Szanowni Państwo! Z niekłamaną radością przyjąłem powstanie projektu Lekcja o Bitwie Warszawskiej Dobrze się stało, że razem

Transkrypt

1

2

3 Szanowni Państwo! Z niekłamaną radością przyjąłem powstanie projektu Lekcja o Bitwie Warszawskiej Dobrze się stało, że razem z Państwem możemy uzmysłowić naszej młodzieży, jak duże znaczenie miała ta bitwa nie tylko dla Polaków, ale również dla losów Europy i świata. Pokolenie, które było uczestnikiem lub świadkiem tamtych wydarzeń, już odeszło. Lata kłamstw i przemilczeń nie pozwoliły nam w pełni oddać mu należnego szacunku. Dziś powoli przywracamy odpowiednią rangę tamtym wydarzeniom. Film Bitwa Warszawska 1920 nie jest podręcznikiem do nauki historii, choć jego akcja jest osadzona w realiach tamtych czasów. Przedstawia postawy i działania zarówno postaci historycznych, jak i zwykłych ludzi. Chciałbym, aby młodzież spojrzała na ówczesne wydarzenia poprzez losy głównych bohaterów: Oli aktorki teatru rewiowego, w tej roli występuje Natasza Urbańska oraz Jana poety i kawalerzysty, którego gra Borys Szyc. Moim pragnieniem jest, aby film rozbudził w młodych ludziach chęć poznania losów ich pradziadów oraz pozwolił zrozumieć wyjątkowość czynu zjednoczonego narodu, który w 1920 r. uratował nie tylko swój kraj, ale również całą Europę przed bolszewizmem. Mam nadzieję, że zarówno to przesłanie, jak i świetne zdjęcia Sławomira Idziaka, zrealizowane w technologii stereoskopowej 3D, rozmach scen batalistycznych oraz bogactwo efektów specjalnych spowodują, że film spotka się z zainteresowaniem młodzieży. Broszura, którą Państwo trzymają w ręku, jest ważnym elementem edukacyjnym naszego projektu. Sądzę, że zawarte w niej scenariusze lekcji i materiały dydaktyczne pomogą Państwu wraz z filmem w atrakcyjny sposób przekazać młodym ludziom wiedzę o tamtych wydarzeniach.

4 Jesienią 1918 r. Wielka Wojna zbliżała się do końca. Nadchodził również kres trwającej ponad sto lat niewoli narodu polskiego. 10 listopada 1918 r. do Warszawy przybył zwolniony z niemieckiego więzienia Józef Piłsudski. Nazajutrz Rada Regencyjna przekazała byłemu komendantowi I Brygady dowództwo nad rodzącym się wojskiem. Trzy dni później powierzono mu pełnię władzy cywilnej i mianowano Tymczasowym Naczelnikiem Państwa. Słowo tymczasowy oznaczało, że miał on sprawować tę funkcję do momentu ukonstytuowania się sejmu. Piłsudski otrzymał dyktatorskie uprawnienia, ale był to jedyny sposób, aby w powojennym chaosie, wśród sporów o wizję przyszłej Polski i podczas rozpoczynających się walk ze wszystkim sąsiadami o granice, doprowadzić do odbudowy państwa. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski z adiutantem Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim Lenin przemawia na placu Czerwonym Batalia o kształt terytorialny rodzącego się państwa rozpoczęła się jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej. Już 1 listopada 1918 r. oddziały ukraińskie opanowały Lwów i Małopolskę Wschodnią, co doprowadziło do zaciętych walk, rozstrzygniętych zwycięsko przez Polskę dopiero w lipcu 1919 r. Równocześnie na zachodzie kraju przyszło toczyć bój z Niemcami o Wielkopolskę. 27 grudnia 1918 r. w Poznaniu wybuchło powstanie, które zakończyło się w drugiej połowie lutego 1919 r. na żądanie państw ententy. Sytuację tę wykorzystali Czesi, którzy w styczniu 1919 r. zajęli część Śląska Cieszyńskiego, w większości zamieszkaną przez ludność polską. Najpoważniejsze niebezpieczeństwo groziło jednak młodemu państwu ze strony wschodniego sąsiada, rządzonego od listopada 1917 r. przez bolszewików, którzy stanowili skrajny, komunistyczny odłam rosyjskiej partii socjaldemokratycznej. Dążyli oni do zniszczenia dawnej Rosji i zbudowania na jej gruzach internacjonalistycznego, komunistycznego imperium, które z czasem miało rozciągnąć się na całą Europę, a nawet na cały świat. Wśród sowieckich przywódców byli Rosjanie, Żydzi, Łotysze, Polacy a także przedstawiciele innych narodów zamieszkujących Rosję, m.in. Gruzini i Ormianie. Wyrzekli się oni swoich korzeni na rzecz ideologii komunistycznej. Bolszewicy głosili wprawdzie prawo do samostanowienia narodów mieszkających w granicach dawnego imperium carów, a ich rząd Rada Komisarzy Ludowych z Włodzimierzem Leninem na czele anulował nawet traktaty rozbiorowe Polski, ale deklaracje te pozbawione były praktycznego znaczenia. Ich wydanie miało na celu pozyskanie podczas wojny domowej przychylności lub neutralności różnych narodów zamieszkujących Rosję. W wypadku Polski traktaty zawarte między zaborcami i tak zostały przekreślone w chwili wybuchu I wojny światowej. 2 BITWA WARSZAWSKA 1920

5 Bolszewicy początkowo próbowali zająć północno-wschodnie ziemie Rzeczypospolitej, przede wszystkim Wileńszczyznę. Po zakończeniu I wojny światowej i wycofaniu się z tych terenów wojsk niemieckich na przełomie 1918 i 1919 r., wkroczyły tam oddziały Armii Czerwonej i przełamały opór złożonej z Polaków samoobrony wileńskiej. Wkrótce walki przerodziły się w regularną wojnę. 14 lutego 1919 r. niewielki oddział Wojska Polskiego zajął Berezę Kartuską na Polesiu. Oddane tam strzały długo uznawano za początek konfliktu między Polską a bolszewicką Rosją. Obecnie historycy przyjmują jednak, że wojna wybuchła 1 stycznia 1919 r. w dzień rozpoczęcia walk czerwonoarmistów z członkami samoobrony wileńskiej. Sytuacja Polski w chwili rozpoczęcia wojny była niezwykle trudna. Trwały już walki z Ukraińcami, niepewny był los ziem zachodnich, struktury administracyjne państwa dopiero powstawały, kraj zmagał się z problemami gospodarczymi, spowodowanymi zniszczeniami wojennymi i niedawną przynależnością ziem polskich do trzech różnych państw Jednak co najważniejsze Wojsko Polskie dopiero było organizowane. Jego trzon mieli stanowić żołnierze polskich formacji walczący w I wojnie światowej (legioniści, byli żołnierze Korpusów Polskich w Rosji, byli żołnierze armii austriackiej, niemieckiej i rosyjskiej) oraz przebywający we Francji żołnierze Armii gen. Józefa Hallera, o których powrót do kraju usilnie zabiegano. Wybitne zasługi w dziele budowy sił zbrojnych położył gen. Kazimierz Sosnkowski, działacz przedwojennych wojskowych organizacji niepodległościowych, wyższy oficer Legionów Polskich, a od marca 1919 r. wiceminister spraw wojskowych i jeden z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego. Żołnierze polscy w okopach nad Prypecią, 1919 r. BITWA WARSZAWSKA

