Natomiast zdolno warunkach polski. 1. rzepisu, jego go

Transkrypt

1 Stanowisko Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym w sprawie analiz zgodności ustawodawstwa polskiego z postanowieniami Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami opracowanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym (dalej: PSOUU) z radością przyjęło informację o zakończeniu opracowywania przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej analiz zgodności ustawodawstwa polskiego z postanowieniami Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami (dalej: Konwencja). Od 2007 roku, tj. od podpisania Konwencji przez Polskę, PSOUU wielokrotnie wzywało polski rząd do wszczęcia procedury ratyfikacyjnej Konwencji. Przedłużające się prace nad analizą polskiego ustawodawstwa, a także wyraźne stanowisko Polski w zakresie niepodpisywania Protokołu Fakultatywnego do Konwencji kazały przypuszczać, iż sytuacja osób z niepełnosprawnością nie jest sprawą priorytetową dla polskiego rządu. Tymczasem Konwencja, jako pierwszy tak obszerny akt wyznaczający standardy stosowania praw człowieka względem osób z niepełnosprawnością, jest również dokumentem edukacyjnym i może mieć ogromne znaczenie w kształtowaniu świadomości społecznej na temat wolności i praw oraz ich dochodzenia przez osoby z niepełnosprawnością. Natomiast zdolno warunkach polski Analizy polskiego ustawodawstwa przygotowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej to ważny krok w przygotowaniu Polski do ratyfikacji Konwencji. Trudno jednak nie zwrócić uwagi, iż analizy te nie zawierają najistotniejszych postulatów, wniosków i rekomendacji w zakresie ewentualnych zmian polskiego prawa, czy też zmian istniejących dyskryminacyjnych praktyk. Przeprowadzone analizy na temat stanu prawnego w dużej mierze pokrywają się z opracowaniem ekspertów projektu Polska droga do Konwencji, które powstało w 2008 roku. 1. rzepisu, jego go

2 Mając na uwadze dotychczasowe działania władz na rzecz osób z niepełnosprawnością, warto byłoby zastanowić się, jakie dokładnie zmiany legislacyjne oraz zmiany w zakresie praktyki stosowania prawa należy w Polsce przeprowadzić, by Konwencja stała się skutecznym środkiem realizacji i dochodzenia praw przez osoby z niepełnosprawnością. Niestety, na podstawie przeprowadzonych przez Ministerstwo analiz nie jest możliwe ustalenie kierunku ewentualnych zmian prawa. Wypada również podkreślić, iż problematyczne jest przedstawienie w ramach konsultacji stanowiska w zakresie wdrażania opracowanych przez Ministerstwo analiz w tak krótkim czasie. W związku z tym PSOUU zastrzega sobie prawo uczestnictwa w konsultacjach wniosku ratyfikacyjnego oraz dalszych pracach nad wdrożeniem przepisów Konwencji. I. Uwagi ogólne PSOUU zwracało już uwagę na potrzebę zmian tłumaczenia Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami opracowanego przez Ministerstwo. Konwencja ma ogromne znaczenie dla funkcjonowania wszystkich osób z niepełnosprawnością, w tym szczególnie osób z niepełnosprawnością intelektualną, dlatego jej tłumaczenie powinno odzwierciedlać idee, jakie przyświecały Organizacji Narodów Zjednoczonych, a wyrażone zostały m. in. w Preambule do tego aktu. Aktualne tłumaczenie tekstu Konwencji zamieszczone na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej zawiera sformułowania prowadzące do dyskryminacji osób z niepełnosprawnością. W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na nazwę Konwencji. PSOUU postuluje, aby została ona przetłumaczona zgodnie z oryginałem w języku angielskim, tzn. Konwencja o prawach osób z niepełnosprawnościami ( Convention on the Rights of Persons with Disabilities ( Zgodnie ze światowym trendem w terminologii dotyczącej niepełnosprawności, należy oddzielić spójnikiem z (with) cechę niepełnosprawności od osoby, która ją posiada. Osobowe, podmiotowe podejście do osoby z problemami podkreśla wartość i integralność osoby również w innych przypadkach, np. osoby chorej na schizofrenię (a nie schizofrenika) czy chorej na gruźlicę (a nie gruźlika). Zdaniem PSOUU stosowanie bowiem nazwy dysfunkcji na określenie osoby z tą dysfunkcją depersonifikuje, przysłania osobę jako podmiot. Dlatego też w całym tekście Konwencji sformułowanie osoby niepełnosprawne powinno zostać zamienione na osoby z niepełnosprawnościami/ z niepełnosprawnością.

