Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowana inwestycji w perspektywie w województwie śląskim.

Transkrypt

1 Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowana inwestycji w perspektywie w województwie śląskim raport koocowy grudzieo 2012

2 Projekt zrealizowany dla Wydziału Rozwoju Regionalnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego przez: Instytut Badao Strukturalnych ul. Rejtana 15 lok. 24/ Warszawa, Polska tel: ; fax

3 Wykaz skrótów ARL ARR BGK BOŚ CATI CAWI EBI EFRR EFS FG FROM GUS IIF IP2 IZ JST KFK MRR MSP NFOŚiGW NCBiR OZE PARP PKB PKD PO IG PSZ RPO WSL SPO WKP ŚRFP TDI UMWSL WFOŚiGW WUP Agencja Rozwoju Lokalnego SA Agencja Rozwoju Regionalnego SA Bank Gospodarstwa Krajowego Bank Ochrony Środowiska SA Computer-Aided Telephone Interview Computer Assisted Web Interview Europejski Bank Inwestycyjny Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Europejski Fundusz Społeczny Fundusz Górnośląski SA Fundusz Rozwoju Obszarów Miejskich Główny Urząd Statystyczny instrumenty inżynierii finansowej Instytucja Pośrednicząca drugiego stopnia Instytucja Zarządzająca jednostki samorządu terytorialnego Krajowy Fundusz Kapitałowy Ministerstwo Rozwoju Regionalnego mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Narodowe Centrum Badao i Rozwoju Odnawialne źródła energii Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Produkt Krajowy Brutto Polska Klasyfikacja Działalności Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka Publiczne Służby Zatrudnienia Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego Sektorowy Program Operacyjny Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw Ślaski Regionalny Fundusz Poręczeniowy Telephone in-depth Interview Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Wojewódzki Urząd Pracy 2

4 Lista celów tematycznych analizowanych w opracowaniu: Cel tematyczny I. Wspieranie badao naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji, Cel tematyczny II. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjno-komunikacyjnych, Cel tematyczny III. Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, Cel tematyczny IV. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach, Cel tematyczny VI. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów, Cel tematyczny VIII. Promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności pracowników, Cel tematyczny IX. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem. 3

5 Streszczenie W raporcie podejmujemy problematykę publicznego wsparcia rozwoju społeczno-gospodarczego z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych, rozważając je w kontekście ich zastosowania w kolejnej perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata w województwie śląskim. Analizowane instrumenty zwrotne to pożyczki (udzielane na zasadach rynkowych oraz preferencyjnych), poręczenia (a także ich różne odmiany, takie jak poręczenia portfelowe i reporęczenia) oraz wsparcie kapitałowe (w szczególności w formie funduszy zalążkowych). Rozważając zastosowanie różnych instrumentów zauważamy, że pożyczki rynkowe adresowane byd powinny przede wszystkim do podmiotów o ograniczonej zdolności kredytowej (a także, dla firm otrzymujących dotacje, jako uzupełnienie wsparcia, zapewniające wkład własny), pożyczki preferencyjne tworzą zachęty i powinny byd wykorzystywane do realizacji specyficznych polityk, promujących działalnośd inwestycyjną w określonych obszarach (np. inwestycje w innowacje czy turystykę), poręczenia są narzędziem umożliwiającym zaciąganie kredytów rynkowych podmiotom o niewystarczających zabezpieczeniach (ale posiadających zdolnośd kredytową), a wejścia kapitałowe kierowane powinny byd na najbardziej ryzykowne projekty (przy braku zdolności i zabezpieczeo), kluczowych dla dalszego rozwoju przedsiębiorstwa. Podstawowym uzasadnieniem stosowania instrumentów zwrotnych w polityce społecznogospodarczej jest niedoskonałośd rynku finansowego, przejawiająca się w tym, że ekonomicznie zasadne projekty nie mogą uzyskad finansowania rynkowego. Problem ten może byd także rozwiązywany za pomocą dotacji, jednak instrumenty zwrotne mają tę przewagę, że po pierwsze wymuszają oparcie inwestycji o rzetelny rachunek ekonomiczny, po drugie tworzą (przez rewolwing środków) możliwośd wsparcia większej liczby projektów w znacznie dłuższym horyzoncie czasowym. W tym sensie instrumenty zwrotne są instrumentem preferowanym w tych obszarach, w których mogą skutecznie rozwiązad występujące niedoskonałości rynku. Jako takie, mają bardzo ograniczone zastosowanie w projektach ryzykownych (w szczególności B+R poza pewnym polem dla stosowania instrumentów kapitałowych lub montażu finansowego dotacji z pożyczką), generujących istotne efekty zewnętrzne (jak np. inwestycje w ochronę środowiska) czy też dostarczających dóbr publicznych. Polski rynek instrumentów zwrotnych finansowanych ze środków publicznych jest na dośd wczesnym etapie rozwoju, jednak finansowanie (głównie z RPO) w obecnej perspektywie, a także z perspektywy i środków Phare doprowadziło do powstania sieci funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, aktywnie działających we wszystkich regionach Polski. Mniej rozwinięte jest publiczne wsparcie na wejścia kapitałowe, obecnie oparte przede wszystkim na działaniach KFK (dofinansowującym fundusze VC ze środków PO IG) i PARP (dofinansowującym działania typu seed capital, również ze środków PO IG). W chwili obecnej wdrażanie interwencji oparte jest o środki EFRR, w modelu wdrażania przede wszystkim bezpośrednim, w którym Instytucja Zarządzająca współpracuje bezpośrednio z pośrednikami finansowymi. W kilku województwach funkcjonuje model wdrażania pośredniego (w formułach JESSICA i JEREMIE), opartego o współpracę IZ z menadżerem funduszu powierniczego, który odpowiedzialny jest za współpracę z pośrednikami finansowymi. Środki na wsparcie zwrotne dostępne są nie tylko dla firm, ale także dla JST (w ramach inicjatywy JESSICA) i innych podmiotów nierynkowych (w ramach finansowanych ze środków krajowych instrumentów oferowanych przez NFOŚiGW oraz WFOŚiGW). 4

6 System funduszy pożyczkowych i poręczeniowych oferujących instrumenty zwrotne jest w województwie śląskim dobrze rozwinięty, z siedmioma funduszami pożyczkowymi (w tym trzema finansowanymi ze środków RPO WSL) i pięcioma funduszami poręczeniowymi (w tym jednym finansowanym ze środków RPO WSL), inicjatywą JESSICA (również finansowanej z RPO WSL) oraz środkami WFOŚiGW. Na terenie województwa działają też finansowane z PO IG instytucje oferujące wsparcie kapitałowe, ale zasięg ich działania nie jest ograniczony do terenu województwa śląskiego. W chwili obecnej wydaje się, że wykorzystanie środków w aktualnym okresie programowania będzie pełne, chod w niektórych wypadkach efektywnośd działania funduszy pożyczkowych mogłaby byd wyższa, a fundusze poręczeniowe mogłyby bezpiecznie osiągad istotnie wyższe mnożniki. Największym zainteresowaniem przedsiębiorców cieszą się pożyczki preferencyjne, o niskim oprocentowaniu (1 proc. w skali roku), oferowane przez Fundusz Górnośląski. Oferta funduszy jest uważana za konkurencyjną, jednak świadomośd jej istnienia wśród przedsiębiorców jest niska; na dotychczasową realizację wsparcia zwrotnego wpływ też miała konkurencja ze strony dotacji oraz stosunkowo późne wdrażanie IIF, jak i ograniczenia we wdrażaniu interwencji wynikające z przepisów prawa (przede wszystkim związane z koniecznymi zabezpieczeniami i regulacjami w zakresie pomocy publicznej). W inicjatywie JESSICA zainteresowanie jest w porównaniu z innymi regionami wysokie, a obecnie zatwierdzone i rozpatrywane wnioski opiewają na pożyczki wynoszące blisko 70 proc. alokacji. Jednocześnie większośd ubiegających się o wsparcie stanowią przedsiębiorstwa (a nie JST), co nie jest zgodne z pierwotnym założeniami inicjatywy, a wynika z awersji części JST do zwiększania zadłużenia, niskiej (zerowej) rentowności części rozważanych projektów oraz problemów ze sfinansowaniem wkładu własnego. Ogólna analiza zastosowania instrumentów zwrotnych w praktyce społeczno-gospodarczej oraz dotychczasowych doświadczeo RPO WSL w tym zakresie dały nam podstawę do sformułowania propozycji ich wykorzystania w perspektywie Punktem wyjścia były tu dla nas Założenia do przyszłego Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego w latach (w wersji z maja 2012 r), definiujące proponowane przez IZ na tym etapie przygotowao obszary tematyczne (w poszczególnych celach tematycznych interwencji), 1 alokacje między celami oraz wstępny zakres wykorzystania instrumentów zwrotnych. Nasze propozycje mają charakter rozszerzający i uszczegóławiający z jednej strony proponujemy dodatkowe (w stosunku do tych w Założeniach) obszary, gdzie instrumenty zwrotne mogą byd wykorzystane, z drugiej strony rozwijamy założenia opisując możliwe do zastosowania instrumenty, modele wdrażania oraz alokacje środków. Docelowy maksymalny model zakłada ok. trzykrotne zwiększenie środków na wsparcie zwrotne (w porównaniu z RPO WSL ), koncentrujące się przede wszystkim na wsparciu inwestycji MSP (cel tematyczny III. Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw), gdzie środki na IIF mają wzrosnąd ponad dwunastokrotnie. Jednocześnie postulujemy oparcie systemu 1 Przy czym cele tematyczne oparte są o te zdefiniowane w projekcie rozporządzenia Parlamenty Europejskiego i Rady, ustanawiającego wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego objętych zakresem wspólnych ram strategicznych oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego i Funduszu Spójności, oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 5

7 wsparcia przedsiębiorstw przede wszystkim na różnych formach poręczeo i pożyczkach preferencyjnych, przy mniejszym udziale pożyczek rynkowych i niewielkim znaczeniu instrumentów kapitałowych. Jednocześnie postulujemy, by we wsparciu kierowanym do przedsiębiorstw przyjąd model pośredni, oparty na jednym menadżerze funduszu, przy maksymalnej elastyczności realokacji środków między obszarami tematycznymi, instrumentami, a w pewnym stopniu także pośrednikami. Postulujemy także, by wsparcie przedsiębiorstw przewidziane obecnie w celu tematycznym I. (Wspieranie badao naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji) oraz celu tematycznym II. (Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjnokomunikacyjnych) wdrażad łącznie (w ramach jednej osi priorytetowej) z celem tematycznym III. (Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw), w ramach wsparcia MSP. Zapewni to większą spójnośd systemu i łatwośd realokacji środków między obszarami, w zależności od potrzeb. Menadżer funduszu skierowanego do przedsiębiorców powinien także byd odpowiedzialny za interwencje w celu tematycznym IV. (Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach) w obszarze skierowanym do przedsiębiorstw, tj. wsparciu inwestycji w OZE, gdzie instrumentem (ze względu na efekt zachęty) powinny byd pożyczki preferencyjne. Cel tematyczny IV. w obszarze skierowanym do podmiotów nierynkowych (termomodernizacja, rozproszone źródła energii) proponujemy wdrażad w modelu bezpośrednim przez WFOŚiGW (ze względu na jego doświadczenie w tego typu działaniach i możliwośd stworzenia oferty komplementarnej z ofertą własną Funduszu), względnie inne instytucje wyłonione w trybie konkursowym. To, czy zastosowana będzie pożyczka rynkowa, preferencyjna czy nawet instrument dotacyjny jest kwestią wyboru publicznego, przy czym proponujemy przyjęcie pożyczki rynkowej jako głównego oferowanego instrumentu. Dodatkowo, proponujemy rozważyd szersze wykorzystanie wsparcia zwrotnego w wypadku celu tematycznego VI. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów. Wg Założeo ma byd ono ograniczone do wsparcia rekultywacji na cele komercyjne, prowadzonej przez duże przedsiębiorstwa (gdzie proponujemy stosowanie pożyczki preferencyjnej i wdrażanie wraz z celem tematycznym IX., zob. poniżej). Możliwe jest także wsparcie zwrotne spółek JST w zakresie zakupów transportu taboru publicznego, przy czym proponujemy tu pożyczki rynkowe (z podobnymi zastrzeżeniami jak we wsparciu podmiotów nierynkowych w celu tematycznym IV.), udzielane bezpośrednio przez IZ. Założenia nie definiują obszarów tematycznych dla celu tematycznego VIII. Promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności pracowników. Istnieje tu pewien potencjał dla wsparcia tworzenia nowych miejsc pracy w MSP (z wykorzystaniem pożyczek preferencyjnych), oraz rozpoczynania działalności przez bezrobotnych (z wykorzystaniem pożyczek rynkowych, przy możliwości np. umarzania części kapitału). Wdrażanie powinno się odbywad poprzez projekty konkursowe PSZ. Interwencja w zakresie rewitalizacji (w ramach celu tematycznego IX. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem) powinna byd kontynuowana w modelu post-jessica, a więc także z wykorzystaniem menadżera funduszy. Środki w ramach tego obszaru działania przewiduje się na poziomie zbliżonym do obecnego, z wykorzystaniem obecnie funkcjonujących zasad w zakresie preferencyjnych warunków pożyczki. Jednocześnie znaczenie tego typu instrumentu dla przyszłej 6

8 polityki publicznej będzie warunkowane jego atrakcyjnością dla JST, do pewnego stopnia warunkowaną czynnikami niezależnymi od IZ, jak na przykład ostateczny kształt tzw. reguły wydatkowej dla samorządów (ograniczającej wg planów rządowych wzrost wydatków i zadłużenia JST). Potencjalnie, ten model wdrażania mógłby objąd także niektóre obszary celu tematycznego IV. (skierowane do podmiotów nierynkowych, w tym JST) i VI. (wspieranie rekultywacji na cele komercyjne). Powyższe propozycje w pewnym stopniu wpływają na alokację środków na instrumenty zwrotne postulaty pewnego ich wykorzystania w celu tematycznym I. i II. (gdzie pierwotnie nie były przewidziane) oraz istotnego ich zwiększenia w celu tematycznym VI. (na zakupy taboru transportu publicznego). Łącznie oznacza to alokację w IIF ok. 17,4 proc. środków programu, przy alokacji wg Założeo na poziomie 14,4 proc. i 4,5 proc. w RPO WSL Jest to jednak propozycja wariantu maksimum, której środki zwrotne są stosowane we wszystkich obszarach ich potencjalnego wykorzystania. Dla wsparcia instytucji nierynkowych kwestia stosowania wsparcia zwrotnego jest bardziej problemem wyboru publicznego, ponieważ w większości omawianych wypadków dotację mogą byd także stosowane przy osiąganiu szybszych i bardziej spektakularnych efektów, ale też z szybkim zużyciem dostępnych środków, bez możliwości dalszego nimi obracania. Przedstawione przez nas propozycje były przedmiotem dyskusji z interesariuszami, również realizowane na wcześniejszych etapach badania jakościowe dostarczyły istotnych informacji nt. możliwości realizacji ww. propozycji. W kontekście znacznego zwiększenia alokacji kluczowe jest spostrzeżenie, że interesariusze nie byli zgodni co do możliwości wykorzystania tak dużych środków w ramach wsparcia zwrotnego. Wątpliwości te dotyczyły w szczególności JST; dla przedsiębiorstw w większym stopniu wskazywano problem braku informacji o ofercie pośredników finansowych i znajomości zasad korzystania z instrumentów zwrotnych. Przedstawiciele pośredników wskazywali też, że chociaż liczba instytucji jest wystarczająca do wdrożenia zwiększonej alokacji, to będzie to dla nich wysiłek organizacyjny, w szczególności wymagający zmiany modelu wynagradzania za zarządzanie, umożliwiający im zwiększenie efektywności i budowanie potencjału kadrowego. Interesariusze nie posiadali też wiedzy nt. istnienia w województwie instytucji o większym doświadczeniu we wdrażaniu wsparcia kapitałowego, co może byd barierą w szerszym stosowaniu tego instrumentu. Przedstawiciele IZ poddali w wątpliwośd także to, czy wobec nacisku na szybkośd wdrażania i osiągania wskaźników programu, tak duże wykorzystanie instrumentów finansowych w ogólności, a w modelu pośrednim w szczególności, będzie możliwe. Badanie jest oparte przede wszystkim o dane zastane (dokumentacja RPO WSL , w tym projektów dotyczących wsparcia zwrotnego, opracowania i dane nt. instrumentów zwrotnych w Polsce i na świecie, literaturę przedmiotu) oraz dane zebrane w trakcie badao jakościowych wywiadów bezpośrednich z instytucjami zaangażowanymi we wdrażanie instrumentów zwrotnych w województwie śląskim oraz na szczeblu krajowym i ekspertami, pośrednikami finansowymi, a także (w formie wywiadów telefonicznych) z beneficjentami i potencjalnymi beneficjentami wsparcia. Dodatkowo przeprowadzono badanie firm korzystających z pożyczek i poręczeo finansowanych w ramach poddziałania (badanie internetowe CAWI) oraz badanie MSP województwa śląskiego (badanie telefoniczne CATI). Sformułowane w badaniu propozycje były też konsultowane z interesariuszami podczas dwóch grup fokusowych. 7

9 Summary In this report we deal with the issue of public support for socio-economic development through financial engineering instruments, discussing them in the context of the next European Union financial perspective in the Silesian Voivodship (SV). The analysed instruments include loans (granted on market and preferential terms), guarantees (as well as their different variants, such as the guarantee portfolio and re-guarantees) and equity instruments (in particular through seed funds). We argue that loans on market terms should be addressed primarily to entities with limited credit rating (or as supplementation to grant support in order to provide the necessary own contribution), while preferential loans are to create incentives and should be used to implement specific policies that promote investment in certain areas (for example, investment in innovation and tourism). Guarantees are a tool allowing market borrowing by entities with insufficient security (but with good credit rating) and equity instruments should be directed to the most risky projects crucial for the further growth of an enterprise (in the absence of borrowing power and security). The main rationale for using financial engineering instruments in socio-economic policy is the imperfect nature of financial markets, where economically viable projects cannot obtain financing from the market. This problem can also be also solved by means of subsidies, but the advantage of financial instruments is that they enforce sound economic calculation in investment and give the opportunity to support a larger number of projects over a much longer time horizon (thanks to the return of resources). In this sense, financial engineering instruments are preferred in those areas where they can effectively address market imperfections. As such, they have very limited use in risky projects (in particular R&D except certain fields suitable for the application of equity instruments or the combination of a subsidy with a loan), projects generating significant externalities (such as investments in environmental protection) and those providing public goods. Although the Polish market of publicly funded financial engineering instruments is at a relatively early stage of development, funding in the current term (mainly from ROPs) and also in the perspective and PHARE resources has led to the creation of a network of loan and guarantee funds actively operating in all regions of Poland. Equity instruments are less popular and based mainly on the activities of the NCF (supporting VC funds from the IE OP) and Polish Agency for Enterprise Development (supporting seed funding, also using funds from the IE OP). At the moment, ERDF funding is being introduced for the implementation of interventions where the Managing Authorities cooperate directly with financial intermediaries. In several voivodships an implementation of an indirect operating model exists (JESSICA and JEREMIE formulas) based on the cooperation between the MA and a trust fund manager responsible for cooperation with financial intermediaries. Resources for the financial engineering instruments are available not only for companies but also for local authorities (under the JESSICA initiative) and other non-market actors (under the nationally funded instruments offered by the National Fund for Environmental Protection and Water Management and the Voivodship Fund for Environmental Protection and Water Management). The Silesian voivodship has a well-developed system of loan and guarantee funds offering financial engineering instruments, with seven loan funds (including three funded under the Silesia Voivodship 8

10 ROP) and five guarantee funds (including one under the ROP), JESSICA (also funded under the ROP) and the Voivodship Fund for Environmental Protection and Water Management. In the region there are institutions offering capital support also funded by the OP, but the scope of their activities is not limited to the Silesian voivodship. At the moment it seems that in the current programming period the entire offered resources will be used, although in some cases the efficiency of loan funds could be higher and the guarantee funds could safely achieve significantly higher multipliers. Entrepreneurs are most interested in preferential loans with low interest rates (1 percent a year), offered by the Upper Silesian Fund. The offer of funds is considered to be competitive, but awareness of its existence is low among entrepreneurs. Current support using financial engineering instruments has also been affected by the competition from subsidies and the relatively late implementation of the instruments. Interest in the JESSICA initiative is high in comparison with other regions, and loan applications currently approved and considered cover nearly 70 percent of the allocation. At the same time the majority of applicants are companies (not local authorities), which is not consistent with the original objective of the initiative, and results from the aversion of local authorities to further debt financing, the low (zero) profitability of some projects and also problems with financing their own contribution. General analysis of financial engineering instruments in socio-economic practice and the experiences of the SV ROP in this field, provide the basis for proposals for the perspective. The starting point is the Guidelines for the SV ROP , defining themes proposed by managing authorities (MA) at this stage of preparation (individual themes of intervention), allocation for the objectives and the initial scope of financial engineering instruments. Our proposals expand and provide greater detail - on one hand we offer additional areas where financial engineering instruments can be used (compared to those in the Guidelines), and on the other we develop assumptions describing possible tools, models of implementation and the allocation of resources. The target maximum model assumes an approximately three-times increase in funding using financial engineering instruments (compared to ROP ), focusing primarily on the support for SMEs (theme III. Enhancing the competitiveness of small and medium-sized enterprises) where the funds for the instruments are to increase more than twelve times. At the same time we advocate basing the business support system mainly on various forms of guarantees and preferential loans, with a smaller market share of market loans and a minor use of equity. We also postulate that support for companies should be adopted in an intermediate model based on a single fund manager, with the maximum flexibility in reallocation of resources between themes, instruments and to some extent also intermediaries. We also postulate that support for companies, currently under themes I (strengthening research, technological development and innovation) and II (enhancing access to, and use and quality of, information and communication technologies), should be implemented together with theme III (under one priority axis) under the support for SMEs. This will ensure greater consistency and ease of reallocation of resources between areas of intervention, depending on needs. The manager of the fund for entrepreneurs should also be responsible for interventions under theme IV in the part directed to businesses, i.e. for investments in renewable energy sources, where preferential loans should be used (due to their incentive effect). 9