6 Mimo wszystkich trudności dowództwo polskie zdecydowało o podjęciu w kwietniu 1919 r. ofensywy przeciwko bolszewikom. Znakomity manewr kawalerii pod dowództwem płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego, wspartej piechotą gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, zaskoczył przeciwnika i doprowadził do odzyskania Wilna. Wkrótce Polacy zdobyli również Lidę i Nowogródek oraz odparli bolszewickie kontrataki na Wilno. W następnych miesiącach oddziały polskie kontynuowały działania zaczepne 8 sierpnia Defilada wojsk polskich po wkroczeniu do Wilna, kwiecień 1919 r r. zajęły Mińsk, a trzy tygodnie później Bobrujsk, gdzie po raz pierwszy użyły czołgów. W walkach tych odznaczyła się znakomicie wyszkolona i uzbrojona Grupa Wielkopolska, dowodzona przez gen. Daniela Konarzewskiego. Siły polskie starły się z wojskami sowieckimi również na Polesiu, a w czerwcu na Wołyniu i osiągnęły znaczące sukcesy. Ostatecznie Armia Czerwona została odrzucona na linię biegnącą wzdłuż Dźwiny (w rejonie Połocka), Berezyny, Słucza, górnego Bohu i dalej do granicy rumuńskiej. Wówczas na rozkaz Józefa Piłsudskiego wstrzymano ofensywę. Artyleria 1. Dywizji Piechoty Legionów na froncie litewsko-białoruskim 4 BITWA WARSZAWSKA 1920

7 Decyzja Wodza Naczelnego związana była nie tylko z wyczerpaniem polskich oddziałów, ale przede wszystkim z wydarzeniami w Rosji, gdzie wrogie bolszewikom wojska białych pod dowództwem carskiego generała Antona Denikina święciły wówczas największe triumfy. Ich zwycięstwo mogło stanowić duże niebezpieczeństwo dla Polski, biali bowiem zgadzali się na istnienie niepodległej Rzeczypospolitej wyłącznie w granicach byłego Królestwa Polskiego. Państwo w takim kształcie nie byłoby jednak suwerenne i nie mogłoby samodzielnie funkcjonować. Kontynuowanie ofensywy w sojuszu z białymi oznaczałoby w tej sytuacji walkę o odebranie bolszewikom i przywrócenie Rosji spornych obszarów rękami i krwią polskiego żołnierza. Dlatego Marszałek odrzucił propozycje Denikina podjęcia wspólnych działań, słusznie uważając, iż w danej chwili czerwona Rosja stanowi mniejsze niebezpieczeństwo. Stanowisko Piłsudskiego związane było również z sytuacją na terenach zachodnich, które były przedmiotem sporu z Niemcami i mogły się stać przyczyną konfliktu. Niebezpieczeństwo to zostało zażegnane dopiero w styczniu 1920 r. po ratyfikacji przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego. Do tego czasu jednak siły Denikina zostały rozbite pod Tułą, m.in. przez przybyłą z Kubania 1. Armię Konną Siemiona Budionnego, i w popłochu cofały się na południe Rosji. Front polsko-bolszewicki pod koniec 1919 r. Michaił Kalinin przemawia do żołnierzy Konarmii, z lewej stoi Siemion Budionny BITWA WARSZAWSKA

8 Osobną kwestią była postawa państw ententy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch wobec konfliktu polsko-bolszewickiego. Mocarstwa zachodnie niechętnym okiem patrzyły na sukcesy polskie na wschodzie. Liczyły na zwycięstwo wojsk białych i były gotowe zaakceptować pozostawienie w granicach rosyjskich większości obszarów dawnej Rzeczypospolitej z wyjątkiem ziem byłego Królestwa Polskiego. Dlatego też przywódcy ententy wstrzymali się z ustaleniem wschodniej granicy Polski w traktacie wersalskim w czerwcu 1919 r. i zignorowali skutki polskiej ofensywy na północnym-wschodzie. Kilka miesięcy później, 8 grudnia 1919 r., zdecydowali o narzuceniu Polsce tzw. linii Curzona (nazwa pochodzi od nazwiska brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George a Curzona) i przyznali Polakom prawo do tworzenia administracji na obszarze leżącym na zachód od Grodna, Brześcia, Rawy Ruskiej i na wschód od Przemyśla. Tak wytyczona granica nie miała uzasadnienia politycznego, narodowościowego i historycznego, a pokrywała się w znacznej części z zachodnią granicą Rosji po III rozbiorze Polski i przecinała na południu ziemie Rzeczypospolitej znajdujące się od 1772 r. pod zaborem austriackim. 6 BITWA WARSZAWSKA 1920

9 J esienią 1919 r. przedstawiciele Polski i bolszewików przystąpili do rozmów o zawieszeniu broni. Do spotkania doszło na stacji kolejowej w Mikaszewiczach na Polesiu. Porozumienie nie było jednak możliwe. Dla bolszewików rokowania były jedynie pretekstem, chodziło im głównie o zyskanie na czasie, aby przerzucić na front oddziały z głębi Rosji. Moskwa odmawiała również zaprzestania walki z ukraińskimi siłami niepodległościowymi, na co nalegali Polacy. Rozmowy zostały więc zerwane, choć do wznowienia bardziej intensywnych działań na froncie nie doszło. Jedynie na początku 1920 r. wojska polskie pod dowództwem gen. Rydza-Śmigłego przystąpiły do ofensywy w kierunku Dyneburga, wspierając Łotyszy w walce o to miasto. P od koniec stycznia 1920 r. Rosjanie zaproponowali wznowienie rozmów pokojowych, licząc zarówno na efekt propagandowy takiego kroku, jak i na uzyskanie czasu niezbędnego do koncentracji sił przeciwko Polakom. Koncepcję ofensywy przygotował Borys Szaposznikow, były carski oficer, od 1918 r. pełniący wyższe funkcje w dowództwie Armii Czerwonej. Jego plan zakładał uderzenie na pozycje polskie w kwietniu 1920 r. na białoruskim odcinku frontu, a następnie opanowanie całej Rzeczypospolitej. Warto dodać, że ten sam Szaposznikow od 1937 r. kierował Sztabem Generalnym Armii Czerwonej i zaplanował przeprowadzenie agresji na Polskę 17 września 1939 r. Dowództwo sowieckiej armii, kierowane przez Siergieja Kamieniewa, przyjęło plan Szaposznikowa 10 marca 1920 r. Jednocześnie władze bolszewickie odrzuciły propozycję polskiej dyplomacji z końca marca 1920 r., aby podjąć rozmowy pokojowe w Borysowie, ponieważ miasto to znajdowało się na kierunku planowanego natarcia. c y e ej ę ki li w e a ę e Polskie oddziały na przyczółku mostowym pod Dyneburgiem BIT WA WARSZ AWSK A 1920 Bitwa W 1920.indd 7 7 4/1/11 1:51:25 PM

10 Hełm francuski wz Adrian, sprawdzony na polach bitew I wojny światowej, był na wyposażeniu wielu europejskich armii. Kolor patek na kołnierzach wyróżniał poszczególne rodzaje wojsk. Piechota miała granatowe patki z żółtą wypustką. Wraz z mundurem pojawił się nowy, oryginalny system dystynkcji. Zaczęły one obowiązywać we wszystkich jednostkach od 1 lutego 1920 r. Broń i oporządzenie pochodziły z różnych źródeł. Używano broni francuskiej, rosyjskiej, austriackiej. Wiele jednostek było wyposażonych w niemieckie karabiny Mauser wz. 98. Podobnie jak w wielu innych armiach z początku XX w., na nogi wkładano brązowe buty, a łydki okręcano owijaczami. Kapral piechoty polskiej w mundurze wzór 1919 Wprowadzony w listopadzie 1919 r. nowy mundur był praktyczny, wygodny i oszczędny. Zdecydowano, że będzie on w kolorze khaki, gdyż barwa ta była najbardziej odpowiednia do warunków panujących na ziemiach polskich. Jednak ze względu na trwającą wojnę oraz niechęć żołnierzy do nowych mundurów jednolite umundurowanie wszystkich jednostek udało się wprowadzić dopiero pod koniec 1922 r. 8 BITWA WARSZAWSKA 1920