3 Po drugie, PSOUU apeluje o zmianę tłumaczenia art. 12 Konwencji, który dotyczy kwestii zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami. Obecnie, polskie tłumaczenie tego artykułu brzmi następująco: 1. Państwa Strony potwierdzają, że osoby niepełnosprawne mają prawo do uznania ich za podmioty prawa. 2. Państwa Strony uznają, że osoby niepełnosprawne mają zdolność prawną, na zasadzie równości z innymi osobami, we wszystkich aspektach życia. Tymczasem pojęcie legal capacity w znaczeniu zawartym w art. 12 Konwencji oznacza zdolność do czynności prawnych, a nie jak przyjęło Ministerstwo - zdolność prawną. Legal capacity rozumiana jest jako ewoluująca zdolność do korzystania z równych praw oraz zawiera w sobie zdolność do czynności prawnych. Rozróżnienie pojęć zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych ma fundamentalne znaczenie dla autonomicznego funkcjonowania osób z niepełnosprawnością intelektualną. Zdolność prawna zgodnie z art. 8 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r., Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) przysługuje każdemu człowiekowi od chwili urodzenia. To właściwość polegająca na zdolności do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Zdolność prawna jest atrybutem przysługującym każdemu człowiekowi. Nie można się jej zrzec ani też jej ograniczyć lub przenieść na inną osobę w drodze czynności prawnej. Zdolność prawna powstaje i wygasa z mocy samego prawa. Osoba z niepełnosprawnością jest podmiotem praw i obowiązków jak każda inna osoba fizyczna. Natomiast zdolność do czynności prawnych to możność nabywania praw i obowiązków własnym działaniem (we własnym imieniu), zgodnie z własną wolą. Konwencja w art. 12 w tłumaczeniu Ministerstwa wskazuje m. in., że środki związane z korzystaniem ze zdolności prawnej będą respektowały prawa, wolę i preferencje osoby, będą wolne od konfliktu interesów i bezprawnych nacisków, będą proporcjonalne i dostosowane do sytuacji danej osoby, będą stosowane przez możliwie najkrótszy czas i będą podlegały stałemu przeglądowi przez właściwe, niezależne i bezstronne władze lub organ sądowy. Bez cienia wątpliwości zatem należy uznać, iż art. 12 Konwencji odnosi się do zdolności do czynności prawnych, bowiem osoby z niepełnosprawnością nie mają problemów z korzystaniem ze zdolności prawnej, są uznane za podmioty praw i obowiązków. Najistotniejszym problemem jest ograniczanie i pozbawianie tych osób możliwości

