił 6,6 % co w połączeniu z dużym deficytem znacznie wpłynęło na wzrost zadłużenia sektora finansów publicznych z poziomu 44,2 % PKB w 2008 roku do poziomu 120,2 % PKB w 2013 roku. Strona 17 z 34

18 1.7. Nowe kraje w unii walutowej Cypr Cypr przystąpił do unii walutowej 1 stycznia 2008 roku przy stałym kursie wymiany funta cypryjskiego na euro 0, Deficyt sektora finansów publicznych tego kraju w badanym okresie mieścił się w kryteriach fiskalnych i nie przekraczał 3 % PKB, z wyjątkiem 2013 roku, gdy wskaźnik ten osiągnął wartość -5,4 % PKB. W badanym okresie Produkt Krajowy Brutto uległ zmniejszeniu o 4,5 %. Zadłużenie sektora finansów publicznych wzrosło z poziomu 48,9 % PKB w 2008 roku do wartości 78,1 % PKB w 2013 roku Malta Malta przystąpiła do unii walutowej 1 stycznia 2008 roku przy stałym kursie wymiany liry maltańskiej do euro wynoszącej 0, Deficyt sektora finansów publicznych tego kraju w badanym okresie oscylował wokół wartości granicznej 3,0 % PKB nieznacznie ją przekraczając lub w nieznaczny sposób do niej się zbliżając. Najwyższą wartość deficyt osiągnął w 2008 roku 4,2 % PKB. W 2013 roku deficyt spadł poniżej -3,0 % PKB i wynosił -2,7 % PKB. Malta w latach wykazała wzrost PKB % W relacji do PKB. Jednakże pomimo stosunkowo niewielkiego deficytu zadłużenie sektora finansów publicznych wzrosło z poziomu 62,3 % w 2008 roku do poziomu 75,2 % PKB w 2013 roku Słowacja Gospodarka Słowacji została głęboko dotknięta kryzysem w 2009 roku. W tym kraju bardzo duży udział w eksporcie ma segment produkcji samochodów i sięgał on w roku ,9 % eksportu ogółem 13. Załamanie na rynku finansowym spowodowało bardzo mocne ograniczenie akcji kredytowej związanej z zakupem samochodów. Oczywistą konsekwencją tego ograniczenia był spadek popytu na zakup nowych aut. Słowacki eksport znacznie spadł powodując równocześnie spadek produktu krajowego brutto, wzrost bezrobocia oraz wzrost deficytu budżetowego (zestawienie danych makroekonomicznych zamieszczono w tabeli 3). W przypadku Słowacji dodatkowy wpływ na ten szok asymetryczny miał fakt przyjęcia przez 11 Zgodnie z przeliczeniem według średniego kursu NBP stanowiło to równowartość kursu 4,2990 złotych za euro. 12 Zgodnie z przeliczeniem według średniego kursu NBP stanowiło to równowartość kursu 4,2714 złotych za euro. 13. Źródło: data dostępu 30 marca Strona 18 z 34

19 ten kraj euro w 2009 roku w dość niskiej relacji korony do Euro - 30,126 SKK/ 14. Kraje, z którymi Słowacja graniczy: Węgry, Czechy, Polska mogły poprzez deprecjację swojej waluty utrzymać swoją konkurencyjność 15. Słowacja będąc członkiem unii walutowej tej możliwości nie miała, zatem zmuszona była sięgnąć do instrumentów polityki fiskalnej. To z kolei oznacza, że Słowacja mogła walczyć z kryzysem tylko metodami polityki fiskalnej poprzez zwiększenie wydatków budżetowych, zwiększenia deficytu i wzrostu zadłużenia finansów publicznych. Tabela 5 Dane dotyczące gospodarki Słowacji w latach Eksport w cenach bieżących w mln euro , , , , , ,00 Stopa bezrobocia w % 9,60 12,10 14,50 13,60 14,00 14,50 Deficyt/nadw yżka budżetowa w mln euro , ,00-994, , , ,00 PKB rok/rok w % 5,80-4,90 4,40 3,20 2,00 1,10 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu data dostępu 30 marca 2015 roku Słowacja szybko wróciła na ścieżkę wzrostu gospodarczego i w kolejnych latach wykazywała