11 Charakterystycznym nakryciem głowy bolszewickich żołnierzy były spiczaste czapki, zwane budionówkami, bogatyrkami lub frunzenkami. Żołnierze często nosili zrolowane koce lub płaszcze przewieszone przez ramię i pierś, aby m.in. osłabić ciosy nieprzyjacielskich bagnetów i szabel. Na bluzy wojskowe i płaszcze naszywano charakterystyczne kolorowe patki. Piechota miała je w kolorze malinowym. Podstawowym uzbrojeniem żołnierzy bolszewickich był karabin Mosin wz. 91. Buty były wielkim problemem w RKKA. Często noszono nieregulaminowe obuwie. Strzelec Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej (RKKA) Żołnierze bolszewiccy używali wielu różnych mundurów. Często ubierali się po prostu w to, co było pod ręką. Nosili na przykład bluzy przysłane wojskom carskim przez Amerykanów i Brytyjczyków, a nawet ubrania cywilne. Naszywano na nie czerwone emblematy, najczęściej gwiazdy. BITWA WARSZAWSKA

12 Piłsudski, opierając się na meldunkach wywiadu, przewidywał możliwość rosyjskiej ofensywy. O zbliżającej się nieuchronnie konfrontacji świadczył również wzrost napięcia na froncie i wznowienie walk na niektórych odcinkach. Ze starć tych, m.in. pod Latyczowem i o Mozyrz, Polacy wyszli zwycięsko. Marszałek nie sądził jednak, aby te lokalne sukcesy zniechęciły bolszewików. Dlatego zdecydował o wyprzedzeniu sowieckiego uderzenia i zaata- Defilada przed Naczelnym Wodzem oddziałów polskich wyruszających na Kijów kowaniu nieprzyjaciela na ukraińskim odcinku frontu. W tym celu postanowił zawrzeć sojusz polityczno-wojskowy z przywódcą Ukraińskiej Republiki Ludowej atamanem Symonem Petlurą. Idea tego sojuszu wpisywała się w koncepcję federacyjną Piłsudskiego. Marszałek, nawiązując do tradycji Jagiellonów i unii lubelskiej, zakładał utworzenie przez Polskę federacji z niepodległą Ukrainą, Białorusią i Litwą. Liczył, że w przyszłości ten związek państw byłby w stanie przeciwstawić się zarówno Rosji, jak i Niemcom. Wpaństwo. Graniczną rzeką między Polską a jej nowym sojusznikiem miał być Zbrucz. kwietniu 1920 r. porozumienia polityczne i wojskowe z Petlurą zostały podpisane. Polska zobowiązywała się w nich do wsparcia Ukraińców w walce o niepodległe Jednocześnie dobiegły końca przygotowania do ofensywy. Planów Naczelnika Państwa nie zmieniły meldunki o koncentracji znacznych sił bolszewickich na północno-wschodnim odcinku frontu, co wskazywało, że właśnie na Białorusi nastąpi główne uderzenie Armii Czerwonej. 25 kwietnia 1920 r. sprzymierzone wojska polsko-ukraińskie ruszyły do ataku. Od razu też odniosły pierwsze sukcesy; zajęły Żytomierz, Berdyczów i po zaciętym boju ważny strategicznie dworzec kolejowy w Koziatynie. Broniąca dostępu do Kijowa sowiecka 12. Armia została zmuszona do opuszczenia swych pozycji nad rzeką Teterew. Czerwonoarmiści, pokonani, ale nie rozbici, wycofali się, pozostawiając w Kijowie nieliczne oddziały. Pierwszy polski patrol wjechał do centrum miasta zdobycznym tramwajem 7 maja. Wkrótce cały Kijów znalazł się w polskich rękach. Defilada wojsk polskich w Kijowie 10 BITWA WARSZAWSKA 1920

13 Spotkanie atamana Symona Petlury i gen. Edwarda Rydza-Śmigłego w Kijowie Stanowisko bojowe wojsk polskich nad Dnieprem, maj 1920 r. Ten spektakularny sukces wywołał w całej Rzeczypospolitej powszechną falę entuzjazmu. Zdobycie Kijowa porównywano do zajęcia tego miasta przez Bolesława Chrobrego w 1018 r., a marszałek Sejmu Ustawodawczego Wojciech Trąmpczyński, jeden z czołowych polityków niechętnej Piłsudskiemu Narodowej Demokracji, w specjalnym telegramie gratulował Wodzowi Naczelnemu i składał podziękowania za krwawy i bohaterski trud, który zbliża nas do upragnionego pokoju i kładzie nowe podwaliny pod potęgę państwa polskiego. Triumf Polaków okazał się jednak chwilowy. Mieszkańcy Ukrainy nie poparli Petlury, a już pod koniec maja Armia Czerwona przystąpiła do kontrofensywy. Polskie dowództwo zostało zaskoczone zarówno jej rozmachem, jak i pojawieniem się na froncie nowej formacji osławionej 1. Armii Konnej Siemiona Budionnego. Tworzyły ją cztery dywizje kawalerii, wspierane przez konne wozy wyposażone w ciężkie karabiny maszynowe (tzw. taczanki), artylerię i cztery pociągi pancerne. Pierwsze uderzenie Budionnego, które nastąpiło 27 maja, zostało krwawo odparte przez piechotę (zdobyto nawet dwa bolszewickie pociągi pancerne). Jednak 5 czerwca 1920 r. kawaleria sowiecka przełamała front pod Samhorodkiem i po zajęciu Żytomierza i Berdyczowa wyszła na tyły wojsk polskich. O wiele bardziej mobilna niż piechota [ ], pisał prof. Paweł Wieczorkiewicz mająca możność łatwej koncentracji, była w stanie dokonać przełamań frontu w najsłabiej obsadzonych miejscach i następnie buszować bezkarnie na tyłach, niszcząc linie łącznościowe i komunikacyjne, zakłócając pracę sztabów, niszcząc mniejsze jednostki, odcinając drogi odwrotu i uniemożliwiając odtworzenie ciągłej linii obronnej. [ ] Sprawnie manewrująca Armia Konna co stanowiło zasługę jej sztabu kierowanego przez kadrowych oficerów armii carskiej była praktycznie nieuchwytna dla piechoty, a dzięki swej liczebności nazbyt silna, aby mogły ją zaszachować pojedyncze i rozproszone pułki, a nawet brygady czy dywizje polskiej kawalerii. BITWA WARSZAWSKA

14 10 i rozbicia 1. Armii Konnej kończyły się niepowodzeniem. Drogę przemarszu żołnierzy czerwca oddziały polskie opuściły Kijów i tocząc zacięte boje, rozpoczęły systematyczny odwrót z zajmowanej części Ukrainy. Podejmowane kilkakrotnie próby zatrzymania Budionnego znaczyły nie tylko liczne mordy na wziętych do niewoli żołnierzach polskich, ale również gwałty na ludności cywilnej, którą bezlitośnie rabowano, a jej domostwa palono. W czasie, gdy na Ukrainie trwały walki, na froncie północno-wschodnim (białoruskim) również wznowiono działania wojenne. Kierowane przez niezwykle ambitnego i marzącego o rozgromieniu Polaków komfronta (dowódcę frontu) Michaiła Tuchaczewskiego siły bolszewickie uderzyły 14 maja na pozycje polskie nad Berezyną. Początkowo czerwonoarmiści przełamali opór słabszych liczebnie oddziałów polskiej 1. Armii i odparli przeciwuderzenie. Jednak dwa tygodnie później Moja pierwsza bitwa, widziałem natarcie [ ]. Jak to było. Pole, kurz, sztab na skraju równiny, klnący na czym świat stoi Apanasenko; do kombrygów: zlikwidować mi tych drani, kuj ich w mordę. [ ] Grzmiące hurra, Polacy rozbici, jedziemy na pole bitwy [ ]. Wieczorem atak koło folwarku. Pobojowisko. Jeździłem z wojenkomem wzdłuż pierwszej linii, błagamy, żeby nie zabijać jeńców, Apanasenko umywa ręce, Szeko bąknął dlaczego nie; odegrało to potworną rolę. Nie patrzyłem im w twarze, przebijali bagnetami, dostrzeliwali, trupy na trupach, jednego jeszcze obdzierają, drugiego dobijają, jęki, krzyki, charkot [ ]. Piekło. Jakąż to wolność przynosimy, okropieństwo. Przeszukują folwark. Wyciągają z ukrycia, Apanasenko nie trać ładunków, zarżnij go. Apanasenko zawsze tak mówi. Izaak Babel, Dziennik BITWA WARSZAWSKA 1920