11 In theme IV (supporting the shift towards a low-carbon economy in all sectors), in the part directed to non-market entities (thermo-modernisation, distributed energy sources), we suggest using the direct model implemented by the Voivodship Fund for Environmental Protection and Water Management (due to its experience in these types of activities and the opportunity to build an offer complementary to the Fund's own offer), or other institutions selected in a public tender. Whether it is a loan on market or preferential terms, or a subsidy, is a matter of public choice, but we recommend the adoption of a market loan as the main instrument. In addition, we suggest considering a wider use of financial engineering instruments in theme VI (protecting the environment and promoting resource efficiency). According to the aforementioned Guidelines, it is to be confined to supporting land restoration for commercial purposes by large companies (while we offer preferential loans and implementation together with theme IX, cf. below). It is also possible to use the instruments to support the purchases of vehicles by transport companies owned by local government, but here we propose using loans on market terms (with similar reservations as in the support of non-market actors in theme IV), granted directly by the MA. The Guidelines do not define thematic areas for theme VIII (promoting employment and supporting labour mobility;). Some potential exists for supporting the creation of new jobs in SMEs (using preferential loans) as well as start-ups for the unemployed (using market loans with the possibility of partial redemption). Implementation should be done by PES competition projects. Interventions in the area of land restoration (theme IX promoting social inclusion and combating poverty) should be continued in the post-jessica model, and therefore also by a fund manager. The resources in this area are expected to be similar to the current one, using existing rules on preferential loan terms. At the same time, the significance of this instrument for the future public policy will be conditioned by the attractiveness to local authorities, which is to some extent conditioned by factors beyond the control of the MA, e.g. the final shape of the expenditure rule for local governments (which, according to national government s plan is to limit growth of local government s expenditures and debt). Potentially, this model of implementation could extend to several areas in theme IV (aimed at non-market entities, including local governments) and theme VI (support of land restoration for commercial purposes). These proposals to some extent affect the allocation of funds for financial engineering instruments our postulations of their use under themes I and II (originally not provided) and a significant increase in theme VI (for purchases of public transport fleet). In total, this means allocating 17.4 percent of the funds of the programme for financial engineering instruments, with the allocation in the Guidelines of 14.4 percent, and 4.5 percent in the SV ROP. It is, however, a "maximum variant", in which the instruments are used in all areas of their potential use. For non-market institutions, the question of using the financial engineering instruments are more a problem of public choice, as in the majority of the discussed cases subsidies may also be used. Subsidies enable faster and more spectacular effects, but with a rapid consumption of available resources with no possibility of reusing them again in the future. The aforementioned proposals have been discussed with stakeholders, while qualitative studies performed at earlier stages of the research have provided significant information on their feasibility. In the context of a significant increase in allocations, it is important that the stakeholders were not 10

12 able to agree on using such large funds through financial engineering instruments. These reservations especially involved local governments. With regard to businesses, there were voices pointing to a lack of information from financial intermediaries and insufficient knowledge of the principles of financial engineering instruments. Representatives of intermediaries also indicated that while the number of institutions is sufficient for the increased allocation, it will require an additional organisational change, in particular remuneration for management to increase the efficiency and the potential of their human resources. Stakeholders also had no knowledge about the existence of institutions in the region that had greater experience in using equity instruments, which can constitute a barrier to the broader adoption of this instrument. MA representatives also expressed their doubts regarding the scale of use of the financial engineering instruments in general, and especially with the currently required speed of implementation and the achievement of the programme's indicators in the intermediate model. The study is based primarily on desk research (publications and data on the financial engineering instruments in Poland and in the world), and the data collected during qualitative research - direct interviews with the institutions involved in the implementation of financial engineering instruments in Silesia and at the national level and experts, financial intermediaries, as well as (in the form of telephone interviews) with the beneficiaries and potential beneficiaries of the support. In addition, we have conducted a survey of companies which were granted loans and guarantees financed under measure (CAWI) and Silesia SME survey (telephone survey - CATI). Recommendations formulated in the study were also discussed with stakeholders during the two focus group interviews. 11

13 SPIS TREŚCI WSTĘP INSTRUMENTY ZWROTNE W POLITYCE SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ Typologia instrumentów zwrotnych Modele wdrażania i zarządzania instrumentami inżynierii finansowej Zastosowanie i skutecznośd instrumentów zwrotnych DOŚWIADCZENIA W STOSOWANIU INSTRUMENTÓW ZWROTNYCH W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM Wsparcie zwrotne w ramach poddziałania RPO WSL Wsparcie w ramach inicjatywy JESSICA Przegląd dostępnych instrumentów finansowania zwrotnego poza RPO WSL PROPOZYCJE ZWROTNEGO I BEZZWROTNEGO WSPARCIA W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W PERSPEKTYWIE Wsparcie zwrotne i bezzwrotne wg celów tematycznych Modele wsparcia zwrotnego Alokacja środków Podsumowanie propozycji finansowanie zwrotne a rozwój województwa śląskiego OCENA WYKORZYSTANIA INSTRUMENTÓW ZWROTNYCH Ocena propozycji modelu wdrażania IIF Atrakcyjnośd IIF Przewidywane problemy Podsumowanie WNIOSKI I REKOMENDACJE BIBLIOGRAFIA SPIS WYKRESÓW SPIS TABEL ANEKS METODOLOGICZNY

14 Wstęp W niniejszym raporcie prezentujemy wyniki projektu realizowanego przez Instytut Badao Strukturalnych dla Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego, poświęconego analizie możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowania inwestycji w perspektywie Unii Europejskiej w województwie śląskim. Raport składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omawiamy rolę instrumentów zwrotnych w polityce społeczno-gospodarczej: wychodząc od typologii instrumentów i ogólnego opisu ich znaczenia w polskiej rzeczywistości gospodarczej, przechodzimy do opisu polskich i zagranicznych rozwiązao w zakresie wdrażania instrumentów zwrotnych. Następnie na podstawie przeglądu literatury wskazujemy zasadnicze obszary ich stosowania i przykłady udanej interwencji publicznej z ich wykorzystaniem. Rozdział drugi poświęcony jest instrumentom zwrotnym w województwie śląskim. Koncentrujemy się w nim na szczegółowym opisie dotychczasowej realizacji wsparcia zwrotnego (tj. projektów dotyczących dokapitalizowania zewnętrznych źródeł dofinansowania przedsiębiorczości) w ramach poddziałania oraz inicjatywy JESSICA, następnie opisując niezależne od RPO WSL źródła finansowania zwrotnego w tym w szczególności działalnośd funduszy pożyczkowych i poręczeniowych oraz WFOŚiGW. Rozdział trzeci jest centralnym punktem opracowania formułujemy w nim propozycje wykorzystania instrumentów zwrotnych w województwie śląskim w okresie Wychodzimy tu od propozycji zawartych w Założeniach do przyszłego Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego w latach , finansowanego z EFRR w wersji z maja 2012 r. Dla określonych w nich obszarów interwencji proponujemy zastosowanie wybranych instrumentów zwrotnych, propozycje te szeroko komentując i uzasadniając. Są one następnie punktem wyjścia dla zaproponowania kompleksowego modelu wdrażania, opartego w szczególności na menadżerach funduszy powierniczych. Następnie, bazując na propozycjach w zakresie instrumentów i modelu wdrażania, proponujemy alokacje środków na instrumenty zwrotne, również w podziale na poszczególne typy instrumentów w ramach analizowanych celów tematycznych. Rozdział czwarty stanowi podsumowanie opinii interesariuszy nt. naszych propozycji, uzupełnionych o wnioski z badao jakościowych prowadzonych w ramach badania w zakresie możliwości realizacji interwencji z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych. Rozdział piąty podsumowuje wnioski i rekomendacje wynikające z raportu. W aneksie do raportu zamieszczamy informację nt. zastosowanej metodologii, w tym opisy realizacji badao terenowych wraz z narzędziami badawczymi. 13

15 1 Instrumenty zwrotne w polityce społeczno-gospodarczej Pierwszy rozdział raportu poświęcony jest ogólnemu spojrzeniu na rolę instrumentów zwrotnych w polityce społeczno-gospodarczej. Rozpoczynamy go od określenia przedmiotu naszej analizy, definiując różne typy instrumentów zwrotnych. Następnie opisujemy modele wdrażania instrumentów zwrotnych w Polsce i za granicą, wychodząc od syntetycznego opisu poziomu ich rozwoju w Polsce. Rozdział zamknięty jest przeglądem literatury nt. przesłanek stosowania instrumentów zwrotnych i wyników badao nt. ich skuteczności. 1.1 Typologia instrumentów zwrotnych Instrumenty zwrotne charakteryzują się możliwością wielokrotnego wykorzystania środków przeznaczonych na nie. Podstawowym kryterium udzielania wsparcia w formie zwrotnej jest potencjalna rentownośd projektu przy pewnej przyjętej stopie procentowej i przy pewnych założeniach. Ideałem jest projekt, o którym wiadomo, że mógłby się sam finansowad, gdyby nie zawodnośd rynku. W przypadku JST to ograniczenie funkcjonuje inaczej niż dla przedsiębiorstw, ze względu na inną naturę ograniczeo budżetowych JST samorządy mają większą zdolnośd kredytową i dostęp do zabezpieczenia, w związku z czym mogą finansowad na zasadach rynkowych także nierentowne inwestycje. Wśród instrumentów zwrotnych możemy wyróżnid (ze względu na typ wsparcia, z jakim są związane) instrumenty dłużne, poręczeniowe, kapitałowe i mieszane (por. wykres 1.). Wykres 1. Podział na typy instrumentów zwrotnych INSTRUMENTY pożyczki poręczenia equity instrumenty mieszane preferencyjne bankowe venture capital umorzenie pożyczki rynkowe portfelowe seed fund subwencje odsetkowe bezpośrednie montaż z dotacją reporęczenia Źródło: Opracowanie IBS Instrumenty dłużne, których celem jest wsparcie obiorców przy pomocy pożyczek, ułatwiając dostęp do środków finansowych. Głównym typem pomocy przyznawanej w ramach tej kategorii są pożyczki globalne udzielane pośrednikom finansowym, takim jak fundusze pożyczkowe, banki komercyjne i banki spółdzielcze. Jej celem jest tymczasowe wsparcie finansowe danej instytucji. Cechy pożyczek zależą od modelu działania danej instytucji finansowej zwykle fundusze pożyczkowe oferują pożyczki bardziej ryzykownym grupom niż banki i po niższych stopach procentowych, ale z reguły 14

16 wymagają porównywalnego zabezpieczenia. Pożyczki jako instrument inżynierii finansowej są oferowane przede wszystkim podmiotom niezdolnym do otrzymania kredytu bankowego, nawet przy uwzględnieniu poręczenia. Lista instrumentów, które mogą byd w ten sposób dofinansowane za pomocą pożyczki globalnej, obejmuje także linie kredytowe, listy kredytowe i kredyty odnawialne. Ponadto Instytucja Zarządzająca może bezpośrednio udzielad pożyczek i organizowad linie kredytowe. Instrumenty dłużne dzielą się ze względu na warunki udzielanego finansowania na preferencyjne i rynkowe. Finansowanie udzielane na zasadach rynkowych ma docelowo stanowid wsparcie dla firm z utrudnionym dostępem do kredytu, a nie ofertę konkurencyjną do ofert rynkowych instytucji finansowych. W związku z tym oprocentowanie takich pożyczek jest podobne aczkolwiek zwykle de facto niższe do tych oferowanych przez instytucje komercyjne. Pożyczki preferencyjne mają na celu zachęcid odbiorców do pewnych działao, jak np. realizację projektów innowacyjnych, inwestycji w ochronę środowiska albo promocję regionu. Są udzielane na zasadach istotnie lepszych niż rynkowe (o obniżonym oprocentowaniu np. w pożyczkach preferencyjnych udzielanych ze środków RPO WSL oprocentowanie wynosi tylko 1 proc. w skali roku). Z drugiej strony otrzymanie pożyczki preferencyjnej jest warunkowane zwykle przeznaczeniem środków na określony cel. Instrumenty gwarancyjne ułatwiają dostęp do kapitału dłużnego gwarantując instytucji finansowej spłatę (najczęściej części) kredytu w sytuacji, gdy wierzyciel nie jest w stanie tego zrobid. Najczęściej oferowane są firmom, które posiadają zdolnośd kredytową, ale nie mają odpowiedniego zabezpieczenia ze względu na niewielki majątek albo charakter inwestycji. Poręczenia udzielane przez fundusze poręczeniowe mogą przyjmowad formę bankową, gdzie bank udzielający pożyczki ubiega się o umowę o poręczenie z funduszem, oraz formę bezpośrednią, w przypadku której podmiot ubiegający się o pożyczkę podpisuje wpierw umowę z funduszem z pominięciem pośredników, aby zwiększyd swoje szanse. Ta druga opcja jest stosowana częściej w przypadku lokalnych funduszy. Oprócz instrumentów stosowanych przez fundusze poręczeniowe funkcjonują również dwa szczególne typy instrumentów poręczeniowych: reporęczenia (zwane również regwarancjami albo kontrgwarancjami) oraz gwarancje portfelowe. Reporęczenia to rodzaj gwarancji udzielanych przez banki na wywiązanie się funduszu poręczeniowego ze swojego poręczenia są to dosłownie poręczenia na poręczenia. Gwarancje portfelowe, w przeciwieostwie do innych typów gwarancji, nie obejmują swoim zakresem konkretnego kredytu, lecz pewną z góry zdefiniowaną klasę potencjalnych kredytów wystandaryzowaną i ograniczoną ilościowo zgodnie z uprzednimi ustaleniami między instytucją finansową a Instytucją Zarządzającą. Z tego typu instrumentu korzystają z reguły największe instytucje finansowe. Fundusze poręczeniowe są zwykle zbyt małe, żeby obsłużyd ten typ klientów, w Polsce są one udzielane przez BGK w ramach inicjatywy JEREMIE. Instrumenty kapitałowe oznaczają dokapitalizowanie funduszy zajmujących się bezpośrednimi inwestycjami udziałowymi w rozwijające się przedsiębiorstwa. Celem takiego wsparcia są fundusze podwyższonego ryzyka zajmujące się wkładami kapitałowymi w młode przedsiębiorstwa, które miałyby problem z uzyskaniem innych form finansowania zewnętrznego. Podstawowym klientem funduszy kapitałowych są przedsiębiorstwa wdrażające inwestycje, w przypadku których ryzyko jest wysokie, oczekiwany okres zwrotu długi, a możliwości zabezpieczenia pożyczki na majątku niewielkie. Właściciele firm zwykle preferują finansowanie długiem nad wejście do firmy obcego kapitału, ze 15

17 względu na dodatkowe konsekwencje, jakie ten typ wsparcia ze sobą niesie. Inwestor ustanawia nad odbiorcą nadzór właścicielski, a niekiedy zdarza się, że w momencie wejścia powoływany zostaje nowy zarząd czy nadzór nad prowadzoną księgowością. Może to mied także pozytywne konsekwencje: odbiorca ostateczny ma zagwarantowaną promocję jako częśd grupy kapitałowej, a połączenie kapitałów ułatwia skorzystanie z finansowania dłużnego. Interwencja publiczna może prowadzid do dostarczenia kapitału po niższej cenie niż rynek, względnie do dostarczania kapitału tam (w ujęciu sektorowym, geograficznym czy wg typu firmy), gdzie na zasadach rynkowych jest on całkowicie niedostępny. Fundusze kapitałowe zajmują się kapitałem zalążkowym (seed capital), czyli wsparciem firm na najwcześniejszym etapie rozwoju, oraz venture capital, czyli inwestycjami w młode firmy w fazie wzrostu. Zdarzają się też dofinansowania funduszy typu mezzanine, inwestujących w rodzaj kapitału łączący charakterystyki kapitału dłużnego i udziałowego. Dostarczaniem kapitału zalążkowego zajmują się ponadto anioły biznesu (business angels), czyli indywidualni inwestorzy zarządzający bezpośrednio swoim kapitałem bądź kapitałem swoich firm, aby wesprzed najbardziej ryzykowne firmy na rynku. Wejścia kapitałowe są często stosowanym instrumentem wsparcia firm działających w zaawansowanych technologiach lub usługach, jednak nie muszą byd do nich ograniczone. Wśród wykorzystywanych instrumentów finansowych możliwe są też hybrydy instrumentów zwrotnych i instrumentów bezzwrotnych instrumenty mieszane. Umorzenie pożyczki polega na udzieleniu odbiorcy zwykłej pożyczki na zasadach rynkowych bądź preferencyjnych i zwolnieniu z obowiązku spłaty jej części. Dzięki umorzeniu beneficjent uzyskuje korzyśd jak przy finansowaniu bezzwrotnym. Istotą subsydiów odsetkowych jest dokonanie bezzwrotnej spłaty przez fundusz pośrednika finansowego całości bądź części rat odsetkowych związanych np. z zaciągniętą pożyczką. Ostatnim omawianym zwrotnym instrumentem finansowym jest montaż z dotacją. Jest to oferta pożyczki, która zawiera w sobie element wsparcia bezzwrotnego w postaci dotacji. Jest to popularna opcja w przypadku, gdy dotacja jest prawnie warunkowana pewnym poziomem wkładu własnego. Pożyczka może wtedy służyd sfinansowaniu wkładu własnego ale tylko jeśli pożyczka jest oferowana na zasadach rynkowych. 16

18 1.2 Modele wdrażania i zarządzania instrumentami inżynierii finansowej W niniejszym rozdziale opisujemy modele wdrażania zwrotnych instrumentów finansowych wykorzystywane w Polsce, w szczególności w regionalnych programach operacyjnych. Przytoczymy także przykłady zagraniczne modeli wdrażania oraz wstępne założenia nt. wdrażania IIF w przyszłej perspektywie Rynek instrumentów zwrotnych w Polsce W Polsce rynek finansowania zewnętrznego jest nadal słabo rozwinięty. Najpopularniejszym instrumentem jest kredyt bankowy, który często okazuje się zbyt drogi, szczególnie dla mniejszych przedsiębiorstw. Sposobem na zwiększenie dostępu do kapitału jest rozwój innych form finansowania. W Polsce w tym zakresie największą popularnością cieszą się pożyczki i poręczenia. Istotnym źródłem finansowania wielu małych przedsiębiorstw, szczególnie o charakterze innowacyjnym, są fundusze inwestujące za pomocą wejśd kapitałowych. Rynekten w Polsce nadal jest nisko rozwinięty, ale proces popularyzacji jest przyspieszony dzięki funduszom unijnym dostępnym w PO IG. Dalszym krokiem do zwiększania dostępu do kapitału zewnętrznego jest rozwój pozostałych instrumentów zwrotnych, jak reporęczenia, faktoring czy poręczenia portfelowe. Obecnie dostępnośd tych instrumentów jest niska. Niejednokrotnie na drodze do ich popularyzacji stoją bariery systemowe, np. w przypadku reporęczeo problemem jest brak odpowiedniej struktury na rynku funduszy poręczeniowych. Badanie PSDB, Quality Watch i ASM Centrum Badao i Analiz Rynku (2007, s. 63) sugeruje, że usługi funduszy pożyczkowych są dla MSP w Polsce jednym z najbardziej preferowanych źródeł finansowania. Najbardziej poważna luka kredytowa występuje w sektorach ekonomicznie problematycznych budownictwo, rybołówstwo, ochrona zdrowia (Ibid., s. 5). Ponadto, zapotrzebowanie na kredyty zdaje się byd dużo większe na wsi niż w miastach (Ibid., s. 53). W Polsce za wdrażanie pożyczek odpowiadają głównie fundusze pożyczkowe. Na koniec 2010 roku było ich 70. Łączna kapitalizacja funduszy pożyczkowych (bez JESSICI) wynosiła 1,6 mld PLN. Za wdrażanie poręczeo kredytowych odpowiedzialne są zwykle fundusze poręczeniowe. Na koniec 2011 roku istniało 51 takich podmiotów, a ich łączna kapitalizacja to 1 mld PLN. 2 Warto dodad, że na rozwój funduszy pożyczkowych i poręczeniowych mocno wpłynęło dokapitalizowanie w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych (w niektórych województwach w ramach inicjatywy JEREMIE), będących niejako kontynuacją wcześniejszego wsparcia w ramach SPO WKP, Phare i środków krajowych. 2 Źródło: Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce według stanu na r. oraz Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce stan na 31 grudnia 2011 r. 17

19 Tabela 1. Przegląd najważniejszych instrumenty zwrotne w Polsce, finansowanych ze środków publicznych Program Instrument Cel Instytucja wdrażająca Beneficjenci wsparcia Regionalne Programy Operacyjne Pożyczki, poręczenia Zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw Wojewódzkie Urzędy Marszałkowskie Sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw PO IG Poddziałanie 3.4 Venture Capital Fundusze venture capital Wspieranie innowacyjnych przedsiębiorstw Krajowy Fundusz Kapitałowy Małe i średnie przedsiębiorstwa PO IG Poddziałanie 3.1 Seed Capital Fundusze seed capital Rozwijanie nowych innowacyjnych przedsiębiorstw Krajowy Fundusz Kapitałowy Mikro i małe nowe przedsiębiorstwa RPO JEREMIE Pożyczki, poręczenia, reporęczenia, instrumenty kapitałowe Wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw Bank Gospodarstwa Krajowego Sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw RPO JESSICA Pożyczki Rewitalizacja obszarów miejskich Bank Gospodarstwa Krajowego, Bank Ochrony Środowiska Jednostki samorządu terytorialnego i przedsiębiorstwa NFOŚiGW/ WFOŚiGW Pożyczki, linie kredytowe Ochrona środowiska i gospodarki wodnej Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Jednostki samorządu terytorialnego i przedsiębiorstwa Źródło: Opracowanie IBS.