nieznaczny wzrost PKB. Ogółem w latach Produkt Krajowy Brutto wzrósł o 10,6 %. Skutkiem kryzysu z 2009 roku był duży deficyt sektora finansów publicznych w latach przekraczający poziom 7,0 %. W kolejnych latach deficyt ten malał i osiągnął poziom -2,6 % PKB w 2013 roku. Deficyt spowodował wzrost zadłużenia sektora finansów publicznych z poziomu z poziomu 35,6 % PKB w 2009 roku do 53,5 % PKB w 2013 roku Estonia Estonia przystąpiła do strefy Euro 1 stycznia 2011 roku po sześciu latach uczestnictwa w mechanizmie ERM II. Zgodnie z Rozporządzeniem wydanym na podstawie decyzji Rady Europejskiej nr 1010/416/UE z dnia 13 lipca 2010 roku ustalono sztywny kurs wymiany 14 W momencie ustalenia kursu konwergencji kurs korony słowackiej do złotówki wynosił 0,1044 złotych za 1 koronę słowacką, a zatem równowartość kursu euro na Słowacji stanowił kurs 3,1451 PLN za 1 euro) 15 W Polsce kurs Euro w 2009 roku sięgał maksymalnego poziomu 4,7715 złotych za euro tabela kursów średnich NBP z 20 lutego 2009 roku. Strona 19 z 34

20 korony estońskiej na euro wynoszący 15, Estonia wykazała się wielką determinacją w utrzymywaniu kryteriów konwergencji oraz zapisów Paktu Stabilności i Wzrostu. Pomimo ogromnego spadku produktu krajowego brutto w latach o 20 % PKB deficyt wystąpił tylko w latach 2008 i 2009 i odpowiednio kształtował się na poziomie -2,8 % PKB i - 1,7 % PKB oraz w latach na poziomie -0,3 % PKB i -0,5 % PKB. Należy jednak zauważyć, że od roku 2010 produkt krajowy brutto zaczął rosnąć. Ogółem w latach PKB Estonii spadł o 2,3 %. Zadłużenie sektora finansów publicznych w badanym okresie wynoszące w 2008 roku 4,6 % PKB osiągnęło rozmiar 11,7 % PKB w 2013 roku a więc o wiele niższy od kryteriów określonych w Pakcie Stabilności i Wzrostu. Analizując te dane mamy pewność, że koszty związane z radykalnym spadkiem wpływów budżetowych w Estonii w latach musiały znaleźć pokrycie w redukcji wydatków w celu utrzymania poziomu deficytu świadczy o tym właśnie bardzo niski deficyt i nieznaczny wzrost zadłużenia przy wręcz ogromnym spadku PKB szczególnie w latach Już w 2008 roku rząd Estonii dokonał obniżenia wydatków budżetowych polegających na: ograniczeniu zwolnień z podatku od towarów i usług, zniesiono zwolnienie podatkowe z tytułu posiadania pierwszego dziecka, zniesiono możliwości odliczenia od dochodu składek na związki zawodowe i odsetek od kredytów studenckich. W kolejnym roku podjęto działania mające na celu zwiększenie przychodów budżetowych i zmniejszenie wydatków polegające na: podniesieniu o 2 punkty procentowe stawki podstawowej i zredukowanej podatku od towarów i usług, podniesiono akcyzę na gaz i paliwa, zmniejszono finansowanie samorządów lokalnych z podatków od dochodu od osób fizycznych, podniesiono składki na ubezpieczenie z tytułu bezrobocia i zawieszono przekazywanie składek do drugiego filara ubezpieczeń emerytalnych, ograniczono o 22 % wydatki inwestycyjne, ograniczono wydatki na płace w sektorze publicznym oraz zmniejszono wypłaty świadczeń z systemu ubezpieczeń zdrowotnych. 17 W wyniku powyższych działań wpływy do budżetu Estonii wzrosły o 1 % pomimo spadku produktu krajowego brutto Skutkiem tych wszystkich działań był jednak nagły wzrost bezrobocia, a co za tym idzie wzrost wydatków społecznych, Według średniego kursu NBP korony estońskiej wynoszący tego dnia 0, kurs wymiany stanowił równowartość 4,0775 złotych za euro. 17 Narodowy bank Polski raport: Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro Warszawa maj Narodowy bank Polski raport: Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro Warszawa maj Strona 20 z 34