15 polska kontrofensywa powstrzymała natarcie Tuchaczewskiego. Na początku czerwca 1920 r. Polacy ponownie zajęli obszar do linii rzek Auty i Berezyny. Był to jednak chwilowy sukces. Miesiąc później, 4 lipca, wojska bolszewickiego Frontu Zachodniego jeszcze raz ruszyły na polskie okopy. Biegli jeden obok drugiego, jeden za drugim. Na ich miejsce szły nowe zastępy. Ramię w ramię. Głowa przy głowie. [ ] Pierwsza i druga linie bolszewików zaczęły topnieć jak śnieg na wiosnę, ale następne szły po trupach swoich towarzyszy uparcie i z krzykiem urra zbliżali się do naszych okopów. Szli jak pijani, wymachując karabinami [ ]. Sowieckich żołnierzy zagrzewały do walki słowa z rozkazu Tuchaczewskiego, który odczytano im przed wyruszeniem w bój: Piechota polska w czerwcu 1920 r. w okopach nad Autą Czerwoni żołnierze! [ ] Wojska Czerwonego Sztandaru i wojska drapieżnego białego orła stoją w obliczu śmiertelnego starcia. [ ] Przed ofensywą napełnijcie serca gniewem i bezwzględnością. [ ] Zemścijcie się za wszystkie przypadki naigrywania się polskiej szlachty z rewolucji! Poprzez trupa białej Polski prowadzi droga do światowego pożaru. Na bagnetach zaniesiemy szczęście i pokój pracującej ludzkości. Na zachód! [ ] Na Wilno, Mińsk, Warszawę marsz! Michaił Tuchaczewski przyjmuje defiladę oddziałów Armii Czerwonej BITWA WARSZAWSKA

16 Adam Ferency jako czekista Bykowski Czekiści lubili fotografować się z rewolwerem w ręku Wdrugiej połowie lipca odwrót polskiego wojska na froncie północno-wschodnim zamienił się w paniczną ucieczkę. Szczególną rolę w przełamywaniu kolejnych polskich pozycji odegrał 3. Korpus Kawalerii (Kawkor) Gajka Bżyszkiana, nazywanego Gaj- -Chanem. 14 lipca kawalerzyści Gaj-Chana wtargnęli do Wilna, a 19 lipca do Grodna. Próba odzyskania miasta, podjęta przez dywizję gen. Lucjana Żeligowskiego, nie powiodła się. Zdobycie i utrzymanie Grodna nie przyszło jednak Rosjanom łatwo. Gaj-Chan meldował swoim przełożonym, że w walkach utracił 500 zabitych, wielu rannych i aż siedem dni bardzo drogiego czasu. W zdobytym mieście czerwoni kawalerzyści dokonali licznych mordów i gwałtów. Polskie dowództwo początkowo zamierzało zatrzymać nacierających bolszewików na linii Bugu, lecz te plany przekreśliła utrata twierdzy brzeskiej. Wkrótce w ręce nieprzyjaciela wpadły Białostocczyzna, Podlasie i północne Mazowsze. Na zajmowanych ziemiach Rzeczypospolitej bolszewicy zaczęli tworzyć własny aparat władzy. Miał nim kierować Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski z siedzibą w Białymstoku. Na jego czele stanęli polscy komuniści: Feliks Kon, Julian Marchlewski i Feliks Dzierżyński twórca i kierownik zbrodniczej bolszewickiej policji politycznej, potocznie nazywanej Czeka (od skrótu WCzK Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem). Była ona odpowiedzialna za masowe i barbarzyńskie zbrodnie, których ofiarami padali przedstawiciele wszystkich grup społecznych i narodów zamieszkujących dawne imperium carów. Podobne działania Czeka prowadziła również na ziemiach polskich, przede wszystkich wobec przedstawicieli polskich elit. 14 BITWA WARSZAWSKA 1920

17 Któż to byli ci trzej jegomoście, którzy mienili się rządem polskim? [ ] Lud polski nie naznaczył żadnego z nich na godność, którą sobie wybrali. Naznaczeni zostali w obcym kraju [ ]. Ci rodacy dla poparcia swej władzy przyprowadzili na nasze pola, na nędzne miasteczka, na dwory i chałupy, na miasta przywalone brudem i zdruzgotane tyloletnią wojną obcą armię, masę złożoną z ludzi ciemnych, zgłodniałych, żądnych obłowienia się i sołdackiej rozpusty. W pierwszym dniu wolności, kiedyśmy po tak strasznie długiej niewoli ledwie głowy podnieśli, całą Moskwę na nas zwalili. Na ich sumieniu leżą zgwałcenia przez dzicz sołdacką naszych dziewcząt i kobiet. Na ich sumieniu leży zniweczenie nie zasobów i skarbów materialnych, bo te mają wartość względną i mogą być powetowane, lecz zniszczenie zabytków przeszłości [ ], które rzesza ciemna z moskiewskich rozłogów tutaj przygnana zdruzgotała, rozkradła, uszkodziła i uniosła, a które już nigdy ludzkich oczu cieszyć nie będą. Stefan Żeromski, Na probostwie w Wyszkowie Trzej przywódcy Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski i Feliks Kon Wobec pogarszającej się sytuacji militarnej rząd Rzeczypospolitej zaapelował o pomoc do państw ententy. Wśród nich główną rolę odgrywała Wielka Brytania niechętna Polsce i zmierzająca do porozumienia z Rosją Lenina. Stosunek Anglików do Polaków dobrze oddawały mocne słowa Maurice a Hankeya, jednego z przedstawicieli brytyjsko-francuskiej misji wysłanej do Polski: premier wie, że żywię do Polaków zarówno wstręt, jak i pogardę i że nie wierzę, w dłuższej perspektywie, że można cokolwiek zrobić, żeby ich uratować, a wreszcie, że wątpię, aby zasługiwali na ratunek. Taki pogląd był wynikiem m.in. skutecznego działania propagandy bolszewickiej, która od początku 1920 r. głosiła, że przyczyną konfliktu była postawa władz polskich, zmierzających do zagarnięcia etnicznych ziem rosyjskich. W efekcie wielu ówczesnych polityków, a później także historyków, właśnie Polskę uznawało za agresora w tej wojnie. Pogląd ten pokutował przez dziesiątki lat, pojawiał się nawet w niektórych publikacjach powstałych po 1989 r. BITWA WARSZAWSKA