20 Pożyczki pochodzą również z dwóch innych źródeł jednym z nich jest inicjatywa JESSICA. Instrumenty w tych programach kierowane są zarówno do Jednostek Samorządu Terytorialnego i firm, chod w praktyce ich odbiorcami są głównie przedsiębiorstwa. Wdrażaniem tych instrumentów zajmują się wybrane banki. Drugim źródłem są pożyczki dostępne w innych instytucjach, przede wszystkim w Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (i funduszach wojewódzkich). Instrumenty te kierowane są zarówno do JST, jak i do przedsiębiorstw, często jako uzupełnienie wsparcia dotacyjnego w ramach PO IiŚ. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w zakresie instrumentów finansowych udziela pożyczek, korzysta z wejśd kapitałowych, dokonuje umorzeo odsetek kredytów. NFOŚiGW oferuje dwa rodzaje pożyczek, finansowane ze środków własnych: preferencyjnych i na zachowanie płynności finansowej. Pożyczki preferencyjne były podstawowym instrumentem wsparcia. W najbliższych latach większą rolę będą pełniły kredyty komercyjne z dopłatami NFOŚiGW. Średnio wartośd pożyczek udzielonych przez NFOŚiGW w latach wynosiła 1,2 mld zł rocznie. W zakresie wejśd kapitałowych NFOŚiGW wspomagał spółki zajmujące się ochroną środowiska i w latach dokonał wejśd na średnio 150 mln zł rocznie 3. W latach było to już średnio 250 mln zł rocznie. 4 NFOŚiGW prezentuje perspektywy rozszerzenia spektrum instrumentów finansowych o promesy pomocy finansowej, przedsięwzięcia oraz poręczenia spłaty kredytów 5. Oznacza to, że pożyczki i poręczenia w Polsce mogą byd udzielane przez banki komercyjne, banki będące FROMami, fundusze pożyczkowe, fundusze poręczeniowe, fundusze ochrony środowiska. Wszystkie z powyższych (z wyjątkiem FROM, jeśli nie będzie kontynuacji inicjatywy JESSICA lub podobnej, wymagającej istnienie FROM) instytucji będą mogły kontynuowad udzielania wsparcia w przyszłej perspektywie. W Polsce rynek instrumentów kapitałowych jest wciąż w fazie wzrostu. Segment funduszy kapitału zalążkowego był bardzo słabo rozwinięty. Jednym z działao mających za cel zasypanie tej luki było utworzenie 6 funduszy kapitału zalążkowego, wspieranych finansowo przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, w ramach realizacji przez PARP poddziałania Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw z okresu programowania Fundusze te otrzymały wsparcie na poziomie 54,6 mln zł i na ostatni dzieo 2008 roku dokonały inwestycji o łącznej wartości 105 mln zł. Nie przewidziano ograniczeo terytorialnych na działalnośd funduszy, aczkolwiek ich specjalizacja branżowa może w naturalny sposób narzucad pewien profil geograficzny działalności (PAG Uniconsult 2010, s. 96-7). 3 Strategia działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na lata Strategia działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na lata Ibid. 19

21 łódzkie wielkopolskie mazowieckie dolnośląskie pomorskie podkarpackie lubuskie śląskie kuj-pom małopolskie podlaskie lubelskie zach-pom warm-maz świętokrzyskie opolskie Wykres 2. Kapitalizacja funduszy pożyczkowych (2010) i poręczeniowych (2011) w zł na 100 tys. zł PKB (2009) pożyczkowe poręczeniowe Źródło: Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce według stanu na r. oraz Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce stan na 31 grudnia 2011 r., PKB wg BDL GUS. W obecnej perspektywie wsparcie tego typu nie jest kontynuowane w ramach SPO WKP, tylko w zakresie działania 3.1. PO IG, wdrażanego również przez PARP. W działaniach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka za implementację finansowania wejściami kapitałowymi odpowiedzialne są poddziałania 3.1 i 3.2. Poddziałanie 3.1 obejmuje wdrażanie za pomocą kapitału zalążkowego (seed capital), a dotychczasowe dofinansowanie projektów w tym działaniu wyniosło 592 mln zł w ramach 46 projektów. Poddziałanie 3.2 ma za zadanie wspieranie funduszy venture capital przeznaczono na ten cel 647 mln zł, dotychczas dofinansowując 14 funduszy, realizujących obecnie łącznie 27 inwestycji. Wsparcie odbywa się za pośrednictwem Krajowego Funduszu Kapitałowego, utworzonego w 2005 r. przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Jego celem jest wsparcie funduszy kapitałowych inwestujących w polskie przedsiębiorstwa, w szczególności w innowacyjne MSP albo firmy prowadzące działalnośd badawczo-rozwojową. Środki funduszu pochodzą w dużej mierze z budżetu paostwa i z funduszy strukturalnych. W 2010 roku fundusz miał do dyspozycji 880 mln zł i szacuje się, że w 2011 roku miał udziały w 30 funduszach venture capital(pag Uniconsult 2010, s ). Podmiotami, które bezpośrednio wdrażają wsparcie są wyłącznie fundusze seed i venture capital lub aniołowie biznesu. Wszystkie podmioty będą mogły kontynuowad udzielanie wsparcia w przyszłej perspektywie finansowej. Środki zgromadzone w funduszach pożyczkowych i poręczeniowych województwa śląskiego w skali kraju są znaczne w wartościach bezwzględnych (odpowiednio 2. i 7. miejsce, z wyłączeniem inicjatyw JEREMIE i JESSICA). Województwo śląskie charakteryzuje się najwyższą liczbą funduszy pożyczkowych w porównaniu z innymi województwami i drugą największą liczbą funduszy poręczeniowych. Jednocześnie w odniesieniu do wielkości gospodarki województwa są już znacznie niższe w odniesieniu do PKB nasycenie środkami funduszy pożyczkowych jest co najwyżej przeciętne, a funduszy poręczeniowych jedno z najgorszych w kraju (zob. wykres 2.). 20

22 Wykres 3. Kapitalizacja przeznaczona na udzielanie instrumentów finansowych w Polsce (mld PLN) na lata Źródło: Opracowanie IBS na podstawie Raportu o stanie funduszy poręczeniowych 2011, Raportu o stanie funduszy pożyczkowych 2010, Informacji PARP i MRR. Wartośd kapitalizacji form wsparcia w Polsce została ukazana na wykresie 3. Wynika z niego, że najwięcej pieniędzy przeznaczona jest na pożyczki, a najmniej na wejścia kapitałowe. Podsumowując, większośd instrumentów zwrotnych współfinansowanych ze środków publicznych (tak finansowanych w ramach perspektywy , jak i z innych źródeł) skoncentrowana jest na wspieraniu rozwoju przedsiębiorstw, przede wszystkim MSP. W innych obszarach, instrumenty zwrotne dostępne są przede wszystkim na działania związane z rewitalizacją (inicjatywa JESSICA) oraz ochroną środowiska (środki NFOŚiGW/WFOŚiGW) i kierowane są nie tylko do przedsiębiorstw, ale także podmiotów niekomercyjnych (JST,. spółdzielnie mieszkaniowe czy NGOs). Tym samym przekładając to na cele tematyczne przyszłej perspektywy finansowej instrumenty zwrotne dostępne są obecnie: w ramach celu tematycznego III. (Podnoszenie konkurencyjności MSP): na poziomie krajowym w formie wsparcia kapitałowego (PO IG 3.1 i 3.2), na poziomie regionów w formie wsparcia dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w ramach RPO (w niektórych regionach z wykorzystaniem inicjatywy JEREMIE); w ramach celu tematycznego VI. (Ochrona środowiska): na poziomie krajowym i wojewódzkim ze środków krajowych, w instrumentach zwrotnych oferowanych przez NFOŚiGW i WFOŚiGW; w ramach celu tematycznego IX. (w zakresie rewitalizacji): na poziomie regionalnym, w niektórych województwach, w ramach środków RPO, z wykorzystaniem inicjatywy JESSICA. Ponadto w najbliższym czasie powinien rozpocząd się pilotażowy program wsparcia pożyczkowego dla przedsiębiorstw ekonomii społecznej (realizowany przez BGK w ramach umowy z MPiPS ze środków EFS), który odpowiadałby interwencji w ramach walki z wykluczeniem społecznym i walki z ubóstwem (cel tematyczny IX.). 21

23 Województwo Liczba funduszy pożyczkowych Liczba funduszy poręczeniowych Tabela 2. Porównanie wykorzystania i kapitalizacji funduszy pożyczkowych, poręczeniowych i innych inicjatyw w województwach polskich Kapitał funduszy pożyczkowych (mln PLN) (PLN/ PKB) * Wartośd udzielonych pożyczek (mln PLN) (2010 r.) (mln PLN) (PLN/ PKB) * Kapitał funduszy poręczeniowych (2011 r.) (mln PLN) (PLN/ PKB) * Wartośd udzielonych poręczeo (mln PLN) (PLN/ PKB) * Kapitalizacja inicjatywy JESSICA ( ) (mln PLN) (PLN/ PKB) * Udzielone wsparcie Inicjatywa JESSICA (mln PLN) (PLN/ PKB) * Kapitalizacja inicjatywy JEREMIE ( ) (mln PLN) (PLN/ PKB) Udzielone wsparcie Inicjatywa JEREMIE dolnośląskie 6 70,6 63, ,6 5 24,7 22,36 30,8 27, , ,2 77,14 kujawskopomorskie 3 84,7 137,2 13,1 21, ,4 185,35 202,3 327, , ,5 17,01 lubelskie 3 112,8 220,8 15,5 30, ,2 209,86 40,4 79, lubuskie 4 30,0 98,8 8,1 26,6 1 45,8 150,87 40,8 134, łódzkie 5 33,7 41,1 8,9 10,8 1 1,2 1,47 0,2 0, , ,2 60,1 małopolskie 5 145,8 146,2 52,8 53,0 4 96,7 97,18 18,1 18, mazowieckie 5 180,9 61,5 43,9 14, ,7 53,3 114,3 38,9 159,9 54, opolskie 3 118,8 400,2 44,2 148,9 1 27,7 93,33 12,1 40, podkarpackie 6 43,6 86, , ,46 49,9 98, podlaskie 3 65,2 210,9 28,4 91, 2 67,3 217,78 39,5 127, pomorskie 4 60,6 79,4 17,8 23,3 4 57,8 75,81 77,7 101, ,9 śląskie 7 179,5 102,3 32,9 18,7 5 73,7 42,04 26,2 14,9 249,6 142,4 35,3 20, świętokrzyskie 2 128,8 370,6 11,1 31,9 2 41,2 118,57 8,2 23, warmioskomazurskie 6 120,5 325,1 37,5 101,2 5 86,4 233,03 44,1 118, wielkopolskie 4 75,3 59,1 28,2 22, ,33 158,8 124, , zachodniopomorskie 4 163,9 312,8 50,1 95,6 4 94,4 180,19 105,2 200, , RAZEM ,2 427,4 31, ,7 72,1 1134,5 1068,9 170,3 140,8 1702, ,9 767 * - Wartości w tabeli oznaczone (PLN / PKB) oznaczają podzielenie wartości z kolumny wyrażonej w mln PLN przez PKB województwa i przemnożone przez Źródło: Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce według stanu na r. oraz Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce stan na 31 grudnia 2011 r., Raport z wdrażania RPO, listopad 2012 r., dane MRR i PARP. (mln PLN) (PLN/ PKB)

24 1.2.2 Modele wdrażania Najogólniej rzecz biorąc, Instytucja Zarządzająca może wdrażad instrumenty finansowe: pośrednio, tj. z wykorzystaniem wyspecjalizowanej instytucji finansowej (menadżera funduszu), która następnie dokona wyboru pośredników finansowych świadczących usługi dla ostatecznych odbiorców; bezpośrednio, samodzielnie dokonując wyboru pośredników finansowych. Przykładem modelu pośredniego jest interwencja realizowana w niektórych RPO w ramach inicjatyw JESSICA i JEREMIE, a na poziomie krajowym kredyt technologiczny (PO IG 4.3., realizowany z udziałem Bankiem Gospodarstwa Krajowego) oraz wsparcie funduszy venture capital (PO IG 3.2., realizowany z Krajowym Funduszem Kapitałowym). Z kolei model bezpośredni funkcjonuje w zakresie wsparcia funduszy pożyczkowych i poręczeniowych z RPO w większości województw (tam, gdzie nie funkcjonuje inicjatywa JEREMIE w tym w województwie śląskim), na poziomie krajowym przykładem takiego modelu było wsparcie dla tych instytucji udzielane przez PARP w ramach SPO WKP, a także w pewnym stopniu wsparcie udzielane przez PARP na fundusze zalążkowe w ramach działania PO IG Warto też zauważyd, że w nawiązaniu do art. 33 Rozporządzenia z 6 października 2011 Instytucja Zarządzająca może sama podjąd się realizacji zadao wykonawczych w stosunku do beneficjenta ostatecznego w odniesieniu do IFF. Stąd wyłania się uproszczona wizja modelu, w którym dla określony produktów IZ występuje bezpośrednio w roli pośrednika finansowego. Model bezpośredni W modelu bezpośrednim IZ wyłania zwykle w trybie konkursowym pośredników finansowych, którzy następnie oferują wsparcie ze środków programu uzyskanych od IZ. Obecnie model ten jest wykorzystywany przede wszystkim przez IZ RPO do wyboru instytucji finansowych oferujących instrumenty pożyczkowe i poręczeniowe dla MSP. Jego zastosowanie w obecnej perspektywie finansowej było możliwe ze względu na to, że w Polsce już istnieje sied działających regionalnie funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, będących w większości instytucjami publicznymi (należącymi do samorządów, względnie do innych instytucji publicznych lub należących do skarbu paostwa, jak BGK). Zastosowanie modelu bezpośredniego umożliwia stosunkowo szybkie uruchomienie instrumentów zwrotnych, odznacza się też na etapie przygotowania programu dużą elastycznością (w granicach obowiązujących regulacji) w kształtowaniu zasad współpracy z 6 Formalnie, PARP (dla działania 3.1.) i BGK (dla działania 4.3.) są instytucjami pośredniczącymi II stopnia. Proponowane przez nas zaklasyfikowanie ich do modelu bezpośredniego i pośredniego wynika z tego, że PARP w przeciwieostwie do BGK nie jest instytucją finansową. Co więcej, wsparcie w ramach działania 3.1. jest udzielane wnioskodawcy w formie bezzwrotnej jest instrumentem zwrotnym tylko z punktu widzenia relacji między wnioskodawcą a przedsiębiorcą otrzymującym wsparcie kapitałowe. 23

25 pośrednikami finansowymi, ich wynagradzania oraz definiowaniu dostępnych instrumentów zwrotnych. Wykres 4. Wdrażanie wsparcia zwrotnego w modelu bezpośrednim INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA FUNDUSZ POŻYCZKOWY FUNDUSZ PORĘCZENIOWY BANK KOMERCYJNY INNE INSTYTUCJE FINANSOWE Inwestorzy Inwestorzy Inwestorzy Inwestorzy Źródło: Opracowanie IBS. Zaprezentowany powyżej model odpowiada temu, w jaki sposób wdrażano wsparcie w Poddziałaniu w województwie śląskim. W tym wypadku IZ realizuje zadania wykonawcze oraz współpracuje z wybieranymi przez siebie (w procedurze konkursowej) funduszami pożyczkowymi i poręczeniowymi. Fundusze są tu bezpośrednimi beneficjentami. Przedsiębiorcy zaś są odbiorcami ostatecznymi funduszy. Wadą modelu bezpośredniego jest istotne obciążenie IZ sprawami administracyjnymi oraz koniecznośd podejmowania decyzji wymagających specjalistycznej wiedzy z zakresu funkcjonowania rynków finansowych. W praktyce perspektywy model się sprawdza w odniesieniu do funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, ale występują też istotne problemy (np. w zasadach liczenia kosztów zarządu, tworzenia odpowiednich motywacji dla pośredników czy faktycznym braku realokacji środków między funduszami), szerzej opisane dla województwa śląskiego w rozdziale 2. Model pośredni Cechą charakterystyczną modelu pośredniego jest to, że Instytucja Zarządzająca pozostaje wyłączona z bezpośrednich czynności wykonawczych zmierzających do dystrybucji środków pomiędzy pośredników finansowych, w tym z wyboru poszczególnych pośredników. Tworzony jest fundusz powierniczy (nazywanego też czasem funduszem funduszy), którym zarządza menadżer funduszu powierniczego. Obecnie rozwiązanie takie stosowane jest w Polsce w 24

26 ramach Inicjatyw JESSICA i JEREMIE. Menadżer funduszu może, chod nie musi, byd wyłaniany w trybie konkursowym (przykładowo EBI mogło, o ile taka była decyzja IZ, wejśd niejako automatycznie w rolę menadżera dla inicjatywy JESSICA, 7 z drugiej strony dla inicjatywy JEREMIE IZ wyłaniały menadżerów w trybie konkursowym). Wykorzystanie gotowych formatów (w postaci JEREMIEGO i JESSICI) zamyka kwestia odbiorców ostatecznych. W przypadku inicjatywy JEREMIE beneficjentami programu są mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa. W odniesieniu do inicjatywy JESSICA, wzorcowo rekomendowane było wspierania inwestycji komunalnych, które z założenia realizowane są przez samorządy. Abstrahując od gotowych rozwiązao w postaci JESSICI i JEREMIEGO, teoretycznie możliwe jest wdrożenie wersji hybrydowej polegającej na tym, że fundusz funduszy jest tworzony wg autorskich rozwiązao IZ, czy to na szczeblu krajowym czy regionalnym. Model pośredni oznacza mniejszą elastycznośd, jednak IZ nadal ma pełną kontrolę nad kluczowymi elementami tworzonej oferty (jak np. zasady udzielania wsparcia zwrotnego, grupy docelowe, tematy itp.). Zastosowanie gotowego formatu oznacza automatyczne rozwiązanie wielu dylematów, z którymi IZ musi zmierzyd się sama na etapie tworzenia wsparcia. Model ten może byd bardziej kosztowny (włączenie dodatkowej instytucji w proces), jednak wiąże się to z oszczędnościami po stronie IZ (de facto outsourcing części jej zadao). Poniżej opisaliśmy najważniejsze cechy inicjatyw JESSICA i JEREMIE. JESSICA 8 Nazwa JESSICA jest akronimem angielskiej nazwy Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas (Wspólne europejskie wsparcie na rzecz trwałych inwestycji w obszarach miejskich) powstałej dla określenia europejskiej inicjatywy tworzącej ramy wspierania i umożliwienia ściślejszej współpracy w zakresie finansowania polityki zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich przez władze paostw członkowskich UE. Została ona powołana przez Komisję Europejską we współpracy z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym oraz Bankiem Rozwoju Rady Europy w 2007 roku. Jej celem jest zapewnienie paostwom członkowskim UE i instytucjom zarządzającym dostosowanego do potrzeb rozwiązania w zakresie finansowania przedsięwzięd z zakresu rewitalizacji, odnowy i rozwoju obszarów miejskich z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych, takich jak pożyczki, gwarancje lub wkłady kapitałowe. Istotą JESSICA jest pomoc instytucjom zarządzającym odpowiedzialnym za realizację programów polityki spójności. Swoje cele stara się osiągnąd poprzez zwrócenie uwagi na 7 Art. 44 lit b) Rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1260/ Ze względu na to, że inicjatywa JESSICA jest realizowana w województwie śląskim, szczegółowy opis jej modelu wdrażania przedstawiamy w rozdziale

27 specyficzne potrzeby obszarów miejskich, zapewnienie długoterminowego zrównoważonego rozwoju, stworzenie zachęt do zwrotnego finansowania inwestycji miejskich oraz promowanie partnerstwa publiczno-prywatnego. Stworzenie nowych warunków finansowania dla instytucji zarządzających polega również na dostarczeniu poprzez inicjatywę JESSICA wyspecjalizowanej wiedzy na temat finansowania i zarządzania, jaką posiadają międzynarodowe instytucje finansowe. JESSICA wskazuje paostwom członkowskim UE możliwości inwestowania pewnej części wewnętrznych funduszy strukturalnych w instrumenty zwrotne, co prowadzid ma do poprawienia i przyspieszenia inwestycji w rewitalizacje europejskich obszarów miejskich. Fundamentalną fazą procesu implementacji inicjatywy JESSICA w regionach są badania ewaluacyjne, które na rzecz zainteresowanych wdrożeniem przeprowadzane są bezpłatnie. Jednak niemałe koszty, związanych z wykonaniem badao, operacji finansowane są przez KE (85 proc.) oraz EBI (15 proc.). Spośród 65 ekspertyz jakie miały miejsce od 2007 do połowy 2011 roku, około 54 ewaluacji zostało zakooczonych pomyślnie. Pośród 22 krajów UE, które znajdują się na różnym etapie analizy zdolności wdrażania instrumentu JESSICA, w 11 regionach rozpoczęto implementację. Tabela 3. Stan realizacji badao ewaluacyjnych poprzedzających akcesję JESSICA w Europie Kraj UE Liczba badao ewaluacyjnych Liczba implementacji Inicjatywy JESSICA Belgia 3 Bułgaria 1 1 Cypr 1 Czechy 5 1 Estonia 1 Finlandia 1 Francja 2 Niemcy 6 1 Grecja 4 1 Węgry 1 Włochy 10 3 Łotwa 1 Litwa 3 1 Luxemburg 1 Holandia 2 Polska 7 5 Portugalia 1 1 Rumunia 1 Słowacja 1 Słowenia 1 Hiszpania 4 2 Szwecja 1 Wielka Brytania 5 5 Źródło: opracowanie na podstawie dokumentu JESSICA implementation in the EU Member States State of play (European Union, Regional Policy). 26