4 korzystania ze zdolności do czynności prawnych i to o niej stanowi art. 12 Konwencji. Przekonuje o tym również stanowisko organizacji pozarządowych (m. in. Inclusion Europe, European Disability Forum), zgodnie z którymi Konwencja wprowadza tzw. model wspieranego podejmowania decyzji (supported decision-making) w miejsce modelu zastępczego podejmowania decyzji (substitute decision-making). Model wspieranego podejmowania decyzji polega na tym, że osoba z niepełnosprawnością nie jest pozbawiona zdolności do czynności prawnych na rzecz ustanowionego przedstawiciela ustawowego, ale udzielane jest jej wsparcie w podejmowaniu takich decyzji, w których wsparcie jest jej potrzebne. Po trzecie, art. 24 Konwencji w tłumaczeniu polskim wprowadzając prawo do edukacji osób z niepełnosprawnością, stanowi również o obowiązku Państwa zapewnienia integracyjnego systemu edukacji na wszystkich poziomach. Tymczasem w oryginale art. 24 Konwencji stanowi, iż Państwa zapewnią an inclusive education system at all levels. Zwrot ten powinien zostać przetłumaczony jako edukacja włączająca, która nie jest tożsama z edukacją integracyjną. Prawo do edukacji włączającej podkreśla prawo osób z niepełnosprawnościami do korzystania z kształcenia na takich samych zasadach jak osoby pełnosprawne, a nie tworzenia dla nich specjalnych warunków. Integracja w warunkach polskich nadal oznacza segregację i wykluczenie. PSOUU zwraca się z prośbą o uwzględnienie wskazanych uwag podczas formułowania ostatecznego i oficjalnego tłumaczenia Konwencji. II. Uwagi szczegółowe 1. W odniesieniu do definicji przyjętych w Konwencji PSOUU zwraca uwagę na potrzebę wprowadzenia definicji niepełnosprawności zgodnej z definicją prezentowaną w Konwencji do wszystkich aktów normatywnych, zarówno na poziomie ustawowym, jak i na poziomie aktów niższego rzędu. Wprowadzenie jednolitej definicji niepełnosprawności umożliwi wprowadzenie do polskiego systemu prawa jednego systemu orzekania o niepełnosprawności. Istniejące w chwili obecnej systemy orzecznicze w dużym stopniu utrudniają osobom z niepełnosprawnościami dostęp do przewidzianych dla nich świadczeń, uprawnień i ulg. 2. W celu wdrożenia definicji komunikacji do systemu polskiego prawa, konieczne jest wprowadzenie obowiązku publikacji informacji publicznych w alfabecie Braille a, dużą czcionką, piktogramami, w języku łatwym do czytania i zrozumienia, w formie dźwiękowej.

5 3. W odniesieniu do art. 5 Konwencji PSOUU zwraca uwagę na potrzebę zmian treści art. 82 kodeksu cywilnego, a przede wszystkim praktyki jego stosowania. Zgodnie z dyspozycją tego artykułu Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. Niestety, pomimo że nie wynika to z literalnego brzmienia przepisu, jego komentatorzy, a także orzecznictwo przekonuje, że oświadczenia woli osób niedorozwiniętych umysłowo są dotknięte bezwzględną nieważnością. Artykuł ten dotyczy wielu aspektów życia i statusu prawnego osób z niepełnosprawnością, dlatego jego stosowanie może prowadzić do dyskryminacji tych osób. Zmiany art. 82 kodeksu cywilnego powinny oczywiście korespondować z niezbędnymi zamianami systemu reprezentacji prawnej i likwidacji ubezwłasnowolnienia. 4. W nawiązaniu do uwagi ogólnej dotyczącej tłumaczenia art. 12 Konwencji należy wskazać, iż kwestia korzystania ze zdolności do czynności prawnych przez osoby niepełnosprawne intelektualnie budzi kontrowersje w tych państwach, w których jedyną formą ochrony prawnej tych osób są systemy opieki i ubezwłasnowolnienia. Taka sytuacja ma miejsce w Polsce. Istniejące uregulowania prawne w Polsce opierają się na całkowitym bądź częściowym ubezwłasnowolnieniu osób z niepełnosprawnością, natomiast art. 12 Konwencji w sposób jasny deklaruje, że osoby niepełnosprawne mają prawo cieszyć się zdolnością do czynności prawnych na równi z innymi. Ponieważ zdolność do czynności prawnych powinna być rozumiana jako zdolność do posiadania praw, a także zdolność do działania, Konwencja stanowi również, że osoby z niepełnosprawnością muszą otrzymywać wsparcie, jakiego mogą potrzebować, by korzystać ze swoich praw. Dla pełnego wdrożenia artykułu 12 Konwencji konieczna jest likwidacja instytucji ubezwłasnowolnienia i zastąpienie jej innymi formami prawnego wsparcia zgodnie z modelem wspieranego podejmowania decyzji. Instytucją zbliżoną, choć niewystarczającą w tym zakresie jest kurator dla osoby niepełnosprawnej, uwzględniony w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