18 Generał Maxime Weygand Wojciech Pszoniak Major Charles de Gaulle Wiktor Zborowski Podczas zorganizowanej 10 lipca 1920 r. pod brytyjskim przywództwem konferencji w Spa w Belgii mocarstwa zachodnie zażądały od polskiego premiera Władysława Grabskiego uznania linii Curzona za wschodnią granicę Rzeczypospolitej. Los Śląska Cieszyńskiego i Małopolski Wschodniej miał zostać rozstrzygnięty w późniejszym czasie. W zamian oferowano pośrednictwo w pertraktacjach pokojowych z bolszewikami i obiecano dostawy sprzętu wojskowego. Ostatecznie pomoc ta sprowadziła się do oddelegowania do Polski grupy francuskich oficerów z gen. Maxime em Weygandem na czele, którzy występowali jako doradcy w Wojsku Polskim (był wśród nich mjr Charles de Gaulle, przyszły prezydent Francji). Prawdą więc okazały się słowa brytyjskiego marszałka Henry ego Wilsona wypowiedziane w Spa do szefa sztabu Wojska Polskiego gen. Tadeusza Rozwadowskiego, żeby Polska nie liczyła na jakąkolwiek realną interwencję nie tylko wojskową, ale również dyplomatyczną, a przyszłość państwa polskiego, któremu bolszewicy szykują zagładę, leży wyłącznie w rękach samych Polaków. Tymczasem, mimo ustaleń poczynionych z Grabskim, Brytyjczycy wysłali do Lenina notę z ofertą nie tylko wytyczenia granicy polsko-rosyjskiej opartej w dużej części na linii Curzona, ale też z propozycją przejęcia przez bolszewików kontroli nad całą Małopolską Wschodnią (obszar na wschód od Przemyśla). Dodatkowo premier Lloyd George naciskał przez swojego ambasadora w Warszawie, by władze polskie przyjęły warunki pokoju przedstawione przez bolszewików, którzy żądali zgody na granicę wzdłuż linii Curzona, likwidacji niemal całej armii oraz przemysłu zbrojeniowego. Przyjęcie tych warunków pozbawiałoby państwo polskie niepodległości i sprowadziłoby je de facto do roli sowieckiej republiki. Sytuacja Rzeczypospolitej była wówczas niezwykle trudna. Nieliczne transporty kolejowe z uzbrojeniem, wysyłane głównie przez rząd francuski, były zatrzymywane przez Czechów, Niemców, władze Wolnego Miasta Gdańska, a nawet Belgów. Na Śląsku miejscowi Niemcy organizowali antypolskie manifestacje popierające bolszewików. Wyrazem wrogiej postawy ludności Gdańska, zamieszkanego w większości przez Niemców, było utrudnianie zejścia na ląd wracającym Zapisy zgłaszających się do biura werbunkowego drogą morską do kraju żołnierzom 5. Dywizji Syberyjskiej w pierwszych dniach lipca. Pełnego wsparcia walczącej Polsce udzieliła jedynie Stolica Apostolska. Jej przedstawiciel dyplomatyczny, nuncjusz Achille Ratti (przyszły papież Pius XI), nie opuścił zagrożonej Warszawy nawet wówczas, gdy wyjechali z niej dyplomaci innych państw. 16 BITWA WARSZAWSKA 1920

19 Kolejka ochotników przed Generalnym Inspektoratem Armii Ochotniczej w Warszawie Warunki narzucone w Spa przyjęto w kraju z oburzeniem. Grabski podał się do dymisji, a na czele nowo powołanego Rządu Obrony Narodowej stanął przywódca ruchu ludowego Wincenty Witos. Wicepremierem został socjalista Ignacy Daszyński. Wcześniej, 1 lipca 1920 r., powołano Radę Obrony Państwa, zrzeszającą przywódców politycznych i przedstawicieli wszystkich klubów parlamentarnych. Zasiedli w niej m.in. Roman Dmowski, Władysław Grabski, Maciej Rataj oraz dowódcy wojskowi Józef Piłsudski, gen. Tadeusz Rozwadowski i gen. Kazimierz Sosnkowski. W obronie Polski przed agresją komunistyczną stanęło solidarnie całe społeczeństwo mimo dzielących je antagonizmów. Ojczyzna w niebezpieczeństwie! Tylko serce z głazu, tylko jakaś dusza zwyrodniała mogłaby nie zadrgać na ten okrzyk i nie odczuć żywiołowej potrzeby poświęcenia wszystkich sił ku ratunkowi zagrożonej w swym bycie ojczyzny pisali w odezwie do rodaków weterani powstania styczniowego. Na apel Marszałka tysiące mężczyzn wstępowało do Wojska Polskiego. Zaczęto również formować Armię Ochotniczą, na czele której stanął gen. Józef Haller. Akces do niej zgłosiło w ciągu niespełna miesiąca blisko osób, wśród nich wielu uczniów gimnazjalnych i harcerzy. Wpłacano ofiary pieniężne na armię, a poparcie dla władz manifestowały wszystkie ugrupowania polityczne i grupy zawodowe. Piętnowano tchórzostwo, uchylanie się od służby wojskowej i odmowę ponoszenia ofiar materialnych na potrzeby prowadzonej wojny. BITWA WARSZAWSKA

20 Władysław Sikorski Dariusz Kordek W Bitwie Warszawskie dowódca 5. Armii zajmującej stanowiska nad Wkrą. Mimo przewagi bolszewików utrzymał pozycje i przeszedł do kontrataku. W odezwie do żołnierzy pisał: Piątej armji przypadło to najszczytniejsze dziś zadanie, by pierwszem uderzeniem rozpocząć i zdecydować rozstrzygający okres polsko-rosyjskiej wojny. Józef Piłsudski Daniel Olbrychski Naczelnik Państwa i Wódz Naczelny w 1920 r. Twórca koncepcji uderzenia znad Wieprza oraz zwycięzca w bitwie niemeńskiej. Pierwszy Marszałek Polski. Józef Haller Jacek Poniedziałek Twórca i dowódca Armii Polskiej powstałej we Francji. W lipcu 1920 r. objął stanowisko Generalnego Inspektora Armii Ochotniczej. W czasie bitwy dowodził wojskami Frontu Północnego, odpowiedzialnego za obronę linii Wisły i stolicy Polski. Władysław Grabski Michał Żebrowski Polityk Narodowej Demokracji, wybitny ekonomista. W lipcu 1920 r. jako premier reprezentował Rzeczpospolitą na konferencji w Spa, przyjmując narzucone przez ententę niekorzystne dla Polski postanowienia. Kilka dni po powrocie ze Spa złożył dymisję gabinetu. Wincenty Witos Andrzej Strzelecki Przywódca ruchu ludowego. Na wniosek Rady Obrony Państwa został powołany przez Piłsudskiego na premiera Rządu Obrony Narodowej. 18 BITWA WARSZAWSKA 1920

21 Michaił Tuchaczewski Aleksander Choszabajew Dowódca sowieckiego Frontu Zachodniego. Sprawia [ ] wrażenie wodza skłonnego do myślenia abstrakcyjnego, lecz obdarzonego wolą energią i rzadko spotykaną u ludzi uporczywością w pracy [ ] pisał o nim Józef Piłsudski. Siłami swoimi [ ] rozporządził bardzo zręcznie i każdy dostrzeże [w nim] cechy wodza większej miary [ ]. W późniejszych czasach nazwano go sowieckim Bonapartym. Włodzimierz Lenin (właśc. Włodzimierz Uljanow) Wiktor Bałabanow Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, przywódca bolszewików. To on zdecydował o ataku na Polskę, choć w oficjalnych przemówieniach głośno mówił o chęci zachowania pokoju. W sierpniu 1920 r. naciskał na dowództwo sowieckiego Frontu Zachodniego, aby jak najszybciej opanować Warszawę. Lew Trocki (właśc. Lew Bronstein) Krzysztof Dracz Główny organizator Armii Czerwonej. Komisarz ds. wojny. W przemówieniu wygłoszonym 5 maja 1920 r. mówił: Dążymy na Zachód, na spotkanie z europejskim proletariatem, który wie, że możemy się z nim spotkać nie inaczej, jak nad trupem białogwardyjskiej Polski [ ] Nasze obecne zadanie odrąbać głowę drapieżnemu polskiemu orłowi. Feliks Dzierżyński Krzesimir Dębski Polak, jeden z przywódców bolszewickich. Twórca i pierwszy szef sowieckich organów bezpieczeństwa. Odpowiedzialny na terror rozpętany przez władze rewolucji. Przez zwolenników nazywany Żelaznym Feliksem, przez wrogów Krwawym Feliksem lub Czerwonym katem. Józef Stalin (właśc. Iosif Dżugaszwili) Igor Guzun Od maja 1920 r. członek rady wojennej Frontu Południowo-Zachodniego. Po klęsce pod Warszawą w sierpniu 1920 r. był krytykowany jako współwinny niepowodzenia z powodu odmowy skierowania części sił Frontu Południowo-Zachodniego pod rozkazy Tuchaczewskiego. BITWA WARSZAWSKA