28 Ogół przeznaczonych na tę inicjatywę środków wyniósł 1,89 mld euro. Największą częśd tej puli stanowią umowy podpisane przez EBI jest to 1,73 mld euro. Pozostałe operacje miały miejsce w Brandenburgii (Niemcy),East Midlands oraz Walii w Wielkiej Brytanii, gdzie zamiast funduszu poręczeniowego ustanowione zostały, Urban Development Fund Brandenburg (zarządzający InvestitionsBank des Landes in Brandenburg), East Midlands Urban Development Fund, Welsh Urban Development Fund (w tym wypadku zarządza środkami wyodrębniona jednostka paostwowa Welsh European Funding Office). Wyjątek stanowi również Estonia, w której środkami KE zarządza bezpośrednio instytucja finansowa na szczeblu krajowym. Pośród 22 europejskich inicjatyw JESSICA, 10 zawiera w sobie komponent energetyczny, co daje około 1,008 mld euro na inwestycje w zakresie wydajności energetycznej oraz infrastruktury dotyczącej odnawialnych źródeł energii. Zakres możliwych do podejmowania działao rozpościera się od inwestycji w rozwój infrastruktury miejskiej po modernizację mieszkao. Obecnie na etapie dystrybuowania środków do beneficjentów ostatecznych są takie kraje jak Polska, Estonia, Niemcy oraz Litwa. W Tabeli 3. zaprezentowana została lista krajów członkowski UE, w których wdrażana jest inicjatywa JESSICA 9. JEREMIE Inicjatywa JEREMIE (Joint European Resources for Micro to Medium Enterprises) powstała z ramienia Komisji Europejskiej, Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego i Europejskiego Banku Inwestycyjnego w 2005 roku i jest realizowana od 2007 roku w ramach polityki spójności. Zakłada ona wykorzystanie co najwyżej 5 proc. środków na realizację polityki spójności w danym kraju na wsparcie dla MSP. Środki te są adresowane nie tyle do samych przedsiębiorstw, co do pośredników finansowych wdrażających konkretne inwestycje. Program był realizowany najpierw w najmniej rozwiniętych krajach Unii Europejskiej Grecji, Rumunii, Litwie i Łotwie. Program znalazł też zastosowanie także w innych paostwach europejskich, przykładowo: na Węgrzech, gdzie paostwowa spółka na prawach banku Venture Finance Hungary zarządza 1,1 mld Euro, z czego 68 proc. ma byd przeznaczone na instrumenty pożyczkowe, 14 proc. na gwarancyjne, 18 proc. - na udziałowe; w Andaluzji, gdzie regionalna agencja wsparcia innowacji zarządza kapitałem wielkości 235 mln Euro; oraz w Langwedocji, gdzie Instytucją Zarządzającą jest Europejski Bank Inwestycyjny i przeznaczono na program 30 mln euro. W większości krajów, gdzie inicjatywa weszła w życie, większośd środków ma byd przeznaczona na instrumenty pożyczkowe (IBnGR 2010, s , 72-5). Ostatecznie każdy kraj Unii Europejskiej z wyjątkiem Irlandii i Luksemburga skorzystał ze środków JEREMIE. Z tego 15 utworzyło fundusz powierniczy do zarządzania środkami z inicjatywy Bułgaria, Cypr, Francja, Grecja, Węgry, Włochy, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Hiszpania i Wielka Brytania. Najbardziej popularną instytucją 9 Stan realizacji na 30 czerwca 2011 roku, zgodnie z danymi dostępnymi na stronie KE 27

29 zarządzającą tymi funduszami był Europejski Bank Inwestycyjny pełni on tę funkcję zarówno wśród funduszy o zasięgu narodowym, jak w przypadku Bułgarii, Cypru, Grecji, Litwy, Łotwy, Malty, Rumunii i Słowacji, jak i dla funduszy regionalnych w Langwedocji, Prowansji, Kampanii, Kalabrii i Sycylii. W Polsce realizacja JEREMIE opóźniła się ze względu na problemy prawne i przedłużające się negocjacje między kandydatem na menadżera funduszu Europejskim Funduszem Inwestycyjnym a województwami. Ostatecznie, ze względu na różnice opinii dotyczące zobowiązao różnych stron i zapisów umowy oraz brak zaufania, wszystkie województwa zrezygnowały z oferty EBI i zdecydowały się na wyłonienie menadżera funduszu w konkursie. Pierwsze konkursy zostały ogłoszone w 2009 roku. Konkursy w prawie wszystkich województwach wdrażających program wygrał Bank Gospodarstwa Krajowego (za wyjątkiem kujawsko-pomorskiego, gdzie menedżerem jest Kujawsko-Pomorski Fundusz Pożyczkowy). Menadżer funduszu jest odpowiedzialny za wybór i bieżącą współpracę (w tym przekazywanie środków) z pośrednikami finansowymi, którzy oferują instrumenty zwrotne ostatecznym obiorcom. Co ciekawe, we wszystkich województwach oprócz pomorskiego, zdecydowano się nie wykorzystad wsparcia funduszy poręczeniowych (PAG Uniconsult 2010, s. 121). Wykres 5. Model wdrażania inicjatywy JEREMIE IZ (środki EFRR) MENADŻER FUNDUSZU POWIERNICZEGO (np. BGK) POŚREDNIK (fundusz pożyczkowy) POŚREDNIK (fundusz poręczeniowy) POŚREDNIK (equity) BANK (poręczenie portfelowe) INNY POŚREDNIK Inwestorzy prywatni Inwestorzy prywatni Inwestorzy prywatni Inwestorzy prywatni Inwestorzy prywatni Źródło: Opracowanie IBS W województwie pomorskim z kolei zdecydowano się nie wykorzystywad instrumentów kapitałowych wsparcia w 2010 i 2011 r., uzasadniając to zbyt małą innowacyjnością projektów realizowanych w regionie. Docelowo fundusz ma wesprzed pożyczki o łącznej wartości 1 108,6 28

30 mln zł, które mają trafid do przedsiębiorców. Charakterystyczną cechą sposobu wdrażania programu w województwie pomorskim jest to, że z instrumentów nie mogą korzystad przedsiębiorstwa średnie oraz to, że w niektórych instrumentach występuje próg minimalnej liczby firm zalążkowych. Oba te kryteria zostały wprowadzone w życie mimo sprzeciwu BGK. Inną kontrowersją pomiędzy BGK a samorządem województwa była decyzja banku o niewykorzystaniu mnożnika kapitałowego w udzielaniu reporęczeo i poręczeo portfelowych, co poskutkowało w nieefektywnym wykorzystaniu dostępnych środków. W ramach pożyczek dla funduszy pożyczkowych i reporęczeo, w 2010 BGK negocjowało już z 3 instytucjami: Polskim Regionalnym Funduszem Poręczeo Kredytowych, Pomorskim Funduszem Pożyczkowym i Subregionalnym Funduszem Pożyczkowym Gryf. Jeśli chodzi o pożyczki dla banków, prawdopodobnie największym zainteresowaniem będzie się ten instrument cieszył wśród banków spółdzielczych (Ibid., s ). Opinie o dotychczasowej działalności programu JEREMIE są mieszane. Władze województw preferują konkursy na wsparcie bezpośrednie w ramach dotychczasowego wykorzystania środków unijnych, podkreślając dużo większą szybkośd tego trybu postępowania, pozostanie środków w województwie oraz mniejsze koszty i brak konieczności działania poprzez Instytucję Zarządzającą (Ibid., s. 55). Fundusze poręczeniowe z kolei krytykują przyjętą formę umowy, podkreślając, że jest ona niejasna i pozostawia Bankowi Gospodarstwa Krajowego bardzo szerokie pole do interpretacji. W niektórych przypadkach umowa przewiduje nawet możliwośd przejęcia całego portfela poręczeo funduszu poręczeniowego (Ibid., s ). Obawy funduszy są ponadto powiększane przez opinię instytucji finansowych o dotychczasowej działalności BGK, który w ich opinii źle współpracował z bankami (Ibid., s. 52). 29

31 1.3 Zastosowanie i skuteczność instrumentów zwrotnych Instrumenty zwrotne uzasadnienie stosowania Jednym z podstawowych uzasadnieo stosowania zwrotnych instrumentów pomocy dla małych i średnich przedsiębiorstw jest zawodnośd rynku. Chod potrzebę dofinansowania firm można ugruntowad na różne sposoby np. odwołując się do niedostatecznej konkurencji na rynku bankowym najczęściej stosowanym argumentem jest występowanie asymetrii informacyjnej. Pożyczkodawca nie ma i nie jest w stanie pozyskad od pożyczkobiorcy na tyle dużo informacji o firmie i projekcie, by móc ocenid, który kredyt jest zbyt ryzykowny, a którego ryzyko jest akceptowalne. W związku z tym instytucja finansowa zmuszona jest albo reglamentowad kredyt (Stiglitz, Weiss 1981), albo podwyższyd oprocentowanie kredytu. W każdym z tych przypadków częśd projektów inwestycyjnych, które nie są ryzykowne, ale mają niską stopę zwrotu, nie zostanie zrealizowana, mimo że rynkowi finansowemu opłacałoby się udzielid na nie kredytu. To niedopasowanie między popytem a podażą nazywa się luką MacMillana 10 albo luką finansowania. Wykres 6. przedstawia sposób finansowania w cyklu rozwoju firmy. Jak wskazuje kierunek trzech osi na górze wykresu, wraz z rozwojem firmy, rośnie jej wielkośd oraz ilośd informacji na jej temat (w tym historii kredytowej), zwiększających jej wiarygodnośd na rynku finansowym. Po lewej stronie znajdują się przedsiębiorstwa rozpoczynające działalnośd, nie posiadające aktywów mogących służyd jako zabezpieczenie dla kredytu i bez historii działalności, po prawej stronie widnieją duże, wiarygodne przedsiębiorstwa z udokumentowaną historią działalności, które mają dostęp do wszystkich sposobów finansowania. Każdy etap wzrostu, przez które firmy przechodzą, ma specyficzne wymagania finansowe, które zaspokajane są przez różne źródła. Istnienie niedoskonałości rynku sprawia, że firmy nie mogą bez barier finansowad swoich inwestycji i rozwoju, doświadczając braku dostępu do kapitału. Interwencja publiczna może poprawid dostępnośd do finansowania zewnętrznego i najlepiej sprawdza się to dla małych i średnich przedsiębiorstw, które mają problemy z zabezpieczeniami z racji małych posiadanych aktywów oraz krótkiej historii i małych doświadczeo wykorzystania instrumentów zwrotnych. Interwencja publiczna może poprawid konkurencyjnośd i możliwości przetrwania na rynku małych i średnich firm przez wsparcie dłużne (pożyczki i poręczenia) oraz kapitałowe (przez dofinansowanie działao instytucji typu seed fund czy venture capital). Poza tym, interwencja publiczna może mied istotny wymiar edukacyjny, wskazując rozwijającym się przedsiębiorcom alternatywne do finansowania ze środków własnych możliwości przyspieszenia rozwoju firmy. 10 Od nazwiska Hugh MacMillana, sekretarza brytyjskiej komisji rządowej, w raporcie której zwrócono uwagę na ten problem. 30

32 Wykres 6. Finansowanie działalności w cyklu rozwoju firmy Źródło: Berger, Udell (1998) 31

33 Badania dla Polski potwierdzają, że małe i średnie przedsiębiorstwa szczególnie w pierwszych latach działalności są szczególnie wrażliwe na problem dostępu do finansowania zewnętrznego. Mają często krótką historię kredytową, mogą zaoferowad niewielkie zabezpieczenie, ich przeżywalnośd jest niska, a bez profesjonalnej kadry menedżerskiej ich działalnośd jest w dużej mierze zależna od charakteru właścicieli. Szacuje się, że ok. 30 proc. MSP upada w ciągu pierwszych 3 lat prowadzenia działalności gospodarczej, natomiast 50 proc. w ciągu pierwszych 5 lat (Sułkowski 2009, s. 33). Brak odpowiedniego zabezpieczenia oraz brak zdolności kredytowej (PSDB, Quality Watch, ASM Centrum Badao i Analiz Rynku 2010, s. 57) są cytowane przez banki jako najczęstszy powód odrzucenia wniosku o kredyt aczkolwiek to nie uwzględnia przedsiębiorstw, które same zrezygnowały z ubiegania się o kredyt. Z drugiej strony Tymoczko i Pawłowska (2007, s. 54) stwierdziły, że 2005 roku problem zabezpieczeo nie był tak istotny i wskazały na niską rentownośd jako na główną przyczynę odmów. Stąd stopa odrzucania wniosków jest istotnie wyższa w przypadku MSP niż w przypadku dużych przedsiębiorstw w ,5 proc. wniosków złożonych przez firmy z tego sektora spotkało się z odmową, w porównaniu z jedynie 10,2 proc. wniosków dużych firm (Tymoczko, Pawłowska 2007, s. 53). Raport PSDB, Quality Watch i ASM Centrum Badao i Analiz Rynku (2007, s. 56) określił stopę odrzuconych wniosków na poziomie od 7 proc. dla mikroprzedsiębiorstw, przez 6 proc. dla małych i 8 proc. dla średnich. Według raportu PAG Uniconsult (2010, s ) w województwach Polski Wschodniej 11 jedynie 16,6 proc. mikroprzedsiębiorstw zainteresowanych kredytem go nie otrzymało, natomiast 4,2 proc. otrzymało go w niższej kwocie, niż ta, o jaką się ubiegały. Te dane mogą świadczyd w pewnym stopniu o reglamentacji. Asymetria informacji może również występowad w postaci niewiedzy lub braku zainteresowania przedsiębiorstw ofertą banków. Ponad 85 proc. MSP korzysta wyłącznie ze środków własnych. Chod może byd to skutek, a nie przyczyna, występowania luki, badania wskazują na to, że większośd przedsiębiorców nie odczuwa potrzeby ubiegania się o finansowanie zewnętrzne przykładowo aż 65,3 proc. mikroprzedsiębiorstw w Polsce Wschodniej, według PAG Uniconsult (2010, s. 137). Przedsiębiorcy często nie zdają sobie nawet sprawy z funkcjonowania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, ułatwiających dostęp do kapitału dłużnego (PSDB, Quality Watch, ASM Centrum Badao i Analiz Rynku 2007, s. 57-8) Należy również podkreślid, że luka finansowania dotyczy nie tylko kapitału dłużnego, ale także kapitału udziałowego. W przypadku najbardziej rozwiniętych krajów OECD luka finansowania udziałowego może byd nawet większa niż luka kredytowa, szczególnie dla najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw podejmujących się ryzykownych inwestycji w badania i rozwój. Według OECD, największym problemem w przezwyciężeniu luki kredytowej na słabiej rozwiniętych rynkach są regulacje i instytucje rynkowe: słabe prawa kredytodawców, niska 11 Województwa: świętokrzyskie, warmiosko-mazurskie, lubelskie, podlaskie oraz podkarpackie. 32

34 konkurencja w sektorze bankowym, brak prywatnych rejestrów kredytowych. To sugeruje, że wsparcie publiczne dla firm borykających się z luką finansowania powinno byd jedynie wstępem do bardziej gruntownych przemian instytucjonalnych (OECD 2006, s ) Wsparcie zwrotne a wsparcie dotacyjne Główną alternatywą do instrumentów inżynierii finansowej w zakresie wsparcia publicznego MSP są dotacje bezpośrednie. Wsparcie bezzwrotne ma jednakże zupełnie inne cele niż inżynieria finansowa. O ile instrumenty zwrotne i venture capital mają za zadanie naprawid zawodności rynku związane z luką finansowania i asymetrią informacji, dotacje służą wsparciu produkcji dobra o pewnych szczególnych cechach. Władze publiczne mogą chcied dopłacid do dóbr publicznych, które trudno spieniężyd albo produktów wywołujących pozytywne efekty zewnętrzne. Typowym przykładem takiej działalności są badania naukowe, które nie muszą przynieśd przedsiębiorstwu bezpośrednich korzyści pieniężnych, ale mogą przynieśd niewymierne korzyści naukowe. Oczywiście mimo tego, że interwencja ma przeciwdziaład niedoskonałościom rynku, może też sama je powodowad. Dotując wprost przedsiębiorstwo, władze publiczne zwiększają jego szanse w konkurencji rynkowej kosztem innych firm. Pojawia się możliwośd faworyzowania wybranych grup przedsiębiorstw bądź branż przez władze publiczne. Ryzyko zniekształceo rynkowych jest mniejsze w przypadku instrumentów zwrotnych firma korzystająca z tej formy pomocy otrzymuje pożyczkę na warunkach rynkowych albo i po wyższej stopie procentowej. 12 W pewnych sytuacjach instrumenty zwrotne bywają też oferowane na warunkach preferencyjnych w celu skłonienia firm do pewnych zachowao. W przeciwieostwie do wsparcia bezpośredniego, wsparcie zwrotne nie certyfikuje też dodatkowo wiarygodności firmy. Ponadto motywuję ono firmę do rozporządzania środkami tak, by była ona je w stanie zwrócid. Pomoc bezzwrotna zwiększa prawdopodobieostwo wsparcia nieproduktywnych przedsięwzięd. Z drugiej strony bardziej motywuje ona przedsiębiorstwa do innowacji i podejmowania ryzyka, co jest często pożądanym efektem w przypadku inwestycji w badania i rozwój. Ponadto instrumenty poręczeniowe, takie jak gwarancje, mogą prowadzid do pokusy nadużycia ze strony instytucji finansowych jeśli mają publiczną gwarancję, nie muszą monitorowad wierzycieli. Istotną wadą instrumentów pomocy bezzwrotnej są towarzyszące im biurokratyczne procesy. Ze względu na koniecznośd uzyskania ekstensywnych informacji o projekcie i przeprowadzenia konkursu na najlepsze projekty, czas oczekiwania na decyzję instytucji wdrażających może byd bardzo długi. To czyni z tych instrumentów nieatrakcyjne źródło finansowania dla nowopowstałych przedsiębiorstw. Dotacje nakładają również na przedsiębiorstwa 12 Udzielanie wsparcia po stopie wyższej niż rynkowa w wypadku kierowania wsparcia do firm nie posiadających zdolności do uzyskania finansowania na rynku jest uzasadnione tym, że instrument staje się nieatrakcyjny dla podmiotów, które mogą uzyskad kredyt rynkowy. Dzięki temu istotnie rośnie prawdopodobieostwo tego, że wsparcie zwrotne trafia do tych podmiotów, które faktycznie nie mają szans na finansowanie rynkowe. Rozwiązanie nie jest jednak idealne ze względu na to, że wyższa stopa oznacza wyższe wymagania co do rentowności projektów (tj. niektóre projekty opłacalne przy stopie rynkowej nie są opłacalne przy stopie wyższej od rynkowej). 33

35 ograniczenia, takie jak zasada trwałości (koniecznośd pozostania inwestycji w danym regionie przez pewną liczbę lat. Ze względu na to, że nie dają one motywacji instytucji wdrażającej do dbania o interes beneficjenta i na niskie konsekwencje prawne naruszenia poufności (Piotrowski, Filipowska, s. 198), rodzą także niebezpieczeostwo wycieku poufnych danych. Z drugiej strony jest to znacznie łatwiejszy w stosowaniu instrument, prostszy do zrozumienia dla beneficjentów i unikający zaangażowania stron trzecich w postaci pośredników finansowych. Inżynieria finansowa rodzi zaś własne koszty wyceny ryzyka i monitorowania przedsiębiorstw. Według badania PAG Uniconsult (2010, s. 145) skomplikowane procedury uzyskania środków są jedną z głównych barier w upowszechnianiu się finansowania dłużnego. Ponadto pomoc bezzwrotna jest bardziej skutecznym instrumentem, gdy celem jest trwałe nakłonienie przedsiębiorstwa do produkcji dóbr publicznych. Dzięki temu, że otrzymane przez firmę wsparcie nie musi byd zwrócone, zaoszczędzone środki mogą byd wykorzystane do dalszych inwestycji. Dotacje bezpośrednie wiążą się z dodatkowymi zagrożeniami. Teoretycznie tak dofinansowane inwestycje mogą po prostu wyprzed inne, finansowane ze środków prywatnych. Badania dotyczące skali tego zjawiska wskazują jednak, że nie jest to bardzo poważne zagrożenie (MRR 2011, s. 15). Ponadto, możliwe jest występowanie efektu jałowej straty dopłat do przedsięwzięd, które i tak zostałyby podjęte. Pomoc zwrotna ma jeszcze jedną dodatkową zaletę jest odnawialna jako źródło kapitału dla przedsiębiorstw. Co więcej, poręczeniowe instrumenty pomocowe mogą wykorzystad efekt mnożnika kapitałowego fundusz poręczeniowy może udzielid gwarancji na pożyczki o większej wartości, niż wynosi jego kapitał. W związku z tym, że większośd pożyczek zostanie spłacona przez wierzyciela, fundusz musi trzymad w rezerwie jedynie tyle kapitału, by móc spłacid pozostałe. W Polsce ta dźwignia jest wykorzystana w bardzo niewielkim stopniu w 2007 mnożnik kapitałowy wynosił 112,9 proc. (Sułkowski 2009, s. 40); w 2008 ok. 140 proc. - wielokrotnie mniej, niż w innych krajach europejskich (PSDB, Quality Watch, ASM Centrum Badao i Analiz Rynku 2010, s ). Badania we Włoszech i Niemczech wskazują na to, że bezpośrednie wsparcie dla R&D jest bardziej efektywne w biedniejszych regionach (MRR 2011, s. 16). Województwu śląskiemu, chod jest ono jednym z najbardziej rozwiniętych gospodarczo w Polsce, bliżej jednak do poziomu Niemiec Wschodnich i mezzogiorno niż bogatych regionów Europy. Może to wskazywad na pewną zasadnośd dofinansowywania bezpośredniego badao i rozwoju. 34