21 1.8. Podsumowanie Ważnym problemem, jaki pojawił się w tym okresie funkcjonowania unii walutowej to fakt, że dane statystyczne publikowane przez niektóre kraje odbiegały od rzeczywistości. Ich kwestionowanie, niepewność, co do ich rzetelności stwarzały bardzo poważne obawy o możliwości prowadzenia skutecznej koordynacji polityki fiskalnej w krajach należących do Unii Gospodarczej i Walutowej. Działania podjęte na podstawie nierzetelnych danych mogą skutkować podjęciem niewłaściwych decyzji w zakresie koordynacji polityki fiskalnej, ale przede wszystkim wpływają na skuteczność polityki pieniężnej. Zaistniała, zatem konieczność, aby rządy publikujące raporty na temat dochodów i wydatków budżetowych, deficytów i stopnia zadłużenia posługiwały się jednakowymi standardami opierającymi się na wspólnych zasadach rachunkowości. Rada Europy w 2004 roku ustaliła, że dane statystyczne publikowane przez kraje Unii Europejskiej nie mogą podlegać wpływom politycznym, ani cyklom wyborczym 19. Jednocześnie okazało się, że działania związane z nadzorem są bardzo trudne do realizacji. W 2003 roku Komisja Europejska postulowała wszczęcie procedury karnej przeciwko Francji i Niemcom, jednakże decyzja ta nie została zaakceptowana przez Radę Europejską. Komisja uznała, że Rada złamała prawo i zaskarżyła jej decyzję do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. W lipcu 2004 roku Trybunał anulował postanowienie Rady, ale jego decyzja była tak niejednoznaczna, że nie spowodowała usprawnienia funkcjonowania procedury nadmiernego deficytu.. W 2005roku wprowadzono zmiany w Pakcie Stabilności i Wzrostu ustalając, że procedura nadmiernego deficytu nie powinna być uruchomiana w momencie recesji gospodarczej lub długotrwałego wzrostu potencjalnego. W 2007 roku dokonano korekty zapisów Paktu Stabilności i Wzrostu mające na celu wzmocnienia części prewencyjnej Paktu. W okresie funkcjonowania strefy euro możemy zauważyć, że w latach to okres stabilności zadłużenia finansów publicznych krajów strefy euro. Jednak pomimo dobrej sytuacji gospodarczej deficyt finansów publicznych wciąż występował, a stabilność zadłużenia w relacji do produktu krajowego brutto wynikała nie z prowadzenia właściwej polityki fiskalnej, ale z systematycznego wzrostu produktu krajowego brutto. W konsekwencji w momencie kryzysu 2008 deficyty i zadłużenie znacznie wzrosły powodując negatywne skutki dla społeczeństwa ( m.in. wzrost bezrobocia, podatków). Kryzys spowodował również pogłębienie różnic pomiędzy poszczególnymi krajami unii walutowej przejawiające się w rozbieżności poziomu 19 Juliusz Giżyński Polityka fiskalna w strefie euro CeDeWu.PL 2013 str. 103, EBC, Raport roczny 2004 op.cit., str. 72. Strona 21 z 34