22 Ćwiczenia oddziału Ochotniczej Legii Kobiet Do walki w obronie zagrożonej niepodległości wzywali duchowni wszystkich wyznań. W liście pasterskim biskupów polskich do narodu pisano, że bolszewicy szczególną nienawiścią pałają wobec katolickiej Polski, bo gdy niektóre mocarstwa zeszły ze swej pierwotnej drogi, aby zawierać z tym wrogiem umowy, własnego niepomne niebezpieczeństwa, Polska jedna oparła się pokuśnym wołaniom tego wroga i jakby murem stanęła, aby mu wstęp do siebie z zachodu Europy zagrodzić. Dlatego to wróg ów poprzysiągł jej zniszczenie i zemstę. Podobnie oceniali zamiary bolszewików duchowni ewangeliccy. Do obrony niepodległości wzywali polscy Żydzi. Ich zaangażowanie lapidarnie wyraził wiceprezydent Lwowa Filip Schleicher: Nastrój powszechny moich współwyznawców streszcza się w haśle: z Polską i dla Polski. Wpierwszej połowie sierpnia 1920 r. wojska frontu dowodzonego przez Tuchaczewskiego zagroziły Warszawie. Główny kierunek ich natarcia miał jednak przebiegać na północ od stolicy Polski Sowieci zamierzali przekroczyć Wisłę w rejonie Płocka i Włocławka. Celem bolszewików było oskrzydlenie sił polskich od północy i zajęcie ich zaplecza oraz przecięcie połączenia komunikacyjnego Warszawy z Gdańskiem. Tuchaczewski, naciskany przez Lenina, opracował koncepcję kampanii opartą na strategii rosyjskiego feldmarszałka Iwana Paskiewicza, który w 1831 r. w podobny sposób przeprowadził operację mającą na celu stłumienie powstania listopadowego. Komfronta (dowódca frontu) liczył przy tym na wsparcie walczących na Ukrainie wojsk Frontu Południowo-Zachodniego, przede wszystkim na 1. Armię Konną. Tymczasem oddziały te, wbrew oczekiwaniom, a nawet wbrew rozkazom głównodowodzącego Armii Czerwonej Siergieja Kamieniewa, zatrzymały się na przedpolach Lwowa. Kierujący na południu Aleksandr Jegorow, Siemion Budionny oraz Józef Stalin mieli bowiem własne ambitne plany polityczne i wojskowe. Zamierzali zdobyć Lwów, a następnie skierować się na Czechosłowację i Węgry (gdzie dopiero niedawno stłumiono komunistyczną rewoltę), a później do Włoch. Ten brak porozumienia i koordynacji działań między bolszewickimi frontami i dowódcami przyczynił się do sukcesu polskiej kontrofensywy. Ochotnicza Legia Kobiet (OLK) OLK powstała we Lwowie podczas walk z Ukraińcami w listopadzie 1918 r. Za jej założycielkę uważa się mjr Aleksandrę Zagórską, matkę 14-letniego Jurka Bitschana poległego podczas obrony miasta. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w szeregach Legii służyło ponad 2500 ochotniczek. 20 BITWA WARSZAWSKA 1920

23 Niepowodzenie nad Bugiem zmusiło Wodza Naczelnego do szukania rozstrzygnięcia na przedpolach Warszawy. Plan nowego kontruderzenia, naszkicowany przez Piłsudskiego i opracowany przez Sztab Generalny pod kierunkiem gen. Rozwadowskiego, został ostatecznie zatwierdzony przez Marszałka 6 sierpnia. Zakładał on z jednej strony powstrzymanie natarcia bolszewików na linii Wisły między Włocławkiem a Modlinem oraz obronę stolicy, a z drugiej wyprowadzenie decydującego uderzenia na południowym skrzydle nieprzyjaciela. Polacy zamierzali przełamać front poniżej Warszawy, wyjść na tyły bolszewików, a następnie okrążyć ich i zniszczyć. Najważniejszym i najtrudniejszym elementem tego planu było skoncentrowanie w tajemnicy przed nieprzyjacielem grupy uderzeniowej nad Wieprzem. Wyznaczone w skład tej grupy jednostki musiały zostać niepostrzeżenie wycofane z frontu, a potem w bardzo krótkim czasie zająć nowe pozycje. W tym decydującym momencie wojny polska armia została podzielona na trzy fronty. Oddziały Frontu Północnego broniły pozycji od Włocławka do Dęblina, jednostki Frontu Środkowego zajmowały stanowiska od Dęblina po Brody, wojska Frontu Południowego rozlokowano od Brodów do granicy rumuńskiej. Wymarsz polskiej kawalerii na front Gen. Józef Haller na froncie pod Radzyminem Siły Wojska Polskiego w Bitwie Warszawskiej Siły bolszewickiego Frontu Zachodniego pod Warszawą 10 tysięcy żołnierzy 100 karabinów maszynowych 50 dział 20 czołgów BITWA WARSZAWSKA

24 Decydująca rola miała przypaść grupie operacyjnej kierowanej osobiście przez Wodza Naczelnego. Składały się na nią jednostki wydzielone z wojsk Frontu Środkowego. Szczególnie wysokie walory prezentowały zwłaszcza 1. i 3. Dywizja Piechoty Legionów (gen. Stefana Dąba-Biernackiego i gen. Leona Berbeckiego), 14. Wielkopolska Dywizja Piechoty (gen. Daniela Konarzewskiego) oraz 21. Dywizja Górska (gen. Andrzeja Galicy). 12 sierpnia Piłsudski opuścił stolicę i wyjechał do kwatery grupy w Puławach. Dzień później rozpoczęła się decydująca o losie Polski bitwa pod Warszawą. Budowa okopów pod Warszawą w okolicy Pragi Artyleria polska ostrzeliwuje pozycje bolszewickie pod Radzyminem Bitwa Warszawska składała się z kilku mniejszych bojów walk o Radzymin i pod Ossowem, zmagań nad Wkrą, obrony Płocka, bitwy o Ciechanów i Nasielsk, kontrataku znad Wieprza. Pierwszego dnia potężne sowieckie uderzenie spowodowało utratę Radzymina część obrońców w popłochu opuściła swoje pozycje. Wówczas Polacy rzucili do ataku oddziały ochotnicze, które mimo słabego wyszkolenia walczyły z wielkim męstwem i determinacją. Zacięty bój w rejonie Radzymina i Ossowa toczył się przez następne dwa dni. Radzymin kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk. Dopiero wieczorem 15 sierpnia udało się jednostkom polskim ostatecznie zająć zniszczone miasto i opanować kryzys na tym odcinku frontu. 22 BITWA WARSZAWSKA 1920