36 Tabela 4. Cechy ekonomiczne dotacji i instrumentów zwrotnych Instrumenty zwrotne Dotacje Zalety Odnawialne Silniej motywują firmę do rozważnego gospodarowania środkami Trwalszy efekt Silniej motywuje firmę do inwestowania w niepewne, długoterminowe projekty Zniekształcają rynek w mniejszym stopniu Prostsze, nie wymagają angażowania Poręczenia: mogą stosowad dźwignię instytucji pośrednich finansową Wady Bardziej kosztowne w stosowaniu Niebezpieczeostwo wypychania i/lub monitoring, wycena ryzyka jałowej straty, niewielkiej dodatkowości Poręczenia: mogą powodowad pokusę Mniejsza poufnośd danych, wymogi nadużycia biurokratyczne Zastosowanie Adresowanie luki finansowej Problemy z asymetrią informacji, niepewnym zwrotem z inwestycji Źródło: Opracowanie IBS Problemy z efektami zewnętrznymi, dobrami publicznymi, kosztami transakcji Skuteczność wsparcia zwrotnego przykłady zastosowań Wydatkowanie środków na większośd celów polityki strukturalnej jest uzasadnianie koniecznością zapewnienia odpowiedniej produkcji dóbr publicznych i/lub powstającym dzięki projektowi pozytywnym efektom zewnętrznym tak jest w przypadku celów tematycznych związanych ze wsparciem innowacyjności przedsiębiorstw, infrastruktury technicznej i inwestycji w niskoemisyjne źródła energii i w projekty ochrony środowiska. Jak już zaznaczyliśmy, do realizacji takich celów z powodzeniem wykorzystywana byd może pomoc bezzwrotna pomoc zwrotna jest uzasadniona przede wszystkim ze względu na rewolwing środków oraz w projektach rentownych, nie związanych z większym ryzykiem. W związku z tym, środki na instrumenty inżynierii finansowej na świecie najczęściej przeznaczane są na poprawę dostępności małych i średnich przedsiębiorstw do kredytu, mikropożyczki dla osób upośledzonych na rynku pracy oraz na inicjatywy ekologiczne i energetyczne. Poprawa dostępności MSP do finansowania zewnętrznego nie powinna byd realizowana za pomocą dotacji, bo te prowadzą do zniekształceo rynkowych. Mikropożyczki sprawdzają się jako rodzaj aktywnej polityki rynku pracy między innymi z tego względu, że motywują osoby wykluczone do podjęcia własnej działalności także przyszłą perspektywą ich spłaty. Inicjatywy ekologiczne mogą byd realizowane zarówno na bardzo dużą, jak i bardzo małą skalę. Zasadnośd stosowania pomocy zwrotnej zależy w tym przypadku często od kosztu tak bezpośredniego, jak i administracyjnego z jakim wiązałaby się dotacja bezpośrednia, a także od konieczności podtrzymania efektów wsparcia w długim okresie. 35

37 Trzeba zauważyd, że wsparcie publiczne w formie instrumentów zwrotnych jest póki co w Europie kierowane przede wszystkim do przedsiębiorstw. Rozszerzanie go na inne niż wsparcie MSP pola tematyczne i innych niż MSP odbiorców jest stosunkowo nowym kierunkiem polityki. Jak zauważa Samecki (2009), pisząc o przyszłości polityki spójności: Rozszerzenie zakresu inżynierii finansowej poza wsparcia MŚP i rozwoju obszarów miejskich, tak aby objąd nowe obszary tematyczne (np. badania i rozwój, rozwój lokalny, rozwój obszarów wiejskich) może także przynieśd potencjalne korzyści. Jednocześnie oznacza to, ze pole do analiz dotychczasowych działao w obszarach innych niż wsparcie zwrotne MSP jest ograniczone. Przykładem oferty instrumentów finansowania zwrotnego, kierowanej do MSP z utrudnionym dostępem do rynku kapitału, jest włoski system paostwowych gwarancji dla MSP. Stworzony do tego celu fundusz oferuje zarówno bezpośrednie poręczenia dla banków, jak i reporęczenia dla funduszy. Co prawda fundusz ten działa na małą skalę w latach zabezpieczył 4,6 mld euro pożyczek, co stanowi jedynie 3 proc. kredytu wykorzystanego przez małe przedsiębiorstwa w sektorach objętych działalnością funduszu w samym roku Niemniej, szacuje się, że koszty finansowania dla medianowej firmy korzystającej z pomocy spadły dzięki programowi o ok proc. Inne badania wskazują na spadek oprocentowania o ok. 1,5 pp. w przypadku pożyczek krótkoterminowych i o 1,1 pp. w przypadku długoterminowych. Podaż kredytu w medianie zwiększyła się o 12,4 proc. Mimo że nie jest to bardzo dużo w porównaniu z niektórymi innymi programami pomocy, wynik ten osiągany jest względnie niewielkim kosztem jedynie 1,8 proc. gwarantowanych pożyczek musiało byd opłacanych przez fundusz, co w okresie roku odpowiadało za 0,25 proc. wartości wszystkich gwarancji. Stosunek paostwowych dopłat do funduszu względem wartości wszystkich poręczeo w tym samym okresie wynosił jedynie 1 proc. Za tak niski koszt odpowiedzialna jest polityka wysokiej selektywności w doborze beneficjentów. Trzeba jednakże pamiętad o możliwości wypierania pożyczek dla firm nie korzystających z programu (Zecchini, Ventura 2007). Kanadyjskie programy powołane zostały do życia w ustawach Small Business Financing Act oraz Small Business Loans Act i również oferują poręczenia dla małych i średnich przedsiębiorstw. SBLA, starszy z tych programów, powstały w 1961, poręczał pożyczki o wartości 500 mln dolarów w 1993 roku i 3,5 mld dolarów w 1997 roku. Wzrost ten wynikł ze zmian w ustawie dokonanych w 1993 roku, ułatwiających dostęp do gwarantowanych kredytów i zwiększających ich maksymalną wartośd (Riding, Haines 2001, s ). Długoterminowa stopa niespłacenia kredytu po wejściu w życie zmian wynosiła około 6,2 proc. Co ciekawe, podwyższenie maksymalnego pułapu kredytu ponad dwukrotnie (z 100 tys. dol. do 250 tys. dol.) istotnie zwiększyło koszt programu o ok. 42 proc. Ma to swoje źródło w tym, że po zmianach 80 proc. pożyczek opiewa na sumę powyżej starego maksimum, a jednocześnie stopa niespłacenia jest wyższa w ich przypadku (Ibid., s , 610). Szacuje się, że program jest bardzo skuteczny kosztowo utworzenie jednego miejsca pracy kosztowało średnio dol. (Ibid., s. 609). Podobny program program poręczeo Small Business Administration - w Stanach Zjednoczonych ma jeszcze dłuższą historię, wywodząc się z lat 50. Działa on na znacznie większą skalę niż system kanadyjski w 1997 roku poręczono w jego ramach ponad 45 tysięcy pożyczek o łącznej wartości 9,5 mld dolarów. Stopa niespłacenia pożyczek przez beneficjentów 36

38 była w latach 80. znacznie wyższa niż w przypadku SBLA długoterminowo na poziomie proc. - aczkolwiek administracja programu zdołała obniżyd tę stopę w latach 90. dzięki polityce koncentracji gwarancji na najbardziej odpowiedzialnych kredytobiorcach. Ok proc. kosztów programu musiało byd subsydiowane przez paostwo (Riding, Haines 2001, s ). Na gruncie europejskim ciekawego przykładu efektywnego modelu poręczeo dla firm dostarcza Portugalia, gdzie dzięki współpracy instytucji prywatnych i publicznych udało się stworzyd efektywnie działające instytucje, łączące działalnośd poręczeniową i reporęczeniową. Szczegóły tego rozwiązania opisano w ramce 1. Ramka 1. Model funduszy poręczeo w Portugalii Model funduszy gwarancyjnych w Portugalii jest modelem mieszanym. Składa się z trzech filarów: prywatnych funduszy gwarancyjnych (MGS), paostwowego funduszu reporęczeniowego (MCGF) oraz Instytucji Zarządzającej, będącej spółką (SPGM). Model ten nazywany jest wzajemnym, ponieważ przedsiębiorstwa otrzymujące poręczenie w funduszu poręczeniowym kupują akcje funduszu za co najmniej 1 proc. wartości poręczenia. W zakresie funduszy poręczeniowych w Portugalii istnieją 4 oddziały (MGS). Trzy z nich działają lokalnie pokrywając łącznie całe terytorium kraju. Czwarty fundusz udziela poręczeo na cele rolnicze i działa na całym terytorium kraju. Kapitalizacja czterech funduszy na koniec 2008 roku wynosiła130 mln euro. Zadaniem funduszu reporęczeniowego jest odciążad fundusze poręczeniowe poręczając ich poręczenia i tym samym zmniejszając ich ryzyko i zwiększając wiarygodnośd. Mechanizm ten jest nazywany Wzajemnym Funduszem Reporęczeniowym (MCGF). Ostatnim filarem systemu poręczeniowego w Portugalii jest Instytucja Zarządzająca funduszami poręczeniowymi i reporęczeniowymi. Zadanie to wykonuje publiczna spółka SPGM. Do jej kompetencji należy systematyzacja współpracy funduszu reporęczeniowego z funduszami poręczeniowymi. W powyższym zawiera się dbanie o łatwą współpracę między podmiotami, pomoc w rozwijaniu prywatnych funduszy poręczeniowych, systematyczne kontrole w celu utrzymania jakości oferowanych produktów oraz kontrola wypłat reporęczeo. SPGM nie udziela żadnych poręczeo lub reporęczeo, wszystkie zadania spółki mają charakter systemowy, a nie operacyjny. Kapitalizacja wkładu publicznego funduszy reporęczeniowych to 750 mln euro- dane na koniec 2008 roku. Fundusze poręczeniowe udzielają poręczeo zarówno sektorowi MSP, jak i studentom, rolnikom czy instytucjom publicznym. Właścicielami funduszy reporęczeniowych są małe i średnie przedsiębiorstwa, związki przedsiębiorstw oraz Izby Handlowe. Kontrolę nad działaniem funduszy sprawują audytorzy z SPGM oraz eksperci z Banku Centralnego Portugalii. Poręczenia są udzielane na co najmniej 50 proc. wartości kredytu, a reporęczenia na co najmniej 50 proc. wartości poręczenia. Łączna wartośd poręczeo w 2008 roku wyniosła 1,7 mld euro przy łącznej kapitalizacji funduszy poręczeniowych i reporęczeniowych wynoszącej 875 mln euro. W 2009 roku było to już 4 mld euro (przy kapitalizacji funduszy na poziomie 2,7 mld euro), a do października 2010 roku 5,5 mld euro, a kapitał w funduszach wynosił wtedy 3,7 mld euro). 37

39 Literatura oraz badania na temat ewaluacji skuteczności wsparcia są trudno dostępne (Richard 2011). Ogólna skutecznośd wsparcia jeśli nie ma na celu tworzenia miejsca pracy lub zwiększenia innowacyjności (celów, które można zmierzyd) nie ma jednej definicji. Autorzy rozbijają skutecznośd na efekty ekonomiczne i efekty finansowe (np. Boocock, Shariff 2005), gdzie efekty ekonomiczne to np. liczba utworzonych miejsc pracy lub liczba patentów. Efekty finansowe to mierzalne efekty pieniężne uzyskane w wyniku wsparcia np. zwiększone zyski. Trudnośd w mierzeniu dokładnej wartości uzyskanych dodatkowych zysków dzięki wsparciu polega na niedokładnej ocenie, co stałoby się w sytuacji, gdyby firma nie otrzymała wsparcia. Problem ten jest w szczególności istotny dla gwarancji kredytowych, bez której przedsiębiorca musiałby zdecydowad się na mniejszy kredyt i zrealizowad inwestycję w mniejszym wymiarze (Uesugi 2008). Z tego powodu ocena skuteczności przyjmuje najczęściej charakter jakościowy a nie ilościowy (ibid.). Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego dopłaca do wielu krajowych programów wsparcia przedsiębiorczości korzystających z instrumentów zwrotnych. Z ewaluacji ex post programów finansowanych w ten sposób (Rambøll 2010, s ) wynika, że ich skutecznośd w tworzeniu miejsc pracy mocno się wahała w zależności od funduszu. Należy jednakże pamiętad, że dla wielu z tych funduszy celem było nie tyle tworzenie miejsc pracy, co promowanie dostępu przedsiębiorstw do finansowania skutecznośd interwencji w tym przypadku jest ewaluowana na podstawie wykorzystanych środków. Dla porównania, w przypadku pomocy bezzwrotnej za jedno dodatkowe miejsce pracy odpowiadał wydatek jedynie 58 euro (Ibid., 84). Najlepsze wyniki, jak wskazuje tabela 5., wykazywał West of Scotland Loan Fund, aczkolwiek wynik w jego przypadku może nie byd wiarygodny, gdyż według badania duża częśd beneficjentów miała dostęp do innych źródeł finansowania. Niemniej fundusz wykazywał pewne charakterystyki, które mogły wpłynąd na jego efektywnośd: wybór firm z dobrymi biznesplanami oraz zarządzanie funduszem na poziomie lokalnym, ze znajomością regionalnych realiów. Ściśle określony cel WSLF bycie pożyczkodawcą ostatniej instancji dla firm lokalnych borykających się z dostępem do finansowania miał też niewątpliwie wpływ na jego efektywnośd. Fundusz zarządzany jest przez West of Scotland Loan Fund Ltd., instytucję powołaną przez 12 regionalnych jednostek samorządowych (Social Research 2008, s. 18, 80-9). 38

40 Tabela 5. Charakterystyki wybranych programów pomocy zwrotnej finansowanych z EFRR Region Nazwa funduszu Kwota inwestycji (Euro 2010 r.) Piemont, Włochy Merseyside, Wielka Brytania South Yorkshire, Wielka Brytania West Wales & the Valleys, Wielka Brytania Yorkshire and the Humber, Wielka Brytania Zachodnia Szkocja, Wielka Brytania Zachodnia Szkocja, Wielka Brytania Brak szczegółowego funduszu częśd szerszego programu z Liczba beneficjentów 137,1 mln przedsiębiorstw Small Firms Fund 25,6 mln 522 przedsiębiorstwa Small Fund Business Finance Wales Small Loan Fund Utworzone lub utrzymane miejsca pracy Koszt jednego miejsca pracy (Euro z 2010 r.) mln 359 interwencji ,3 mln brak danych Small Loan Fund 14,6 mln 182 przedsiębiorstw West of Scotland Regeneration Fund West of Scotland Loan Fund 1.4 mln środków z EFRR 47 przedsiębiorstw 24,8 mln 357 przedsiębiorstw Źródło: Rambøll środków z EFRR W ewaluacji możemy znaleźd również dane dotyczące programów pomocy finansowania udziałowego (Ibid., s ). Efektywnośd tych programów w tworzeniu miejsc pracy jest znacznie niższa niż programów pomocy kredytowej, porównując dane dotyczące kosztu pojedynczego miejsca pracy z tabeli 5. i 6. Wynika to z nakierowania środków w dużej mierze na kapitałowo intensywne firmy technologiczne. Efektywnośd tych programów jest jednak szacowana na wysokim poziomie w zakresie stymulowania wzrostu przedsiębiorstw, chod skutki dofinansowania objawiają się często dopiero w długim okresie. Najefektywniejszym programom udało się stymulowad regionalne rynki kapitałowe, pozwalając na częściowe złagodzenie problemu luki kapitałowej w dłuższym terminie. Osiągnięto to poprzez kooperację z regionalnymi partnerami, takimi jak aniołowie biznesu. 39

41 Tabela 6. Charakterystyki wybranych programów finansowania kapitałowego finansowanych z EFRR Region Nazwa funduszu Kwota inwestycji Brandenburgia, Niemcy East Midlands, Wielka Brytania Anglia Północnowschodnia, Wielka Brytania Anglia Północnozachodnia, Wielka Brytania Szkocja Zachodnia, Wielka Brytania Efekty Koszt jednego miejsca pracy w Euro BFB 1 Fund 30 mln 202 miejsca pracy ERDF Media Investment Fund - Equity North East Coinvestment Fund North West Business Investment Scheme Scottish Co-investment Fund 35,3m 41 stałe miejsca pracy 563 tymczasowe miejsca pracy 70 mln korzyści ekonomicznych dla regionu 59,7 mln 186 miejsc pracy 13,3 mln obrotów 235 mln 785 miejsc pracy 128,8 mln sprzedaży 33,6 mln 308 miejsc pracy brutto Źródło: Rambøll Rok, uwagi , efekty wliczają pożyczki inwestycje o wartości 3,9 mln, z czego 1,2 mln z EFRR W krajach Europy Zachodniej szczególnie silnie rozwinięte są fundusze poręczeniowe, działając na znacznie większą skalę, niż te w Europie Wschodniej (PAG Uniconsult 2010, s. 33-5). Instrumenty gwarancyjne cieszą się jednakże zainteresowaniem wśród polskich przedsiębiorców. Przykładowo, w Polsce Wschodniej szczególnie duży popyt zgłaszany był na instytucję reporęczeo dla funduszy poręczeniowych (Ibid., s ). W Niemczech napotkad można jeden z najbardziej rozbudowanych systemów instytucji poręczeniowych na świecie. W tym kraju operuje sied 22 banków gwarancyjnych (Bürgschaftsbanken), których właścicielami są podmioty prywatne, takie jak organizacje przedsiębiorców, banki, fundusze inwestycyjne. Niemniej banki te są silnie wspierane przy pomocy regwarancji przez władze federalne i rządy landów we Wschodnich Niemczech regwarancje obejmują aż ok. 80 proc. ryzyka. Szczególną cechą tych instytucji jest ich ograniczenie geograficzne każda działa na terenie ograniczonym granicami podziału administracyjnego Niemiec. To ułatwia rządom landów wspieranie gwarancji na terenach, za które są odpowiedzialne. Ponadto działalnośd banków gwarancyjnych jest ograniczona prawnie do udzielania gwarancji. Ten system był w 2006 roku odpowiedzialny za gwarancje wielkości ok. 5,2 mld euro. W związku z tym, że banki gwarancyjne są ograniczone do udzielania poręczeo, ich celem jest przede wszystkim ułatwienie dostępu do finansowania zagrożonym przedsiębiorstwom. Przykład ten ilustruje zasadnośd stosowania regionalnego podziału obszarów działania funduszy, gdy możliwe jest dodatkowe wsparcie przez miejscowe jednostki samorządu niemieckie landy udzielają także wprost regwarancji (PAG Uniconsult 2010, s. 34-5). 40