6 Należy zauważyć, że kodeks cywilny, wymieniając przesłanki ubezwłasnowolnienia posługuje się terminami pejoratywnymi, od lat nie używanymi w literaturze medycznej, pedagogicznej i socjologicznej. Termin niedorozwój umysłowy początkowo został zastąpiony przez upośledzenie umysłowe, a ostatnio w dokumentach międzynarodowych, m. in. właśnie w Konwencji, na określenie niższej od przeciętnej sprawności intelektualnej, stosowany jest termin niepełnosprawność intelektualna. Choćby z tego względu regulacje ubezwłasnowolnienia z art. 13 i 16 kodeksu cywilnego wymagają zmian. Warto przy tym podkreślić, iż proponowane przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego działającą przy Ministrze Sprawiedliwości w latach , zmiany tej instytucji nie są wystarczające dla ochrony interesów osób z niepełnosprawnością intelektualną. Komisja zrezygnowała z ubezwłasnowolnienia częściowego i pozostawiła jedynie ubezwłasnowolnienie, bez określenia całkowite. Zmiana ta przy jednoczesnym braku alternatywnych rozwiązań i pozostawieniu instytucji ubezwłasnowolnienia jako jedynej formy ochrony prawnej dla osób tego wymagających jest sprzeczna z art. 12 Konwencji. PSOUU zdaje sobie sprawę, iż szczegółowe przeniesienie treści art. 12 Konwencji będzie wyglądało różnie w poszczególnych krajach, ze względu na różne struktury prawne i odmienną tradycję, to jednak Polska powinna rozważyć kilka kwestii, bez których nie sprosta intencjom wyrażonym w art. 12. Bowiem, by wspierane podejmowanie decyzji stało się rzeczywistością, należy nie tylko rozważyć reformę krajowego ustawodawstwa dotyczącego opieki prawnej (czyli ubezwłasnowolnienia), ale także wdrożenie całego szeregu struktur i środków pozaprawnych w tym zakresie, które będą uzupełniać niezbędne instrumenty legislacyjne. 5. Konieczna jest także nowelizacja przepisu art. 12 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wprowadzającego względny zakaz zawierania małżeństwa przez osoby chore psychicznie i niedorozwinięte umysłowo. Po pierwsze konieczne są zmiany w zakresie terminologii pojęcie niedorozwoju umysłowego powinno zostać zastąpione terminem niepełnosprawność intelektualna. Ponadto art k.r.o. wymaga takich zmian, które uregulują możliwość zawierania małżeństw osobom niepełnosprawnym intelektualnie od strony pozytywnej, po spełnieniu wskazanych w przepisie warunków, a nie w formie zakazu, choćby

7 względnego. Sposób ujęcia regulacji nie pozostaje bez znaczenia, bowiem co do zasady zakazane jest zawieranie małżeństw osób niedorozwiniętych umysłowo i chorych psychicznie, chyba że sąd wyrazi na to zgodę po spełnieniu przesłanek z art k.r.o. Zawarcie małżeństwa przez osoby niepełnosprawne intelektualnie jest w Polsce wyjątkiem od ogólnego zakazu. Konstrukcja ta pozostaje w sprzeczności z treścią art. 23 ust 1. lit. a) Konwencji, regulującego prawo do zawarcia małżeństwa przez osoby niepełnosprawne w ujęciu pozytywnym, czyli jako prawo im przysługujące, natomiast wyjątkiem od możliwości zawarcia małżeństwa jest zastosowanie klauzuli zdolności do zawarcia związku małżeńskiego. Przyjęte rozwiązanie polskiego k.r.o. stanowi bezpośrednią dyskryminację osób niepełnosprawnych intelektualnie i chorych psychicznie w stosunku do osób pełnosprawnych ponieważ wprowadza dodatkowe kryteria w ocenie ich sytuacji prawnej, tj. ocenę tego, czy stan umysłu nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa. Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym w pełni popiera działania zmierzające do ratyfikacji Konwencji, podkreślając jednocześnie potrzebę podejmowania wielu środków w celu rzeczywistego wpływu Konwencji na sytuację osób z niepełnosprawnością w Polsce.