25 RADZYMIN 1920 a o. w y a y ę a, d e ć e. e, m e e k ę e Bitwa W 1920.indd 23 4/1/11 1:52:12 PM

26 Ksiądz Ignacy Skorupka Łukasz Garlicki Pogrzeb księdza Ignacego Skorupki w Warszawie Jerzy Kossak, Śmierć księdza Skorupki Ksiądz Ignacy Skorupka ( ). W lipcu 1920 r. w wieku 27 lat zgłosił się ochotniczo do Wojska Polskiego, by pełnić posługę kapelana. Poległ 14 sierpnia pod Ossowem, uczestnicząc w ataku przeprowadzonym przez żołnierzy batalionu 236. Pułku Piechoty im. Weteranów Powstania Styczniowego. Pośmiertnie odznaczony został Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, a w 2010 r. najwyższym polskim odznaczeniem Orderem Orła Białego. Gen. Władysław Sikorski na pozycjach 5. Armii nad Wkrą Nad Wkrą 5. Armii gen. Sikorskiego przyszło walczyć z prawie trzykrotnie silniejszym przeciwnikiem. Mimo to Polacy utrzymali pozycje i przeszli do kontruderzenia, w wyniku którego 15 sierpnia zajęli Ciechanów, a nazajutrz Nasielsk. W tym pierwszym mieście w ręce polskie wpadła zniszczona jedyna radiostacja bolszewickiej 4. Armii, co w dużej mierze przyczyniło się do zagłady tej jednostki w następnych dniach. Sukcesy te mogły jednak zostać zniwelowane przez korpus Gaj-Chana. Jego oddziały próbowały przekroczyć Wisłę pod Płockiem i Włocławkiem. W obronie obu miast stanęli obok nielicznych żołnierzy także mieszkańcy, w tym kobiety i dzieci. Pod wpływem tych wydarzeń, jak również wobec braku rozstrzygnięć pod Radzyminem Marszałek przyśpieszył o jeden dzień uderzenie znad Wieprza. Tak później wspominał ten moment: Zestawiwszy po kilka razy wszystkie próby rachunku, zdecydowałem dwie rzeczy: wycofać ku południowi większą część naszej 4-ej armii i zaryzykować osłonę południową, wyciągając z niej dwie dywizje, które uważałem za najlepsze 1-szą i 3-cią legionowe. Następnie ostatecznie postanowiłem, że kontratak poprowadzę sam, chociaż z góry w ten sposób przesądzałem, że wprowadzam wskutek tego bezład w dowodzeniu, gdy biorę może na czas dłuższy dowodzenie bezpośrednie małej zaledwie części wojsk, których byłem naczelnym wodzem [ ]. Dn. 16-go rozpocząłem atak. 24 BITWA WARSZAWSKA 1920

27 Polskie czołgi i piechota w natarciu O świcie na pozycje bolszewickiej Grupy Mozyrskiej spadło uderzenie dywizji Piłsudskiego. Atak polski był skierowany w stronę Mińska Mazowieckiego, Siedlec, Międzyrzecza i Włodawy, wprost na tyły walczących pod Warszawą sił Tuchaczewskiego. Nieliczne oddziały tworzące Grupę Mozyrską zostały bez trudu rozbite. Natarcie armii Naczelnego Wodza było tak piorunujące, tak niespodziewanie gwałtowne, że cała środkowa siła bolszewicka nie mogła oprzeć mu się ani godziny. Bita bez opamiętania, spychana z każdej pozycji, cała siła ta zaczęła pędzić w przerażeniu na Siedlce, Brześć Litewski i dalej. Wraz z uchodzącymi bolszewickimi żołnierzami uciekli również członkowie Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego, którzy w leżącym nieopodal Warszawy Wyszkowie oczekiwali na upadek stolicy Polski. Wiadomo na pewno, że front jest przerwany i bolszewicy szybko cofają się, a od czasu do czasu tylko, jakby dla zadokumentowania, że jeszcze żyją, strzelają, aby strzelać, z artylerii. Lecz to już agonia. W luki porwanego frontu wwaliła się nasza kawaleria i straszy po nocy, goni, pędzi naprzód lub roztrąca na boki pierzchającego w popłochu wroga. Linia bolszewickiego oporu została zdruzgotana, połamana na drobne kawałki, pocięta na strzępy [ ]. Nasza zwycięska armia pędziła uciekające sowieckie wojsko, broniące się bezskutecznie przed szybkimi, mocnymi, a decydującymi ciosami. Tadeusz Szmurło, Ofensywa, [w:] Cwałem, galopem. Opowieści z wojny bolszewickiej Paniczna ucieczka Rosjan spod Warszawy zmusiła również do odwrotu spod Płocka cieszący się wśród Polaków złą sławą 3. Korpus Gaj-Chana. Bolszewiccy kawalerzyści, odcięci od głównych sił, nie zamierzali jednak łatwo się poddać. Z szablą w ręku zdecydowali przebijać się przez otaczające ich zewsząd siły polskie. 22 sierpnia pod Mławą, 23 pod Chorzelami, a później pod Myszyńcem i Kolnem zadali Polakom znaczne straty. Zasłynęli również z wyjątkowego okrucieństwa, którego przykładem było bestialskie mordowanie wziętych do niewoli żołnierzy. Ostatecznie 3. Korpus został okrążony i Gaj-Chan 26 sierpnia przekroczył granicę Prus Wschodnich, gdzie wraz z całym swym wojskiem został internowany. 3. Korpus Gaj-Chana po internowaniu w Prusach Wschodnich Marszałek Piłsudski dekoruje Krzyżem Walecznych 11-letniego obrońcę Płocka Tadeusza Jeziorowskiego BITWA WARSZAWSKA

28 Czołg Renault Ft 17 Francuski lekki czołg Ft 17 był pierwszym tego typu pojazdem pancernym, w którym zastosowano obrotową wieżę z zamocowanym karabinem maszynowym lub działkiem. Dowiódł on swojej przydatności na froncie zachodnim podczas I wojny światowej. Do Polski czołgi te dotarły wraz z Armią Hallera. W 1920 r. Polska dysponowała 120 maszynami tego typu, co czyniło ją czwartą pancerną potęgą na świecie. W wojnie polsko- -bolszewickiej Ft 17 brały udział w walkach m.in. pod Radzyminem. Kierowca-mechanik siedział z przodu. Obserwował przedpole przez wąskie szczeliny w pancerzu. W wieży mieściło się stanowisko dowódcy, który obsługiwał także działko lub karabin maszynowy. Gąsienice pozwalały na jazdę w terenie z prędkością 6 km na godz. Do pokonywania okopów i wzniesień służył mocowany z tyłu ogon. 26 BITWA WARSZAWSKA 1920

29 Straty polskie w Bitwie Warszawskiej Zabici i ranni Zaginieni Straty bolszewików w Bitwie Warszawskiej Zabici i ranni 10 tysięcy żołnierzy 100 karabinów maszynowych 50 dział Wzięci do niewoli Internowani w Prusach Wschodnich Utracone działa Utracone karabiny maszynowe B itwa Warszawska była wygrana. Siły Tuchaczewskiego zostały rozbite i zmuszone do odwrotu. Kilka lat temu okazało się, że do zwycięstwa w znacznym stopniu przyczynił się wywiad radiowy. Był on doskonałym źródłem wiedzy o działaniach Armii Czerwonej. Już w marcu 1920 r. Polacy znali treść sowieckich depesz i na bieżąco przekazywali je sztabowi Wodza Naczelnego. Bezcenne okazało się złamanie tuż przed bitwą szyfru Rewolucja, który służył Tuchaczewskiemu do przesyłania rozkazów nacierającym armiom. W chwili rozpoczęcia uderzenia znad Wieprza zagłuszano sowieckie komunikaty cytatami z Biblii. W ten sposób uniemożliwiono bolszewikom łączność radiową na dwie doby. BIT WA WARSZ AWSK A 1920 Bitwa W 1920.indd /1/11 1:52:23 PM