42 Przykładem bardziej scentralizowanej instytucji jest działający we Włoszech fundusz gwarancyjny EUROFIDI s.a. Jest to jeden z największych tego typu funduszy w Europie, który w 2009 roku odpowiadał za 5,2 mld euro aktywnych gwarancji. Właścicielami funduszu są przedsiębiorcy uzyskujący gwarancje, ale korzysta także z dofinansowania z unijnych środków strukturalnych. Jest on również beneficjentem krajowych i unijnych programów regwarancyjnych. Fundusz kieruje swą ofertę do różnych podmiotów, ale jego działalnośd obejmuje przede wszystkim sekurytyzację kredytów dla małych i średnich firm, a także zabezpieczanie wejśd kapitałowych dla firm wysokich technologii(pag Uniconsult 2010, s ). Fundusze pożyczkowe funkcjonują w Europie Zachodniej na szerszą skalę dopiero od drugiej połowy lat 90. XX wieku i ich usługi są adresowane przede wszystkim do mniejszości i grup wykluczonych, które mogą mied problemy z dostępem do kredytu. Stąd ten typ finansowania jest słabiej rozwinięty w starej Unii niż w krajach Europie Centralnej Przykładem jest brytyjski FutureBuilders Fund, którego oferta skierowana jest do organizacji pozarządowych szukających środków na konkretne projekty (PAG Uniconsult 2010, s. 35-7). Do 2008 roku instytucją zarządczą funduszu FutureBuilders było konsorcjum utworzone przez zespół banków i organizacji pozarządowych. Później zaś funkcję pełnił Adventure Capital Fund którego nazwa uległa później zmianie na Social Investment Business Ltd. grupa kapitałowa o profilu charytatywnym. Z ewaluacji funduszu wynika, że jest on dobrym sposobem zwiększenia skali dostarczania usług społecznych ale nie jest on w stanie naprawid niedoskonałości rynku inwestycji społecznych ani zmienid zachowania instytucji charytatywnych i społecznych. To sugeruje, że pomoc dla instytucji pozarządowych powinna byd uzasadniana przede wszystkim na gruncie zwiększenia funduszy dostępnych instytucjom pozarządowym i ułatwienia im prowadzenia dotychczasowej działalności. Wyznaczanie celów ponad to może się okazad nierealistyczne (Wells 2012). Publiczne wsparcie dla finansowania typu udziałowego, w szczególności inwestycji typu venture capital, mają w najbardziej rozwiniętych krajach Unii Europejskiej bogatą historię. Polityki osiągające największe rezultaty w zakresie finansowania innowacyjnych firm technologicznych przypisuje się Niemcom i Wielkiej Brytanii, aczkolwiek skala wsparcia publicznego w Niemczech była znacznie większa. Wsparcie typu udziałowego w Niemczech pozostaje zwykle w gestii rządów landów i w związku z tym jego skala zależy od zainteresowania regionalnych władz. Dla porównania, w Wielkiej Brytanii funkcjonują regionalne fundusze venture capital, które działają na szczeblu regionalnym, ale podlegają ogólnopaostwowym normom, w związku z czym ich działalnośd jest mniej zależna od poziomu rozwoju regionów. Niemniej doświadczenie Niemiec pokazuje, że rozwój rynku venture capital jest związany z powstawaniem regionalnych klastrów wysokich technologii. Ze względu na istotne znaczenie bliskich relacji między inwestorem a firmą, bliskośd geograficzna jest często dużą zaletą z punktu widzenia publicznych programów dofinansowania, szczególnie w przypadku wczesnych etapów inwestycji (Revest, Sapio 2012). W Wielkiej Brytanii, oprócz wspomnianych funduszy regionalnych (Regional Venture Capital Funds), funkcjonują inne instytucje zajmujące się dostarczaniem kapitału udziałowego. O ile fundusze regionalne fundowane są ze środków paostwowych i z zasobów Europejskiego Banku 41

43 Inwestycyjnego, instytucje takie jak Viridian Growth Fund czerpią środki także z sektora prywatnego oraz z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. VGF zajmuje się inwestycjami w MSP w sektorach przemysłu i usług w Irlandii Północnej. Innymi przykładami funduszy podwyższonego ryzyka w Wielkiej Brytanii są London Technology Fund, częściowo finansowany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, oraz Community Development Venture Fund, korzystającego ze środków krajowych. Oferują one kapitał odpowiednio zalążkowym firmom wysokich technologii w Londynie oraz MSP w regionach upośledzonych pod względem łatwości dostępu do kapitału. System brytyjski opiera się więc na konkretnych preferencjach dla określonych grup przedsiębiorstw, w szczególności dla firm zalążkowych wysokich technologii. Fundusze mają też za cel uzupełnienie podaży kapitału prywatnego i przyznają temu pierwszeostwo (PAG Uniconsult 2010, s. 37-8). Z przedstawionych danych wynikają następujące wnioski, które mogą znaleźd zastosowanie w województwie śląskim: instrumenty inżynierii finansowej nie powinny mied za główny cel tworzenia miejsc pracy czy zmiany dowolnego innego ogólnoekonomicznego parametru, bo wymagają w takiej sytuacji zaangażowania znacznego kapitału. Instrumenty finansowe działają najefektywniej wtedy, gdy ich uzasadnieniem jest naprawienie konkretnej ułomności rynku albo nieefektywności w gospodarce; instrumenty kapitałowe powinny służyd do wspierania firm technologicznych, kapitałowo intensywnych, z niepewnym zwrotem z inwestycji mocno utrudniającym inne formy finansowania nie nadają się one zupełnie do promowania zatrudnienia; poręczenia także mogą służyd do wsparcia kapitałowo intensywnych i niepewnych projektów, ale jak pokazują przykłady z Finlandii i Stanów Zjednoczonych, w przypadku dużych inwestycji (jak np. elektrownie atomowe), pewien stopieo dodatkowej pomocy publicznej może byd konieczny; lokalne bądź regionalne zarządzanie funduszami jest często dobrym środkiem do podniesienia skuteczności, jeśli instrument ma trafid do konkretnej grupy odbiorców za przykład może tu służyd szkocki fundusz West of Scotland Loan Fund. Jest to szczególnie ważne w przypadku funduszy kapitałowych, których współpraca z innymi źródłami kapitału na szczeblu regionalnym może silnie wpłynąd na długookresowy rozwój rynków finansowych; fundusze skierowane do instytucji pozarządowych powinny przede wszystkim byd ukierunkowane na poprawę ich dostępu do kapitału nie należy się spodziewad, że pozwolą na naprawienie problemów strukturalnych na rynku inwestycji społecznych; efektywnośd programów jest tym wyższa, im bardziej selektywnie przyznawane są dofinansowania, ale to może mied skutki odwrotne do pożądanych, prowadząc do dofinansowywania wyłącznie najlepszych przedsiębiorstw, które doskonale realizowałyby swoje projekty także bez wsparcia publicznego. 42

44 2 Doświadczenia w stosowaniu instrumentów zwrotnych w województwie śląskim W województwie śląskim zwrotne instrumenty finansowe oferowane są w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata oraz programów samorządowych realizowanych przez np. urzędy miast. Istnieją ponadto fundusze, które nadal udzielają wsparcia ze środków pochodzących z zakooczonych już programów, np. Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw czy inicjatywy PHARE. Wartośd kapitału funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wynosiła średnio w okresie około 200 mln PLN, z czego środki w RPO WSL wynosiły około 66 mln PLN (wyłączając inicjatywę JESSICA). Ponadto w zakresie RPO WSL dostępna jest pożyczka JESSICA, której łączne środki wynoszą około 251 mln PLN. 13 Wykres 7. Alokacja pożyczek i poręczeo w RPO WSL w porównaniu z kapitalizacją reszty funduszy w województwie śląskim (z wyłączeniem inicjatywy JESSICA) w okresie Źródło: Dostępne raporty z realizacji RPO WSL oraz dane udostępnione przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe. Wartości przedstawione na wykresie 7. zawierają kapitalizację funduszy pożyczkowych i poręczeniowych działających w RPO WSL (Fundusz Górnośląski SA, Agencja Rozwoju Regionalnego SA, Agencja Rozwoju Lokalnego SA, Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy) oraz poza RPO WSL (Bielskie Centrum Przedsiębiorczości, Bielski Fundusz Poręczeniowy, Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego, Górnośląska Agencja Promocji Przedsiębiorczości, Rudzka Agencja Rozwoju Inwestor, Fundusz Poręczeo Kapitałowych w Jastrzębiu-Zdroju. Powyższe instytucje udzielają wsparcia jedynie przedsiębiorcom. Jeśli dany fundusz posiadał środki zarówno z RPO WSL, jak i z innych programów, kapitalizacja była rozdzielana. Dane pozyskano bezpośrednio od pośredników finansowych. 13 Dane RPO WSL podawane są za Sprawozdaniem okresowym z realizacji RPO WSL za I półrocze 2012 roku. 43

45 2.1 Wsparcie zwrotne w ramach poddziałania RPO WSL Charakterystyka poddziałania Celem Działania 1.1 jest wzmocnienie atrakcyjności inwestycyjnej regionu. Zadaniem Poddziałania , typ projektu 7. jest dokapitalizowanie zewnętrznych źródeł finansowania przedsiębiorczości (w niniejszej publikacji odnosimy się wyłącznie do tej części Poddziałania ). Odbywa się to poprzez wsparcie funduszy poręczeniowych i pożyczkowych środkami z RPO WSL. Fundusze poręczeniowe i pożyczkowe korzystając z otrzymanych środków i środków własnych oferują instrumenty zwrotne na preferencyjnych warunkach, kierowane do sektora MSP. W ramach Poddziałania w zakresie dokapitalizowania zewnętrznych źródeł finansowania przedsiębiorczości w okresie programowania realizowane są 4 projekty 3 pożyczkowe i 1 poręczeniowy. Analiza poziomu zainteresowania przedsiębiorstw instrumentami finansowymi bazuje na danych dostarczonych przez instytucje udzielające wsparcia w ramach Poddziałania oraz na ogólnodostępnych sprawozdaniach z działalności funduszy i dotyczą danych na dzieo 30 września 2012 r. Agencja Rozwoju Lokalnego SA osiągnęła najwyższą skutecznośd, udzielając 44 pożyczek i wykorzystując 98 proc. wartości projektu (przez skutecznośd rozumie się tu stopieo wykorzystania dostępnych środków). ARL SA udzieliła w większości pożyczek mikroprzedsiębiorstwom (37 z 44). Pozostała częśd została przeznaczona dla przedsiębiorstw małych. Fundusz Górnośląski SA udzielił pożyczek stanowiących 66 proc. wartości projektu. Pożyczki przeznaczone były dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Instrumentem wsparcia o największej popularności była pożyczka preferencyjna o wysokości oprocentowania wynoszącym jeden procent (50 z 83 podpisanych umów dotyczyło pożyczki preferencyjnej). Z usług Funduszu Górnośląskiego korzystały przedsiębiorstwa mikro, małe i średnie w porównywalnych udziałach. Agencja Rozwoju Regionalnego SA udzieliła dotychczas pożyczek na kwotę stanowiącą 35 proc. wartości projektu. Na tę liczbę składa się 15 udzielonych pożyczek w 13 przypadkach udzielonych mikro przedsiębiorcom, 2 umowy zawarto z małymi przedsiębiorstwami. Sumarycznie trzy fundusze pożyczkowe udzieliły pożyczek wykorzystując 65 proc. środków (przyznanego im dofinansowania oraz wkładu własnego). W ramach projektów dofinansowanych z RPO WSL tylko Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy oferuje poręczenia. Dotychczas osiągnął efektywnośd rzędu 41 proc. wartości projektu. Na tę wartośd składają się 73 udzielone poręczenia. W 45 przypadkach z poręczenia skorzystały mikro przedsiębiorstwa, 21 umów podpisano z małymi przedsiębiorstwami, 7 ze średnimi. Charakterystyka odbiorców ostatecznych wsparcia W ramach pożyczek udzielanych w RPO WSL ponad połowę umów podpisano z mikro przedsiębiorcami. Jednak z uwagi na większe wartości pożyczek dla małych i średnich przedsiębiorstw, to do nich trafiła większośd środków. Największe zainteresowanie pożyczkami wykazały przedsiębiorstwa działające w obszarze usług i produkcji - łącznie 64 proc. wartości wszystkich udzielonych pożyczek. Pozostała częśd została przekazana firmom handlowym (22 proc.) i budowlanym (8 proc.), a 6 procent przypadło na przedsiębiorstwa inne niż wymienione. 44

46 Tabela 7. Porównanie warunków udzielania pożyczek oraz aktywności funduszy w ramach RPO WSL (stan na dzieo ) Warunek Pożyczka na bieżące wydatki Fundusz Górnośląski SA Pożyczka na wydatki inwestycyjne Preferencyjna pożyczka inwestycyjna Agencja Rozwoju Regionalnego SA Agencja Rozwoju Lokalnego SA Kwota 25 tys. 600 tys. PLN 25 tys. 600 tys. PLN 25 tys. 600 tys. PLN 10 tys. 250 tys. PLN Do 120 tys. PLN Okres (max.) 4 lata 7 lat 7 lat 5 lat 3 lata * Karencja (max.) 3 miesiące 12 miesięcy 12 miesięcy 6 miesięcy 6 miesięcy Oprocentowanie 4,91 % ** 4,91 % ** 1 % 4,91 % ** 4,91 % ** Marża 0 % 0 % 0 % 0,5 % - 3 % 0,5 % - 3,5 % Prowizja 0,5 % - 4 % 0,5 % - 4 % 0,5 % 0 % - 3 % 1 % - 3 % Wkład własny (min.) 0 % 20 % 25 % 15 % 30 % Wartośd udzielonych pożyczek 3,9 mln PLN 8,8 mln PLN 18,3 mln PLN 1,6 mln PLN 2,2 mln PLN Wartośd projektu 50,1 mln PLN 5 mln PLN 2,4 mln PLN Wkład własny 10,1 mln PLN 1 mln PLN 0,4 mln PLN Wykorzystanie 66 % 35 % 98 % *- 5 lat w szczególnie uzasadnionych przypadkach - Z Regulaminu Udzielania Pożyczek z Lokalnego Funduszu Pożyczkowego **- stopa referencyjna ustalana przez Komisję Europejską, od stopa wynosi 4,91 proc. Wysokośd marży lub prowizji zależy od polityki firmy udzielającej pożyczki (np. od oceny ryzyka beneficjenta, warunków na rynku etc.) Wartośd alokacji to wartośd projektu, czyli suma dofinanowania w ramach RPO WSL i środków własnych Źródło: Informacje ze stron internetowych funduszy oraz dane dostarczone przez Fundusz Górnośląski SA, Agencję Rozwoju Regionalnego SA i Agencję Rozwoju Lokalnego SA

47 Wykres 8. Liczbowy rozkład pożyczek Wykres 9. Wartościowy rozkład pożyczek(mln PLN) Wykres 10. Pożyczki względem obszaru działalności przedsiębiorstwa (mln PLN) Wykres 11. Rozkład liczby pożyczek w zależności od celu pożyczki Wykres 12. Rozkład pożyczek względem czasu trwania (w mln PLN) Wykres 13. Rozkład pożyczek (mln PLN) względem ich wartości (oś pozioma w tys. PLN Źródło: Dane dostarczone przez Fundusz Górnośląski SA, Agencję Rozwoju Regionalnego SA i Agencję Rozwoju Lokalnego SA, wykresy dotyczą pożyczek udzielonych w ramach poddziałania RPO WSL stan na dzieo

48 Wykresy przedstawiają podstawowe charakterystyki wszystkich pożyczek w zakresie poddziałania typ projektu 7. Wykresy te przedstawiają do jakich przedsiębiorstw było kierowane wsparcie, jaki był cel wsparcia, obszar działalności przedsiębiorstw, okres udzielania pożyczek oraz jakiej wartości pożyczki były udzielane. Najczęstsze wartości udzielonych pożyczek to pożyczki o wartości tys. PLN (wykres 13). Wysoki odsetek najniższego progu wartości pożyczek może byd tłumaczony dużym udziałem małych i mikro przedsiębiorstw w grupie beneficjentów wsparcia. Relatywnie wysokie zainteresowanie wiąże się z najwyższym progiem wartości pożyczki - 9 mikro, 6 małych i 8 średnich przedsiębiorstw uzyskało pożyczki w maksymalnej dostępnej wysokości. Średnia wartośd pożyczki rośnie wraz ze wzrostem wielkości firmy. Duża różnica między wartością średniej pożyczki mikro przedsiębiorstwa, a wielkością średnią dla małych i średnich przedsiębiorstw wskazuje na znacznie niższe wartości pożyczek dla najmniejszych przedsiębiorstw. Dane przedstawione na wykresie 14. wskazują na duży udział pożyczek inwestycyjnych we wszystkich przedsiębiorstwach. Wykres 14. Rozkład wartości pożyczek wraz z uwzględnieniem celów względem wielkości przedsiębiorstwa (oś lewa, mln PLN) oraz średnia wartośd pożyczki (oś prawa, tys. PLN) Źródło: Dane dostarczone przez Fundusz Górnośląski SA, Agencję Rozwoju Lokalnego SA, Agencję Rozwoju Regionalnego SA Z powyższego zestawienia wynika, że przedsiębiorstwa zaciągają pożyczki na inwestycje- średnio 3-4 krotnie więcej niż na funkcjonowanie bieżącej działalności gospodarczej. Dla mikro przedsiębiorstw wkład własny liczony jako średnia ważona 14 wkładów własnych w udzielonej pożyczce wynosi 38 proc. W kategorii przedsiębiorstw małych wkład własny stanowił średnio 44 proc., a dla przedsiębiorstw średnich wartośd to 32 proc. Przypadek szczególny: preferencyjna pożyczka inwestycyjna Preferencyjna pożyczka inwestycyjna stanowi przypadek szczególny z uwagi na konkurencyjne warunki, na jakich jest oferowana. Preferencyjna pożyczka wyróżnia się spośród innych dostępnych instrumentów najniższym kosztem finansowania. Może byd przeznaczona tylko na nowe inwestycje. W przypadkach, gdy przedsiębiorca musi wnieśd wkład własny powoduje to, że pożyczka ta realizuje efekt dodatkowości, tj. przedsiębiorca inwestuje również własne środki, by zwiększyd produkcję lub zróżnicowanie oferowanych produktów. 14 Średnia ważona to stosunek sumy wartości wkładów własnych do wartości sumy otrzymanych pożyczek 47

49 Preferencyjna pożyczka inwestycyjna stanowiła niemal połowę wszystkich udzielonych pożyczek przez Fundusz Górnośląski SA w ramach pożyczek inwestycyjnych (50 ze 104). W porównaniu z rozkładem liczby wszystkich pożyczek, z preferencyjnej pożyczki inwestycyjnej korzystały częściej małe przedsiębiorstwa, kosztem mikro przedsiębiorstw. Udział umów w populacji przedsiębiorstw średnich jest na podobnym poziomie. Wykres 15. Rozkład wartości preferencyjnej pożyczki inwestycyjnej względem wielkości przedsiębiorstwa (oś lewa, mln PLN) oraz średnia wartośd pożyczki (oś prawa, tys. PLN) stan na Źródło: Dane dostarczone przez Fundusz Górnośląski SA Widoczna jest wyraźna tendencja do większych kwot pożyczek udzielanych w ramach preferencyjnej pożyczki inwestycyjnej w porównaniu do wszystkich udzielonych pożyczek inwestycyjnych w ramach Funduszu Górnośląskiego (zob. wykres 15.). Dla mikro i małych przedsiębiorstw preferencyjne pożyczki są średnio o proc. większe od średniej pożyczki. Dla średnich firm jest to już 20 proc. W powyższym rozkładzie nie widad znacznych różnic w porównaniu z rozkładem średnich wartości wszystkich pożyczek w rozbiciu na wielkośd przedsiębiorstwa. 48

50 Wykres 16. Rozkład udzielonych preferencyjnych pożyczek inwestycyjnych względem obszarów działania przedsiębiorstw (mln PLN i proc. ogółem) względem rozkładu MSP w województwie Źródło: Dane Funduszu Górnośląskiego SA oraz dane REGON GUS. Rozkład preferencyjnej pożyczki inwestycyjnej z uwzględnieniem podziału na branże prezentuje się podobnie jak rozkład wszystkich pożyczek. Nie ma różnic w kolejności, a różnice w liczebności są niewielkie. W porównaniu z rozkładem przedsiębiorstw w województwie śląskim preferencyjna pożyczka inwestycyjna trafiała najczęściej do przedsiębiorstw produkcyjnych, podczas gdy stanowią one najmniej liczną grupę w województwie śląskim. Ponadto przedsiębiorstwa handlowe i usługowe korzystające z preferencyjnej pożyczki inwestycyjnej stanowią pośród beneficjentów średnio o 12 punktów procentowych mniej liczną grupę niż w ogóle populacji. Udziały w budownictwie i pozostałych obszarach działalności są porównywalne (zob. wykres 16). Wykres 17. Rozkład udzielonych preferencyjnych pożyczek inwestycyjnych względem czasu trwania pożyczki (mln PLN) stan na dzieo Wykres 18. Rozkład udzielonych preferencyjnych pożyczek inwestycyjnych względem wartości pożyczki (mln PLN) stan na Źródło: Dane dostarczone przez Fundusz Górnośląski SA 49

51 Pożyczki preferencyjne o wyższej średniej wartości mają dłuższy czas trwania (zob. wykres 17.). Zdecydowanie najwięcej wykorzystuje się pożyczek o najdłuższym możliwym czasie trwania. W zakresie rozkładu pożyczek względem ich wartości widoczna jest tendencja do wykorzystywania większych wartości pożyczek aż 46 proc. pożyczek preferencyjnych to pożyczki o maksymalnej kwocie 600 tys. PLN (zob. wykres 18). Poręczenia Z udzielonych w ramach RPO WSL w latach poręczeo korzystały w większości mikro przedsiębiorstwa. Obszarami działalności gospodarczej najczęściej wspieranymi poręczeniami był handel i usługi. W odróżnieniu od pożyczek, poręczenia były częściej udzielane na cele obrotowe. Ponad połowa umów o poręczenie podpisana została na mniej niż 45 miesięcy. Średnia wartośd poręczenia rośnie wraz z wielkością firmy. Oznacza to, że większe firmy korzystają z poręczeo rzadziej, ale poręczenia mają wyższą wartośd. Wykresy przedstawiają podstawowe charakterystyki wszystkich poręczeo w zakresie poddziałania typ projektu 7. Wykresy te przedstawiają do jakich przedsiębiorstw było kierowane wsparcie, jaki był cel wsparcia, obszar działalności przedsiębiorstw, okres udzielania poręczeo oraz jakiej wartości poręczenia były udzielane Wykres 19. Liczbowy rozkład poręczeo Wykres 20. Wartościowy rozkład poręczeo (mln PLN) Źródło: Dane dostarczone przez Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy, dotyczy poręczeo udzielonych w ramach projektu RPO WSL, stan na dzieo

52 Wykres 21. Rozkład poręczeo względem obszaru działalności przedsiębiorstwa (mln PLN i proc.) Wykres 22. Rozkład liczby poręczeo względem celu wsparcia Wykres 23. Rozkład poręczeo względem czasu trwania poręczenia (mln PLN i proc.) Wykres 24. Rozkład poręczeo (w mln PLN i proc.) względem wartości wsparcia (tys. PLN) Źródło: Dane dostarczone przez Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy, dotyczy poręczeo udzielonych w ramach projektu RPO WSL, stan na dzieo