22 inflacji, tempa wzrostu produktu krajowego brutto, tempa wzrostu wydajności pracy, innowacyjności i konkurencyjności gospodarki oraz deficytów i poziomu zadłużenia. Bardzo wysokie zadłużenie Grecji Irlandii, Włoch, Portugalii postawiły pod znakiem zapytania stabilność strefy euro, a zapotrzebowanie tych krajów na środki pożyczkowe prowadziły do zwiększenia rynkowej stopy procentowej, a to z kolei spowodowało wzrost kosztów obsługi zadłużenia. 20 Innym powodem zwiększenia wydatków publicznych były programy mające na celu stymulowanie popytu. Komisja Europejska 26 listopada 2008 roku wprowadziła Europejski Plan Naprawy Gospodarczej. 21 Program ten miał za zadanie pobudzenie popytu, zmniejszenie kosztów społecznych w czasach kryzysu, a w szczególności ochronę miejsc pracy i umożliwienie szybkiego powrotu na rynek pracy osób bez pracy, stworzenie warunków do wzrostu konkurencyjności, wspieranie innowacyjności, przyśpieszenie transformacji gospodarki mające na celu wykorzystanie technologii niskoemisyjnych oraz zabezpieczenie bezpieczeństwa energetycznego członków unii. 22 Jednocześnie kryzys ten uświadomił rządzącym o prowadzeniu bardziej konsekwentnej polityki fiskalnej. Doświadczenie też wskazywało na konieczność zaostrzenia tych reguł w celu osiągnięcia ich skuteczności. Pojawiła się nieuchronność sankcji za nieprzestrzeganie tych reguł. 20 Praca pod redakcją Bogumiły Muchy-Leszko Gospodarka i polityka makroekonomiczna strefy euro w latach Skutki kryzysu i słabości zarządzania Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Lublin 2011 str Komunikat Komisji do Rady Europejskiej European Economic Recovery Plan Bruksela Praca pod redakcją Bogumiły Muchy-Leszko Gospodarka i polityka makroekonomiczna strefy euro w latach Skutki kryzysu i słabości zarządzania Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Lublin 2011 str Strona 22 z 34

23 Rozdział II Systemowe rozwiązania wzmacniania Unii Gospodarczej i Walutowej w latach Kryteria konwergencji z Maastricht Pierwsze rozwiązania prawne mające zdyscyplinować politykę fiskalną krajów członków unii wprowadzono do traktatu podpisanego 7 lutego roku w holenderskim miasteczku Maastricht w dniu 7 lutego 1992 roku. Zapisy tego traktatu zostały następnie powtórzone z Traktacie Ustanawiającym Wspólnotę Europejską podpisanym 2 października 1997 roku w Amsterdamie. W traktacie z Maastricht zapisano reguły, jakie należy wypełnić, aby zostać członkiem strefy euro. Ustalono zasady dotyczące konieczności spełniania kryteriów fiskalnych ( wielkości zadłużenia i wielkości długu publicznego) oraz monetarnych (inflacji, stóp procentowych). Wszystkie te zapisy miały na celu ustalenie minimalnych warunków dotyczących stabilności cen i kursu walutowego, oraz dopuszczalnego deficytu i zadłużenia krajów ubiegających się o przystąpienia do unii walutowej. Zestawienie kryteriów fiskalnych jak i monetarnych przedstawiam w poniższych tabelach. Tabela 6 Kryteria konwergencji z Maastricht kryterium fiskalne Co jest mierzone? Sposób pomiaru Kryteria konwergencji Stan finansów Deficyt sektora finansów Wartość referencyjna: nie więcej publicznych publicznych, jako procent w relacji niż 3 % PKB do Produktu Krajowego Brutto (PKB) Stabilność finansów Dług publiczny, jako procent w Wartość referencyjna: nie więcej publicznych relacji do Produktu Krajowego niż 60 % PKB Brutto (PKB) Źródło: Opracowanie własne Strona 23 z 34