30 Bitwa Warszawska została uznana przez niechętnego dotąd Polakom członka misji brytyjsko- -francuskiej lorda Edgara V. D Abernona za osiemnastą najważniejszą bitwę w dziejach świata. Nie ma w tym żadnej przesady. Polacy zatrzymali marsz bolszewików na zachód. Nad Wisłą rozstrzygnął się na pewno los Europy Środkowej, która została obroniona przed sowieckim totalitaryzmem. W 1923 r. zdecydowano, że 15 sierpnia będzie Świętem Żołnierza. Uroczyste obchody zwycięstwa nad bolszewikami, zniesione po II wojnie światowej przez komunistów, zostały przywrócone dopiero w niepodległej Polsce, po roku Przed naszą erą Miejsce bitwy Maraton Syrakuzy Gaugamela rzeka Metaurus 18 bitew, które według lorda D Abernona zmieniły los świata Rok Walczące strony Persowie i Grecy Ateńczycy i Spartanie Persowie i Macedończycy Kartagińczycy i Rzymianie Skutek bitwy Odparcie perskiego najazdu przez Ateńczyków Klęska wyprawy ateńskiej na Sycylię podczas wojny peloponeskiej Ostateczne zwycięstwo Aleksandra Wielkiego nad Dariuszem Zniszczenie przez Rzymian posiłków dla Hannibala 5. Las Teutoburski 9 Rzymianie i Germanie Zatrzymanie rzymskiej ekspansji w Germanii 6. Pola Katalaunijskie 451 Hunowie i Rzymianie Klęska Hunów pod wodzą Attyli i uratowanie cesarstwa 7. Poitiers 732 Arabowie i Frankowie Powstrzymanie inwazji arabskiej na Europę 8. Hastings 1066 Anglosasi i Normanowie Zdobycie Anglii przez Normanów 9. Orlean 1429 Anglicy i Francuzi Odbicie z rąk Anglików Orleanu, zwrot w wojnie stuletniej 10. Wielka Armada 1588 Hiszpanie i Anglicy Klęska floty hiszpańskiej i kres jej dominacji na morzach 11. Blenheim (niem. Blindheim) 1704 Francuzi, Bawarczycy i Wielka Koalicja (Anglia, Austria, Holandia) Porażka Francji i zatrzymanie jej ekspansji 12. Połtawa 1709 Szwedzi i Rosjanie Klęska szwedzkiej wyprawy na Moskwę, zwrot w wojnie północnej 13. Saratoga 1777 Anglicy i Amerykanie Przechylenie szali zwycięstwa w wojnie na stronę Amerykanów 14. Valmy 1792 Prusacy i Francuzi Zatrzymanie pruskiego marszu na Paryż, uratowanie rewolucji 15. Waterloo 1815 Francuzi i Anglicy Ostateczna klęska Napoleona 16. Sedan 1870 Francuzi i Prusacy Upadek II Cesarstwa we Francji, zjednoczenie Niemiec 17. Marna 1914 Niemcy i Francuzi Zatrzymanie niemieckiej ofensywy na Paryż 18. Warszawa 1920 bolszewicy i Polacy Powstrzymanie bolszewickiego marszu na Europę 28 BITWA WARSZAWSKA 1920

31 Samolot Albatros D. III w barwach Eskadry Kościuszkowskiej W składzie stacjonującej w okolicach Lwowa 7. Eskadry Myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki znalazło się 21 amerykańskich ochotników, którzy przyjechali do Polski, aby bronić jej niepodległości przed bolszewikami. Ich dowódcą był Cedric Fauntleroy kowboj i żołnierz Legii Cudzoziemskiej a jego zastępcą Merian C. Cooper, w późniejszym czasie słynny hollywoodzki producent filmowy (m.in. filmu King-Kong). W wojnie 1920 r. 7. Eskadra odegrała ogromną rolę w powstrzymaniu pod Lwowem ofensywy 1. Armii Konnej Budionnego. Biało-czerwona szachownica stałą się znakiem rozpoznawczym polskiego lotnictwa 1 grudnia 1918 r. Samolot Albatros był wykorzystywany przez armię austro-węgierską i dobrze spisywał się podczas I wojny światowej. Polska dysponowała 45 maszynami tego typu. Albatros uzbrojony był w 2 karabiny maszynowe, mocowane z przodu kadłuba. Amerykanie zrzucali też z kabiny 4-kilogramowe bomby. Symbolem eskadry była krakuska i skrzyżowane kosy na tle barw Stanów Zjednoczonych. BITWA WARSZAWSKA

32 Jerzy Kossak, Bitwa pod Komarowem, część tryptyku. Szarża 8. pułku ułanów w decydującym momencie bitwy Wczasie, gdy pod Warszawą decydowały się losy Polski i Europy, 1. Armia Konna bezskutecznie próbowała opanować Lwów. Kolejnym jej celem był Zamość, broniony m.in. przez żołnierzy 31. Pułku Strzelców Kaniowskich i oddziały ukraińskie Marko Bezruczki (siła niewielka, ale żołnierz wytrawny i wprost znakomity pisał o nich Adam Grzymała- -Siedlecki). Kozacy Budionnego, mimo początkowej porażki pod Tyszowcami ze sprzymierzoną z Polakami brygadą kozaków esauła Wadima Jakowlewa, dotarli do miasta i natychmiast przystąpili do szturmu. W pewnym momencie los miasta zawisł na każdym poszczególnym bagnecie, na każdym poszczególnym ładunku, na każdym calu rozwiewu kulomiotowego. Ani jedna minuta w działaniu okopanej piechoty nie mogła być omylną, chybioną, bezużyteczną. I każdy poszczególny szeregowiec musiał być sobie komendantem i sędzią swego honoru żołnierskiego. Po trzech dniach bezskutecznych ataków Budionny cofnął się w kierunku Hrubieszowa i Komarowa. Tutaj czekały na niego siły polskie: 2. Dywizja Piechoty Legionów oraz grupa gen. Stanisława Hallera, złożona z 1. Dywizji Jazdy i 13. Dywizji Piechoty. Wieczorem 29 sierpnia doszło do pierwszego Stanisław Batowski, Polskie Termopile (Obrona Zadwórza przed bolszewikami). 17 sierpnia pod Zadwórzem batalion polskich ochotników zatrzymał marsz Budionnego na Lwów. Prawie wszyscy obrońcy Zadwórza zginęli, ale ich ofiara przyczyniła się do uratowania miasta starcia. Zaskoczone pojawieniem się polskiej kawalerii posterunki bolszewickie poddały się prawie bez walki. Budionny zorientował się, że znalazł się w pułapce. Rozkazał swoim żołnierzom przebijać się przez polskie pozycje. 31 sierpnia na polach pod Komarowem doszło do ostatniej wielkiej bitwy kawaleryjskiej w dziejach świata. Polacy ustępowali liczebnie Konarmii, ale walczyli z pełnym poświęceniem i determinacją, co przesądziło o wyniku starcia. W całodziennym boju padło prawie 300 ułanów i szwoleżerów. I choć 1. Armii Konnej udało się w końcu wyrwać z matni i przebić przez linie 2. Dywizji Piechoty Legionów, to jednak poniosła ona tak duże straty, że nie odegrała już znaczącej roli w dalszej fazie kampanii. 30 BITWA WARSZAWSKA 1920

33 KOMARÓW 1920

34 Lance do boju, szable w dłoń, Bolszewika goń, goń, goń! Regulamin nakazywał ułanom nosić rogatywkę lub furażerkę. Poszczególne pułki różniły się barwą otoków oraz proporczyków u lanc i na kołnierzach. Lanca w ręku doświadczonego kawalerzysty była nadzwyczaj groźną bronią. Wszystkie rodzaje jazdy używały karabinków kawaleryjskich, lanc i szabel. Zamiast trzewików i owijaczy kawalerzyści nosili wysokie buty do konnej jazdy i bryczesy. Ułan 2. Pułku Ułanów Grochowskich Do walki z bolszewikami Polska wystawiła pułki ułanów, szwoleżerów i strzelców konnych. Początkowo mundury wszystkich jednostek nawiązywały krojem i barwą do tradycji dawnych formacji kawaleryjskich z czasów Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego lub I wojny światowej. Jednak mundur wprowadzony w 1919 r. znacznie odbiegał od tych wzorców i z tego powodu został bardzo niechętnie przyjęty przez kawalerzystów. 32 BITWA WARSZAWSKA 1920