53 Wykres 25. Rozkład wartości poręczeo z podziałem na cel poręczenia względem wielkości przedsiębiorstwa (oś lewa, mln PLN) oraz średnia wartośd poręczenia (oś prawa, tys. PLN) stan na dzieo Źródło: Dane Śląskiego Regionalnego Funduszu Poręczeniowego Z powyższego zestawienia wynika, że przedsiębiorstwa korzystające z poręczeo w przeważającej większości wykorzystywały poręczenia na cele obrotowe. Udział poręczeo inwestycyjnych maleje wraz z wielkością przedsiębiorstwa. Oznacza to, że większe przedsiębiorstwa nie zgłaszały zapotrzebowania na poręczenia na cele inwestycyjne, co może wskazywad na lepszy dostęp do kredytu dla przedsiębiorstw większych. Trudniejszy dostęp do finansowania zewnętrznego dla firm mniejszych może wskazywad na problem ze spełnianiem warunków uzyskania kredytu, np. z przedstawieniem zabezpieczenia. Charakterystyka odrzuconych wniosków Fundusze pożyczkowe udzielając 142 pożyczek odrzuciły 69 wniosków. Stanowiło to 33 proc. wszystkich złożonych wniosków. Z trzech instytucji udzielających wsparcia Agencja Rozwoju Lokalnego SA nie musiała odrzucad wniosków, a żaden przedsiębiorca nie wycofał złożonego wniosku. W Agencji Rozwoju Regionalnego SA w procesie weryfikacji 7 wniosków nie przeszło tej procedury, co stanowiło 32 proc. wszystkich wniosków złożonych w tej instytucji. Powodami były: rezygnacja przedsiębiorcy (3 przypadki), negatywna rekomendacja decyzji Komisji Pożyczkowej (2 przypadki),nieosiągnięcie wymaganej przepisami punktacji (1 przypadek) oraz jeden przypadek, gdy problem stanowił brak wymaganego zabezpieczenia pod wnioskowaną pożyczkę. Wszystkie odrzucone wnioski składane były przez mikro przedsiębiorców. Fundusz Górnośląski odrzucił łącznie 62 wnioski o pożyczkę, co stanowiło 30 proc. wszystkich złożonych w Funduszu wniosków. W ramach wniosków odrzuconych 41 przedsiębiorców ubiegało się o preferencyjną pożyczkę inwestycyjną, 14 o pożyczkę obrotową a 7 chciało przeznaczyd wsparcie na cel inwestycyjny. Głównymi przyczynami było niespełnianie warunków Regulaminu (m.in. rozpoczęcie działao przed otrzymaniem pożyczki, niezgodnośd celu lub niespełnienie warunków nowej inwestycji), brak adekwatnych zabezpieczeo do pożyczki, zbyt wysokie ryzyko transakcji (w opinii Funduszu Górnośląskiego). 52

54 W Śląskim Regionalnym Funduszu Poręczeniowym procesu weryfikacji nie przeszło 58 wniosków, co stanowiło 44 proc. wszystkich złożonych wniosków o poręczenie. W 16 przypadkach wnioskodawca zrezygnował. Dziewięciokrotnie przedsiębiorca sam wycofywał się z kredytu lub pożyczki, które miały zostad poręczane, w 7 przypadkach wycofywał się z samego poręczenia. 42 wnioski zostały odrzucone przez Fundusz Poręczeniowy. Najczęstszymi przypadkami było niespełnianie warunków udzielania poręczenia, między innymi niekwalifikowalnośd wydatków, zbyt wysoki próg wnioskowanego finansowania, problemy z zabezpieczeniem, rozpoczęcie inwestycji przed złożeniem wniosku czy zbyt długi okres kompletowania dokumentów. W zakresie niespełniania warunków nie było dominującego powodu, który wskazywałby na konkretny problem z odrzucaniem wniosków. W konsekwencji nieudzielenia poręczenia 26 razy Fundusz udzielił poręczenia w ramach innego produktu dostępnego w jego ofercie (opartego o środki pochodzące z SPO WKP). W 17 przypadkach Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy nie wskazał konkretnego powodu, dla którego odrzucono wniosek finansowany następnie z SPO WKP. W pozostałych 9 sytuacjach kluczowe były:niekwalifikowalnośd wydatków, poręczenia innych niż dopuszczalne produktów, rozpoczęcie inwestycji przed złożeniem wniosku. Biorąc pod uwagę zainteresowanie przedsiębiorców wyrażone dotychczasowym udzielonym wsparciem oraz liczbę odrzuconych wniosków, można stwierdzid, że zainteresowanie potencjalnych beneficjentów wsparcia jest satysfakcjonujące. Dotychczasowa skutecznośd w udzielaniu środków zapewni wykorzystanie całej alokacji w funduszach pożyczkowych, a fundusz poręczeniowy ogranicza udzielania poręczeo, by rozdystrybuowad fundusze w całym okresie trwania projektu. Produkty o największym popycie na co wskazują zarówno udzielone środki jak i liczba odrzuconych wniosków to preferencyjna pożyczka inwestycyjna i poręczenia. Zainteresowanie tymi produktami jest bardzo duże. Pozostałe pożyczki cieszyły się dużym zainteresowaniem, co dobrze rokuje na pełne wykorzystanie środków w RPO WSL. 53

55 2.1.2 Charakterystyka wykorzystania przez przedsiębiorstwa środków pozyskanych dzięki instrumentom zwrotnym finansowanym w ramach poddziałania Przegląd wsparcia w zakresie charakterystyki wspartych w ramach poddziałania działao firm prezentujemy względem typu instrumentu, opisując branże działalności wspieranych przedsiębiorstw i ich cele inwestycyjne (lub obrotowe). Pożyczki inwestycyjne Fundusze pożyczkowe w ramach RPO WSL do dnia 30 września 2012 udzieliły 104 pożyczki inwestycyjne (73 proc. wszystkich pożyczek), w tym większośd przedsiębiorstwom usługowym (46), a następnie produkcyjnym (25), handlowym (16), z sektora budownictwa (10) oraz innym (7). Pożyczki inwestycyjne wspierające obszar usług dotyczyły najczęściej zakupów środków trwałych (samochodów oraz urządzeo, np. klimatyzacji lub urządzeo medycznych, razem 65 proc.), w drugiej kolejności przedsiębiorstwa finansowały inwestycje w nieruchomości (zakup działek, zakup nieruchomości, rozbudowa istniejących nieruchomości 35 proc.). Pożyczki inwestycyjne dla firm produkcyjnych finansowały w przeważającej części zakupy maszyn, urządzeo produkcyjnych lub surowców produkcyjnych oraz samochodów (68 proc.). Pozostałe inwestycje dotyczyły zakupów, rozbudowy lub remontu nieruchomości (32 proc.) Firmy handlowe zaciągały pożyczki inwestycyjne w większości na inwestycje w nieruchomości (rozbudowa lub budowa pawilonów handlowych i magazynów razem 60 proc.) oraz na środki trwałe (urządzenia, np. linie diagnostyczne, lakiernie - 40 proc.). Firmy budowlane finansowały w przeważającej mierze zakup urządzeo produkcyjnych (frezarki, prasy narzędziowe i hydrauliczne 80 proc.) oraz remonty i rozbudowy nieruchomości 20 proc. Przedsiębiorstwa inne niż wymienione (drukarnie oraz oddział położniczy) dokonywały inwestycji w środki trwałe (prasy, urządzenia poligraficzne oraz wyposażenie oddziału szpitala (71 proc.). Reszta pożyczek finansowała inwestycje w nieruchomości (przebudowy i remonty 29 proc.). Pożyczki obrotowe W ramach RPO WSL udzielono 28 pożyczek obrotowych (20 proc. wszystkich pożyczek na dzieo ), które wspierały przedsiębiorstwa produkcyjne (11), usługowe (9), handlowe (5), budowlane (2) oraz inne (1). Wszystkie pożyczki finansowały materiały obrotowe, które dotyczyły prowadzonej działalności gospodarczej (np. surowce paliwa lub drewno, materiały medyczne, wyposażenie sklepu). Pożyczki obrotowo - inwestycyjne Pożyczki obrotowo inwestycyjne stanowiły najmniejszą częśd wszystkich pożyczek w RPO WSL (7 proc. stan na dzieo ) i dotyczyły wyłącznie przedsiębiorstw handlowych. 54

56 Firmy wspierane tym typem pożyczki dokonywały inwestycji mających na celu wyposażenie sklepów: jednocześnie w urządzenia oraz w asortyment. Poręczenia obrotowe Poręczenia obrotowe stanowiły 60 proc. wszystkich poręczeo udzielonych w RPO WSL do dnia Wspierały one firmy handlowe (21), produkcyjne (7), usługowe (6), budowlane (5) oraz inne (5). Wszystkie przedsiębiorstwa, które otrzymały wsparcie wnioskowały o poręczenia kredytów finansujących zakup materiałów i surowców (np. paliw, stali, asortymentu sklepów). Poręczenia inwestycyjne Poręczenia kredytów inwestycyjnych stanowiły 40 proc. wszystkich poręczeo udzielonych w RPO WSL do dnia i wspierały przedsiębiorstwa usługowe (10), handlowe (9), produkcyjne (3) oraz inne (7). Firmy usługowe poręczały kredyty finansujące zakupy środków trwałych (w 6 wypadkach maszyn i w 2 samochodów) oraz adaptacje i modernizacje nieruchomości (2 przypadki). Przedsiębiorstwa handlowe inwestowały w urządzenia i maszyny (8 przypadków) oraz w remont nieruchomości (1 przypadek). Firmy produkcyjne finansowały wyłącznie zakupy środków trwałych - maszyn produkcyjnych. Przedsiębiorstwa inne niż wymienione skorzystały z poręczenia kredytu do sfinansowania zakupów kabli światłowodowych i innych materiałów do budowy sieci światłowodowych (6 przypadków) oraz do remontu i odnowienia wnętrza budynku gospodarczego (1 przypadek) Atrakcyjność oferty funduszy dla pożyczkobiorców Pożyczki na cele bieżące (pożyczki obrotowe) W zakresie oferowanych pożyczek na inwestycje bieżące produkty w RPO WSL charakteryzują się podobnymi warunkami w porównaniu z innymi pożyczkami. W szczególności środki pochodzące z SPO WKP mają zbliżone lub takie same wartości oprocentowania, wkładu własnego, okresu przyznania pożyczki. Pozostałe fundusze pożyczkowe oferują swoje produkty z wyższym oprocentowaniem (np. Bielskie Centrum Przedsiębiorczości 5,5 proc. przy 4,91 proc. w RPO WSL i SPO WKP). Kredyt dostępny jest zwykle przy jeszcze wyższym oprocentowaniu (np. ok proc. w zależności od banku i sytuacji przedsiębiorcy). Ponadto z uwagi na niewielkie różnice między celami, na które można przeznaczyd pożyczkę, niemożliwym jest jednoznacznie ocenid konkurencyjnośd pożyczek obrotowych w ramach RPO WSL. W konsekwencji o popycie na dany produkt decydowad będą dodatkowe warunki otrzymania wsparcia. W zakresie wszystkich pożyczek porównując wymogi formalne, procedury i czas oczekiwania pomiędzy funduszami pożyczkowymi nie ma istotnych różnic. Jedynie oferta banków pod tym względem jest bardziej konkurencyjna przedsiębiorcy nie muszą sami wypełniad wniosków, ponieważ banki same robią to chętnie. Firmy nie muszę też zawsze przedstawiad zabezpieczenia - niektóre banki tego nie 55

57 wymagają kosztem znacznie wyższego oprocentowania (w zależności od wysokości kwoty kredytu i sytuacji przedsiębiorcy) Podsumowując oferta RPO WSL jest bardziej konkurencyjna od oferty innych funduszy pożyczkowych z racji niższego kosztu finansowania, nie jest konkurencyjna w zakresie wymogów formalnych i procedur. W porównaniu z kredytem bankowym w RPO WSL finansowanie jest znacznie bardziej konkurencyjne kosztem większej liczby wymogów formalnych i procedur. Pożyczki na cele inwestycyjne W ramach RPO WSL istnieją trzy instrumenty pożyczkowe na celeinwestycyjne o zbliżonych parametrach oraz jeden bardziej konkurencyjny. Najbardziej atrakcyjną jest pożyczka inwestycyjna w ramach Górnośląskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, która jest oprocentowana w wysokości 1-7-3,5 proc. (dla 4,91 proc. w RPO WSL). Ma jednak ona o wiele niższą maksymalną kwotę (120 tys. PLN przy 600 tys. PLN w RPO WSL) oraz krótszy okres (4 lata przy 7 latach w RPO WSL). Pozostałe produkty są oferowane w tym samym oprocentowaniu (wszystkie w SPO WKP) albo wyższym (np. Bielskie Centrum Przedsiębiorczości 5,5 proc.). Biorąc pod uwagę warunki formalne i procedury w porównaniu z innymi produktami dostępnymi w ramach oferty funduszy pożyczkowych środki oferowane w RPO WSL nie są jednoznacznie bardziej konkurencyjne. Wynika to z podobnych wymagao funduszy pożyczkowych. Bardziej konkurencyjne są jedynie banki, jednak kosztem o wiele wyższego oprocentowania (8-18 proc.). Produkty w RPO WSL są zatem o wiele bardziej konkurencyjne cenowo od kredytów bankowych, jednak podobnie lub mniej konkurencyjne w porównaniu z innymi ofertami funduszy pożyczkowych. Szczególnym przypadkiem jest Preferencyjna pożyczka inwestycyjna. Preferencyjna pożyczka inwestycyjna Konkurencyjnośd warunków preferencyjnej pożyczki inwestycyjnej jest znaczna. Niskie oprocentowanie wyróżnia ofertę pożyczki Funduszu Górnośląskiego spośród innych dostępnych na śląsku pożyczek. Ponadto fakt, że większośd (60 proc.) umów w ramach RPO WSL Fundusz Górnośląski podpisał na realizację tego instrumentu wskazuje na konkurencyjności preferencyjnej pożyczki. W województwie śląskim nie istnieją pożyczki ani kredyty, które charakteryzują się równie niskim oprocentowaniem, Poręczenia Warunki poręczeo oferowanych w ramach RPO WSL można porównad na dwóch płaszczyznach. Pierwszą jest zakres instrumentów kwalifikujących się do otrzymania wsparcia. Porównanie oferty RPO WSL z pozostałymi poręczeniami wypada niekonkurencyjnie oferta pozostałych instrumentów jest szersza co wyraża się możliwością finansowania każdego kredytu i charakteryzuje się mniejszymi restrykcjami (możliwośd rozpoczęcia inwestycji przed uzyskaniem poręczenia lub poręczania zakupu używanych środków trwałych są niedostępne w RPO WSL). Drugą płaszczyzną porównania są warunki finansowe udzielanych poręczeo. Warunki oferowanych poręczeo w ramach RPO WSL charakteryzują się wyraźną konkurencyjnością. Wskazuje na to wysokośd prowizji poręczenia (0,2-0,5 proc. w RPO WSL, przy 1,2-6 proc. poza RPO WSL), takie same są maksymalna kwota poręczenia czy okres poręczenia (np. w RPO WSL i SPO WKP). Jedynym gorszym warunkiem jest możliwośd przedłużenia okresu poręczenia o maksymalnie 2 miesiące (w porównaniu z 8 miesiącami w przypadku innych produktów). 56

58 Dane z badania CAWI Dane z badania CAWI przeprowadzone z firmami korzystającymi z pożyczek i poręczeo współfinansowanych z RPO WSL potwierdzają porównanie warunków ogólnych pożyczek i poręczeo z dostępnymi produktami komercyjnymi. Beneficjenci wsparcia oceniają je w aspektach wysokości oprocentowania, terminów spłaty czy maksymalnej wysokości kwoty pożyczki lub poręczenia. Zdania były w przeważającej większości satysfakcjonujące (zob. wykres 26). Wykres 26. Ocena konkurencyjności warunków wsparcia Źródło: CAWI, n=40 W porównaniu z instrumentami zwrotnymi dostępnymi komercyjnie najistotniejszym atrybutem pożyczki dla potencjalnych beneficjentów jest wysokośd oprocentowania. Pojawiają się też odpowiedzi wskazujące na sprawne udzielanie wsparcia w aspektach liczby procedur, formalności i tempa otrzymywania środków, ale rzeczą, która przyciąga nowych klientów najbardziej jest definitywnie koszt pożyczki w porównaniu z innymi ofertami (zob. wykres 27.). Wykres 27. Najbardziej konkurencyjne atrybuty pożyczek(proc. udzielanych odpowiedzi) Źródło: CAWI, n=33 57

59 2.1.4 Atrakcyjność poddziałania dla pośredników finansowych Istnieje szereg kwestii wpływających negatywnie na atrakcyjnośd oferty RPO WSL dla pośredników finansowych. Między innymi są to problemy z zabezpieczeniem, problemy związane z kosztami kwalifikowalnymi oraz niepewnośd co do przyszłości środków. Na etapie składania wniosków o dofinansowanie wnioski złożyło ośmiu potencjalnych beneficjentów. Połowa z nich nie przeszła procesu weryfikacji, druga połowa otrzymała wnioskowane fundusze w sumarycznej wysokości 66 mln zł. Wartości odrzuconych wniosków wyniosły 10,2 mln. Warto zaznaczyd, że fundusze, które złożyły odrzucone wnioski (Górnośląska Agencja Przekształceo Przedsiębiorstw, Fundusz Poręczeo Kredytowych, Bielski Fundusz Poręczeo Kredytowych i Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości) to fundusze mniejsze niż np. Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego czy Górnośląska Agencja Promocji Przedsiębiorczości duże podmioty aktywnie działające na rynku instrumentów zwrotnych, mogące znacznie zwiększyd wykorzystanie kapitału w przyszłości. Zabezpieczenie Zasadniczym problemem dla pośredników finansowych na etapie ubiegana się o środki stanowiło zabezpieczenie: fundusze pożyczkowe i poręczeniowe nie zawsze były w stanie przedstawid zabezpieczenie zgodne z katalogiem wymaganych zabezpieczeo. W okresie naboru projektów IZ akceptowała wyłącznie zabezpieczenia na hipotece lub w formie gwarancji bankowych. Pojawiają się głosy, że katalog zabezpieczeo powinien byd poszerzony, by fundusze nie musiały korzystad np. z kosztownych gwarancji bankowych. Częśd projektodawców wskazała, że ubiegaliby się o wyższe kwoty, gdyby nie ograniczenia wynikające z konieczności przedstawienia zabezpieczeo. Pomysłami mogącymi poprawid dostępnośd wsparcia w przyszłej perspektywie jest obniżenie poziomu zabezpieczeo oraz rozszerzenie katalogu możliwych zabezpieczeo, np. o weksle in blanco. Trzeba zauważyd, że w obecnej perspektywie wszyscy pośrednicy finansowi działający w ramach RPO WSL są instytucjami należącymi do podmiotów publicznych. Przykładowo Fundusz Górnośląski, realizujący większośd wsparcia pożyczkowego w ramach poddziałania jest w blisko 93 proc. własnością Województwa Śląskiego w związku z tym restrykcje w katalogu zabezpieczeo uznad należy za zbyt duże. Koszty kwalifikowalne Problemy związane z kosztami kwalifikowanymi sprowadzają się po pierwsze, do określenia katalogu kosztów kwalifikowanych, po drugie, do niezmienności kosztów w czasie, w szczególności w zakresie wynagrodzeo personelu projektu. Pośrednicy w szczególności podkreślają problem wynagrodzeo i ich wpływu na możliwości pozyskania i utrzymania wysoko kwalifikowanych pracowników. Określenie katalogu kosztów kwalifikowanych nie musi wprost stanowid dużego utrudnienia, jednak w porównaniu z zwykle stosowanymi rozwiązaniami ryczałtowymi (stosowanymi np. w inicjatywie JEREMIE, nie mówiąc o rozwiązaniach rynkowych) stanowi poważną nieelastycznośd oraz wprowadza dodatkowe obciążenia administracyjne dla pośredników finansowych. Katalog instrumentów wsparcia Innym problemem dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych jest szerokośd katalogu instrumentów wsparcia dostępnych w ramach RPO WSL. Kwestią, na którą zwrócił uwagę jeden z respondentów, jest brak możliwościwspierania szerszego spektrum inwestycji, w tym inwestycji w ochronę środowiska lub 58