24 Tabela 7 Kryteria konwergencji z Maastricht kryterium monetarne Co jest mierzone? Sposób pomiaru Kryteria konwergencji Stabilność cen Zharmonizowana stopa Zgodnie z kryterium inflacyjnym inflacji cen towarów kraj aspirujący do przystąpienia konsumpcyjnych do unii monetarnej nie może w okresie referencyjnym wykazywać tempa wzrostu cen wyższego o więcej niż 1,5 pkt. proc. od średniej w trzech krajach UE o najniższym poziomie inflacji. Stabilność kursu walutowego Odchylenia od kursu Kraj kandydujący do unii centralnego monetarnej powinien, przez co najmniej dwa lata uczestniczyć w systemie ERM II. W ciągu tego okresu kurs waluty krajowej do euro powinien się utrzymywać albo w tzw. normalnym paśmie wahań względem centralnego parytetu, wynoszącym +/ 15%, albo w paśmie węższym, indywidualnie wynegocjowanym przez kraj uczestniczący w ERM II. W ciągu tych dwóch lat nie może wystąpić między innymi dewaluacja kursu centralnego przez kraj aspirujący do unii monetarnej. Trwałość konwergencji Długookresowa stopa procentowa Zgodnie z kryterium zbieżności stóp procentowych, długoterminowa nominalna stopa procentowa nie powinna Strona 24 z 34

25 przekraczać o więcej niż 2 pkt. proc. średniej z takich stóp w trzech krajach UE o najniższym poziomie inflacji. Źródło: Opracowanie własne Kryteria z Maastricht miały za zadanie zagwarantować, że kraje posługujące się wspólną walutą będą prowadzić racjonalną i stabilną politykę fiskalną gwarantującą wzrost gospodarczy oraz wspierać będą niezależną politykę pieniężną Europejskiego Banku Centralnego mającego na celu utrzymanie stabilności cen. Warunkiem koniecznym było, zatem utrzymanie stabilności finansów publicznych poprzez określenie maksymalnych norm deficytu i zadłużenia finansów publicznych, aby zapewnić ograniczenia ryzyka związanego z wzrostem inflacji wywołanej ekspansywną polityką fiskalną Pakt Stabilności i Wzrostu Po podpisaniu traktatu z Maastricht okazało się, że po przyjęciu wspólnej waluty, kraje posługujące się nią mogą zaniechać stosowania tych reguł bez dużych konsekwencji dla siebie. Stąd też pojawiła się koncepcja wzmocnienia koordynacji polityki fiskalnej poprzez stworzenie podstawowych zasad krajowych polityk fiskalnych w zakresie utrzymania dopuszczalnego deficytu (na poziomie 3 % rocznie) oraz długu publicznego (maksymalny rozmiar długu 60 %). W 1997 roku Pakt Stabilności i Wzrostu rozszerzył przepisy traktatu z Maastricht odnoszące się do dyscypliny fiskalnej poprzez wprowadzenie procedury nadzoru (składającej się z części prewencyjnej, nakładającej na kraje strefy euro obowiązek corocznego sporządzania programów stabilności oraz programów konwergencji dla państw spoza strefy, i naprawczej, dotyczącej przyspieszenia i wyjaśnienia procedury nadmiernego deficytu). Niestety w wielu krajach postanowienia paktu nie były wystarczające dla zapewnienia dyscypliny fiskalnej. W 2005 roku państwa członkowskie zreformowały pakt łagodząc restrykcje fiskalne wynikające z jego zapisów.(komisja Europejska uznała, że nie może wbrew woli państw członkowskich wymusić przestrzegania zasad Paktu Stabilności i Wzrostu doświadczyła tego szczególnie w 2003 roku, gdy Rada Europejska zawiesiła procedurę nadmiernego deficytu rozpoczętą w stosunku do Niemiec i Francji). Kryzys a w szczególności eksplozja długu publicznego Grecji stał się punktem wyjścia do dyskusji kolejnych o reformach. Kierunki działań zostały nakierunkowane na wzmocnienie Strona 25 z 34

26 zarządzania gospodarczego w Unii Europejskiej i strefie euro. Efektem działań było przedstawienie pakietu sześciu projektów aktów prawnych (tzw. sześciopak ), które ustanowiły zestaw reguł dotyczących sektora finansów publicznych. Sześciopak składał się z pięciu rozporządzeń i jednej dyrektywy: rozporządzenie w sprawie wzmocnienia nadzoru pozycji budżetowej oraz nadzoru i koordynacji polityk gospodarczych rozporządzenie w sprawie skutecznego egzekwowania nadzoru budżetowego w strefie euro, rozporządzenie w sprawie środków egzekwowania korekty nadmiernych zakłóceń równowagi makroekonomicznej, rozporządzenie w sprawie przyspieszenia i wyjaśnienia procedury nadmiernego deficytu, rozporządzenie w sprawie zapobiegania zakłócenia równowagi makroekonomicznej i ich korygowania, dyrektywa w sprawie niezbędnych wymogów dla ram budżetowych państw członkowskich. Pakiet ten ma stanowić metodę wczesnego ostrzegania, przed zjawiskami, które mogłyby doprowadzić do powtórki kryzysu greckiego. Pakiet ten przewiduje między innymi: zwiększenie nadzoru nad politykami gospodarczymi państw członków Unii, wprowadzenie sankcji dla państw niestosujących się do zaleceń Unii, wzmocnienie Paktu Stabilności i Rozwoju, pomoc państwom w opracowaniu planów naprawczych, ustalenie wartości referencyjnych dla deficytu oraz długu państw. Pakiet został przyjęty we wrześniu 2011 roku i stanowił jedną ze ścieżek wyjścia z kryzysu gospodarczego Semestr europejski Głównym celem zainicjowanego w 2011 r. procesu wzmocnienia koordynacji polityk gospodarczych państw członkowskich Unii Europejskiej było lepsze planowanie krajowych strategii gospodarczych uwzględniające wymiar europejski oraz zapewnienie środków na Strona 26 z 34

27 realizację celów strategii Europa 2020 w budżetach państw członkowskich. Proces ten składa się z: nadzoru makroekonomicznego, koordynacji tematycznej, nadzoru fiskalnego. Pierwsze dwie ścieżki koordynacji dotyczą zagadnień ujętych w Krajowych Programach Reform. Nadzór fiskalny dotyczy głównie zagadnień ujętych w Programach Stabilności lub Konwergencji, przygotowywanymi przez państwa członkowskie na podstawie Paktu Stabilności i Wzrostu. Semestr Europejski ma na celu zsynchronizowanie Krajowych Programów Reform ( i ich aktualizacji) oraz Programów Stabilności lub Konwergencji. Zgodnie z przyjętym harmonogramem od 2011 r. dokumenty te są przygotowywane równolegle i przekazywane Komisji Europejskiej w połowie kwietnia każdego roku. Po ich ocenie przez Komisję Europejską i Radę Unii Europejskiej sformułowane są rekomendacje dla państw członkowskich w taki sposób, aby mogły być uwzględnione w projektach ich budżetów na kolejny rok. Semestr Europejski przewiduje następujące podstawowe etapy rocznego cyklu koordynacji polityki gospodarczej w UE: koniec roku przedstawienie przez Komisję Europejską roczną analizę wzrostu gospodarczego luty/marzec szczyt gospodarczy Rady Europejskiej, na którym państwa członkowskie określają kierunki działań Unii Europejskiej kwiecień przedłożenie przez państwa członkowskie Krajowych Programów Reform i Programów Stabilności lub Konwergencji maj-czerwiec ocena tych dokumentów przez Komisję Europejską, oraz Radę Europejską lipiec formalne przyjęcie przez Radę ECOFIN opinii na temat Programów Stabilności lub Konwergencji oraz zaleceń dla państw członkowskich na podstawie oceny Krajowych Programów Reform Dane na temat semestru europejskiego dostępne na stronie Ministerstwa Gospodarki ejski dostęp 3 maja 2015 roku Strona 27 z 34