60 wspierających innowacyjne przedsięwzięcia o podwyższonym ryzyku. Rozszerzenie oferty o nowe instrumenty lub o nowe cele pozwoliłoby na dotarcie do nowych przedsiębiorców i odpowiadanie na nowe potrzeby firm w zakresie dostępu do finansowania zewnętrznego. Takimi instrumentami mogą byd np. reporęczenia lub faktoring, a cele, o które można poszerzyd obecne instrumenty to np. ochrona środowiska. Przyszłość środków Ostatnią kwestią jest niepewnośd co do tego, co stanie się ze środkami po zakooczeniu obecnego okresu programowania. Nie jest w pełni jasne, czy pośrednicy będą musieli zwrócid środki, czy też pozostaną one w ich dyspozycji także po zakooczeniu programu. Wprowadza to niepewnośd dla pośredników finansowych, której woleliby oni uniknąd. Wiedza ostatecznych odbiorców wsparcia W opinii funduszy pożyczkowych niewiedza klientów o ofercie pożyczkowej znacząco zmniejsza wykorzystanie dostępnych środków. Według respondentów znajomośd oferty funduszu pożyczkowego przez przedsiębiorcę przed podjęciem decyzji o wyborze kredytu skłoniłaby ich do skorzystania z pożyczki. Wynika to z preferencyjnych warunków, na jakich oferowane jest wsparcie w funduszach pożyczkowych. Niska świadomośd potencjalnych ostatecznych odbiorców wsparcia jest też problemem dla funduszu poręczeniowego, bo klienci korzystają z poręczeo tylko z konieczności. Beneficjenci funduszu są kierowani do niego przez banki w momencie, gdy bank nie chce udzielid całego kredytu lub chce zasięgnąd drugiej opinii. Inną kwestią związaną z wiedzą jest traktowanie wszelkiego wsparcia jako dotacji przez potencjalnych ostatecznych odbiorców wsparcia W konsekwencji pracownicy funduszy pożyczkowych muszą prowadzid akcję edukacyjną z zakresu produktów w swojej ofercie. Pozostałe problemy W zakresie problemów ze spłatami żaden fundusz pożyczkowy nie zgłaszał zastrzeżeo co do opóźnieo lub braków płatności. Jedyną kwestią, na którą zwrócono uwagę, są naturalne opóźnienia ze strony pożyczkobiorców, które nie powodują kłopotów dla pożyczkodawców 15. Obecnie fundusz poręczeniowy chcąc rozłożyd udzielanie poręczeo w czasie na cały okres programowania musi ograniczad wspieranie przedsiębiorstw. Wynika to ze zbyt małej ilości środków do dyspozycji funduszu, przy czym zwiększone zainteresowanie jego ofertą wynika z wprowadzenia możliwości poręczania kredytów na cele obrotowe Studia przypadków Kryterium doboru studiów przypadku stanowił cel przyznawania pożyczki. Populację stanowiły projekty wsparte preferencyjną pożyczką inwestycyjną przez Fundusz Górnośląski SA. Wartośd wybranych projektów oscylowała w granicach maksymalnej wartości wsparcia. Wynika to z przekonania, że duże projekty najmocniej wpływają na rozwój przedsiębiorstw. Wybrane do prezentacji projekty charakteryzują się takim wykorzystaniem środków na inwestycje, które 15 W rozmowach pojawia się termin naturalne opóźnienia i oznacza opóźnienia do 30 dni wynikające z przypadków losowych i traktowane bezkarnie 59

61 pozwoliło na wprowadzenie nowych produktów do oferty przedsiębiorstw oraz usprawnieniami w procesach produkcyjnych. Efektem jest znaczny wzrost konkurencyjności wskazanych przedsiębiorstw. Przypadek 1. Drukarnia Pierwszym analizowanym projektem jest inwestycja podjęta przez drukarnię z Czechowic- Dziedzic. Firma ta jest małym przedsiębiorstwem działającym w formie spółki jawnej. Drukarnia została założona w 1989 roku. Zatrudnienie w firmie wynosi 13 osób. Firma świadczy szeroki zakres usług poligraficznych, w tym między innymi druk książek, albumów, plakatów, produkcja artykułów tekturowych oraz nadruki na różnych powierzchniach, np. katalogach, segregatorach, kopertach. Kondycja finansowa firmy jest dobra. Rynek zbytu przedsiębiorstwa to rejon kilku województw. Preferencyjna pożyczka inwestycyjna pomogła sfinansowad zakup środków trwałych automatyczną linię sitodrukową z tunelem suszącym. Wartośd pożyczki była maksymalna i wynosiła 600 tys. PLN, przy wkładzie własnym przedsiębiorstwa na poziomie 200 tys. PLN, co stanowiło minimum wkładu własnego. Okres udzielenia pożyczki był maksymalny i wynosił 7 lat, przy braku karencji spłat kapitału. Koniec spłaty jest wyznaczony na początek czerwca 2018 roku. Wybór instrumentu zależał w największej mierze od kosztu wsparcia. Preferencyjna pożyczka inwestycyjna była o wiele bardziej konkurencyjna niż kredyt bankowy, którego oprocentowanie dla wybranego przedsiębiorstwa wynosiło około 14 proc. W przypadku braku możliwości skorzystania z preferencyjnej pożyczki inwestycyjnej przedsiębiorstwo skorzystałoby ze zwykłej pożyczki inwestycyjnej w Funduszu Górnośląskim. W sytuacji, gdyby żadna z pożyczek nie była dostępna, przedsiębiorstwo nie wzięłoby kredytu. Co więcej, bez kredytu lub pożyczki inwestycja nie zostałaby podjęta. Oznacza to, że dostępnośd pożyczek w RPO WSL umożliwiła podjęcie tej inwestycji. Przedsiębiorstwo nie szukało w pierwszej kolejności dotacji, ponieważ czas pozyskiwania bezzwrotnych funduszy jest zbyt długi w porównaniu z instrumentami finansowymi. Inwestycja pozwoliła firmie na rozszerzenie oferty o nowe usługi poligraficzne oraz podniesienie szybkości i obniżenie kosztów usług już wcześniej świadczonych przez przedsiębiorstwo. Miała więc charakter innowacji produktowej i procesowej na poziomie przedsiębiorstwa. Wpłynęło to istotnie na konkurencyjnośd firmy na rynku. W opinii przedsiębiorcy informacja o pożyczce jest łatwo dostępna. Dotyczy to osób szukających taniego finansowania, które przeglądają wszystkie oferty na rynku i zainteresowane są najkorzystniejszym produktem. Proces uzyskiwania finansowania był w opinii przedsiębiorcy szybki i przebiegał bez problemów. Drukarnia nie miała kłopotu z przedstawieniem zabezpieczenia pożyczki. Związane z uzyskaniem pożyczki wnioski i formularze są trudniejsze niż w przypadku uzyskaniu kredytu, ale w pełni zrozumiałe dla przedsiębiorcy. Stopieo skomplikowania i związany z tym czas sprawił jednak, że firma zdecydowała się na skorzystanie z pomocy firmy zewnętrznej w procesie ubiegania się o udzielanie pożyczki. Przedsiębiorca nie miał żadnych uwag co do działania funduszu pożyczkowego, obsługi klienta czy innych aspektów współpracy. Co więcej, przedsiębiorca nie widzi możliwości poprawienia całego procesu finansowania inwestycji i wyrażał się pochlebnie zarówno o pożyczce jak i o instytucji ją oferującej. W jego opinii warunki są wystarczające- z perspektywy jego działalności ani kwota, ani okres udzielania pożyczki nie są w żadnej mierze ograniczające i nie wymagają zmian. 60

62 Przypadek 2. Zakład stolarski Drugim analizowanym projektem jest inwestycja podjęta przez warsztat stolarski w Pszczynie. Firma jest średniej wielkości przedsiębiorstwem i zajmuje się działalnością produkcyjną. W jej ofercie znajdują się drewniane okna, drzwi oraz bramy garażowe. Przedsiębiorstwo zostało założone w 1992 roku. Przedsiębiorstwo działa na rynku międzynarodowym, ale większośd sprzedaje w Polsce. Firma zatrudnia 56 osób, a jej kondycja finansowa jest dobra. Instrument wsparcia pomógł sfinansowad zakup linii technologicznej do produkcji mebli. Udzielona preferencyjna pożyczka inwestycyjna miała wartośd 510 tys. PLN przy wkładzie własnym 197 tys. PLN. Okres, na jaki została przyznana pożyczka to 7 lat przy sześciomiesięcznych spłatach. Koniec okresu przypada na lipiec 2018 roku. Wybór pożyczki zależał w największej mierze od ceny kapitału. Właściciel firmy wskazał, że pomimo znacznie niższego oprocentowania (oprocentowanie kredytu bankowego, na który miałaby szanse firma to w opinii przedsiębiorcy ok. 6-7 proc.), wysokośd prowizji dla funduszu pożyczkowego była wysoka (bank nie oczekiwał żadnej prowizji). Sumarycznie jednak niższy koszt i chęci skorzystania z preferencyjnego finansowania zadecydowały o wyborze pożyczki. W przypadku braku możliwości skorzystania z preferencyjnej pożyczki inwestycyjnej przedsiębiorca nie był w stanie określid, czy zdecydowałby się na inną pożyczkę. Przy braku jakichkolwiek pożyczek firma zaciągnęłaby kredyt, ale w niższej, nieokreślonej kwocie. W przypadku niemożności sfinansowania inwestycji kredytem lub pożyczką inwestycja zostałaby zrealizowana w mniejszym zakresie. Przedsiębiorstwo nie szukało w pierwszej kolejności dostępnych dotacji i innych środków bezzwrotnych, ponieważ potrzebowało zrealizowad inwestycję szybko. Zakup środków trwałych pozwolił firmie na unowocześnienie procesu produkcji. Podjęta inwestycja w dużej mierze obniżyła koszty produkcji i wpłynęła na przyspieszenie tego procesu. W mniejszym stopniu pozwoliła na wprowadzenie nowych produktów do oferty firmy. Innowacyjnośd procesowa dotyczyła tylko poziomu przedsiębiorstwa. Wszystkie zmiany podniosły konkurencyjnośd firmy na rynku. W opinii przedsiębiorcy informacja o pożyczce jest słabo dostępna. Nawet dla firm szukających najlepszej oferty na rynku trudno jest zdobyd wiedzę o tej formie finansowania. Proces uzyskiwania pożyczki nie generował dla przedsiębiorstwa większych problemów i został oceniony pozytywnie. Czas potrzebny na formalności jest porównywalny z czasem otrzymywania kredytu. W zakresie liczby i stopnia skomplikowania wniosków przedsiębiorca nie miał zdania, ponieważ korzystał z usług firmy zewnętrznej, która złożyła wszystkie dokumenty za niego. Przedsiębiorca nie miał żadnych uwag co do współpracy z funduszem pożyczkowym, współpracę ocenił bardzo pozytywnie. Jedyne zastrzeżenia, które miał właściciel firmy, dotyczyły warunków otrzymania pożyczki. W pierwszej kolejności zabezpieczenie pożyczki podniosło koszty finansowania zewnętrznego, czego w opinii przedsiębiorcy można by uniknąd. Ponadto kwestie wysokości kwoty pożyczki oraz okres finansowania ograniczają zakres inwestycji dla danej firmy. 61

63 2.1.6 Wnioski z badania CATI Znaczenie instrumentów zwrotnych dla firm województwa śląskiego Na podstawie badania CATI mikro, małych i średnich firm województwa śląskiego (n=121) można wskazad, że firmy najczęściej korzystają z kredytów bankowych. Tylko najmniejsze przedsiębiorstwa miały stycznośd z pożyczkami. Inne formy finansowania są słabo znane. Wykres 28. Doświadczenia w wykorzystaniu instrumentów finansowych Źródło: CATI, n=121 Jednocześnie bardzo wiele firm planuje w przyszłości rozwój za pomocą finansowania instrumentami finansowymi, chod co zgodne z poprzednim wnioskiem, najmniej firm deklarujących chęd wykorzystania kapitału zewnętrznego to mikro przedsiębiorstwa. Także pośród mikro przedsiębiorstw jest największy udział niezdecydowanych firm, co może wynikad z nieznajomości zalet finansowania zewnętrznego, lub konkretnych warunków dostępu do kapitału zewnętrznego. Wykres 29. Plany wykorzystania instrumentów finansowych w przyszłości Źródło: CATI, n=121 Jeśli chodzi o poszczególne instrumenty finansowe, to firmy mają popyt na kredyty, szczególnie większe firmy. Poręczenia kredytowe mogą cieszyd się dużą popularnością, pomagając zwiększyd wykorzystanie środków przeznaczonych na kredyty. Przedsiębiorstwa nadal mają dużą chęd do wykorzystywania dotacji, mimo trudności z ich uzyskaniem (długi czas oczekiwania i wiele procedur). W szczególności widad to w populacji mikro przedsiębiorstw, 62

64 które zarazem wykazują najmniejszy popyt na najbardziej popularne i najłatwiej dostępne instrumenty zwrotne. Wykres 30. Przyszły popyt z uwzględnieniem instrumentów finansowych Źródło: CATI, n=121 Dla wielu firm, szczególnie większych, dostęp do kapitału jest barierą wzrostu. Jest to o tyle istotne, że wiele średnich przedsiębiorstw deklaruje jednocześnie dobry dostęp do kapitału. W mikro przedsiębiorstwach mniej niż połowa respondentów twierdzi, że finansowanie zewnętrzne jest dla niej dobrze dostępne. Wykres 31. Udział firm o wystarczającym dostępie do kapitału Wykres 32. Udział firm, dla których dostęp do kapitału jest barierą rozwoju Źródło: CATI, n=121 Podsumowując poprawianie dostępu do kapitału zewnętrznego jest istotnym zadaniem w zakresie szybszego wzrostu i poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw w województwie śląskim. Działania podjęte w RPO WSL poprawiły sytuację, ale nadal wiele przedsiębiorstw potrzebuje poprawy warunków finansowania zewnętrznego. 63

65 2.1.7 Wnioski z dotychczasowego wdrażania poddziałania Wsparcie oferowane w ramach poddziałania było udzielane na konkurencyjnych warunkach, co wiązało się z satysfakcjonującym zainteresowaniem ostatecznych odbiorców wsparcia. W efekcie alokacja najprawdopodobniej zostanie wykorzystana w obecnym okresie programowania. Oznacza to, że dokapitalizowanie zewnętrznych źródeł dofinansowania przedsiębiorczości przebiegnie pomyślnie. Wykorzystanie alokacji przez przedsiębiorstwa oznacza, że firmy korzystające ze wsparcia w RPO WSL przez realizację projektów inwestycyjnych poprawiły swoją konkurencyjnośd. Dokładne wnioski co do efektu wsparcia wskazują, że ponad połowa badanych przedsiębiorców, która otrzymała wsparcie, albo podniosła swoje przychody, albo poprawiła swoje wyniki finansowe. 48 proc. przedsiębiorstw zwiększyło swoją sprzedaż a 30 proc. mogło wejśd na nowe rynki zbytu. Oznacza to, że co najmniej połowa firm w efekcie otrzymanego wsparcia poprawiła swoją konkurencyjnośd na rynku. Ponadto pomoc w zakresie RPO WSL pozwoliła osiągnąd zyski dla 15 proc. przedsiębiorstw, przyczyniając się tym samym do przeżycia tych firm na rynku (wykres 33). Wykres 33. Efekt wsparcia w RPO WSL w ramach poddziałania RPO WSL Źródło: CAWI, n=40 Inwestycje ukazane jako studia przypadków potwierdzają wcześniejsze wnioski. Wsparcie udzielane w ramach RPO WSL jest często jedyną możliwością zrealizowania preferowanego projektu w pełnym wymiarze. W razie niedotrzymania wnioskowanego wsparcia firmy albo zupełnie nie podjęłyby inwestycji, albo byłyby zmuszone do jej ograniczenia. Problemami, które występowały we wdrażaniu wsparcia w poddziałaniu były trudności z uzyskaniem zabezpieczenia przez potencjalnych pośredników finansowych, co wynikało ze zbyt wąskiego katalogu możliwych zabezpieczeo. Trudnośd sprawiała także pośrednikom finansowym niepewnośd co do przyszłości otrzymanych środków. Wynika to z nieprecyzyjnego określenia warunków udzielania dofinansowania pośredników finansowych. Jedynymi problemami, które wystąpiły na poziomie wdrażania wsparcia przez pośredników finansowych były trudności z uzyskaniem zabezpieczeo od przedsiębiorców. Wynika to z małej wielkości podmiotów gospodarczych będących potencjalnymi odbiorcami wsparcia i w konsekwencji małej ilości aktywów możliwych do przedłożenia jako zabezpieczenie. Nie bez znaczenia pozostaje również fakt małej znajomości tematu instrumentów zwrotnych przez przedsiębiorców. Wynika to z ogólnego małego zainteresowania przedsiębiorców (szczególnie małych i mikro) finansowaniem zewnętrznym 64

66 (potwierdzają to np. wnioski z badania CATI zawarte w raporcie).podsumowując - wsparcie w ramach poddziałania należy kontynuowad. Pomaga ono przedsiębiorcom z sektora MSP dotrzed do taoszego niż na rynku finansowania zewnętrznego. Jest to podstawą do rozwijania się i zwiększania konkurencyjności mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w województwie śląskim. Kwestią, która będzie kluczowa w kontynuacji wsparcia jest doinformowanie potencjalnych beneficjentów o istnieniu preferencyjnych produktów. Alokacja w obecnym okresie programowania mogła byd wykorzystana szybciej, gdyby większa liczba podmiotów wiedziała o dostępnej ofercie. Bez akcji informacyjnej wykorzystanie większej ilości środków w kontynuacji wsparcia może nie byd możliwe. Istotnym jest też zrozumienie podstawowych definicji w ramach instrumentów finansowych - np. różnic między pożyczką a poręczeniem. Będzie to tym istotniejsze w przypadku chęci rozszerzenia spektrum instrumentów wsparcia. Tym samym akcja edukacyjno-informacyjna może byd kluczowa jeśli chodzi o wykorzystanie większej ilości oraz bardziej zróżnicowanych instrumentów. Warunki, na jakich oferowane jest wsparcie w obecnym okresie programowania można ocenid pozytywnie. Podniesienie progu maksymalnej pożyczki do 600 tys. PLN poprawiło wykorzystanie pożyczek. Instrumenty, które cieszą się największym zainteresowaniem to preferencyjna pożyczka inwestycyjna i poręczenia. Alokacja na te instrumenty może zostad zwiększona w kontynuacji wsparcia bez obawy o niewykorzystanie funduszy. Wynika to z dużego popytu w obecnym okresie programowania. Przy odpowiedniej akcji informacyjnej można liczyd na większe zainteresowanie niż dotychczas. Obecne wykorzystanie alokacji w dużej mierze wynika z dośd późnego rozpoczęcia prac z instrumentami finansowymi - dopiero w marcu 2010 roku zostały ogłoszone wyniki naboru funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Jak najszybsze rozpoczęcie prac nad instrumentami w nowym okresie programowania z pewnością pozwoli na większy stopieo wykorzystania funduszy. 65

67 2.2 Wsparcie w ramach inicjatywy JESSICA Województwo śląskie, jest jednym z pięciu województw 16, które zaangażowały się we wdrażanie inicjatywy JESSICA w Polsce. Początkowo nie znalazła się ona w programie operacyjnym na lata Niespełna w miesiąc po włączeniu do programu (17 czerwca 2010 roku), podpisano umowę o finansowanie funduszu powierniczego w ramach JESSICA z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym Model wdrażania inicjatywy JESSICA w województwie śląskim Poniższy schemat prezentuje model wdrażania inicjatywy JESSICA realizowany w województwie śląskim. Zawiera on kluczowe etapy realizacji inicjatywy JESSICA począwszy od utworzenia funduszu powierniczego, do inwestowania w projekty miejskie. W Polsce rolę Instytucji Zarządzających odpowiedzialnych za realizację inicjatywy JESSICA pełnią zarządy województw, które dystrybuują środki EFRR w ramach regionalnych programów operacyjnych. W Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Śląskiego Inicjatywie JESSICA poświęcone zostało Poddziałanie Rewitalizacja inicjatywa JESSICA. Funkcję funduszu powierniczego pełni Europejski Bank Inwestycyjny. Tylko w 3 (Brandenburg, East Midlands, Estonia) na 25 przypadkach w całej UE wdrożenia inicjatywy JESSICA funduszem powierniczym została wybrana inna instytucja finansowa. EBI jako zarządzający funduszami powierniczymi pełni także rolę konsultanta w zakresie rozwiązao prawnych, ale główne jego zadanie polega na wyborze Funduszu Rozwoju Obszarów Miejskich (FROM), którym w województwie śląskim został Bank Ochrony Środowiska S.A. W zakresie promocji, kampanii marketingowych i promocyjnych oraz wsparcia procesu wyboru projektów od strony ostatecznego beneficjenta, partnerem BOŚ S.A. jest Centrum Projektów Rewitalizacyjnych S.A. 16 Poza województwem śląskim inicjatywę JESSICA wdraża się w województwach: mazowieckim, pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. 66

68 Wykres 34. Model wdrażania inicjatywy JESSICA w województwie śląskim Źródło: Opracowanie IBS Kluczową dla procesu rolą FROM jest wybór projektów miejskich, 17 które kwalifikują się do wsparcia w ramach inicjatywy JESSICA oraz zainwestowanie w ten sposób środków EFRR przekazanych przez Instytucję Zarządzającą za pomocą funduszu powierniczego utworzonego przez EBI. Projekt miejski to inwestycja, która przyczyni się do trwałego i zrównoważonego rozwoju miejskiego w województwie śląskim i tym samym wpisze się w Lokalny Plan Rewitalizacyjny Pozytywna ocena projektu skutkuje przyznaniem środków zwrotnych w ramach 3 oferowanych przez BOŚ S.A. produktów: pożyczka, wkład kapitałowy, gwarancja. Pierwotnie BOŚ S.A. jako FROM proponował również dodatkowe instrumenty takie jak obligacje komunalne i obligacje komercyjne, ale nie spotkały się one z zainteresowaniem wśród potencjalnych beneficjentów. Zgodnie z Uszczegółowieniem Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego z finansowania w ramach inicjatywy JESSICA mogą skorzystad zarówno podmioty sektora publicznego jak i inwestorzy prywatni Schemat wyboru projektów zaprezentowany jest w dalszej części rozdziału. 18 Dopuszczalne typy beneficjentów zgodnie z URPO WŚL: jednostki samorządu terytorialnego ( JST) i/lub podmioty z większościowym udziałem JST, podmioty wybrane w drodze zamówieo publicznych działające na zlecenie JST, szkoły wyższe, kościoły, organizacje pozarządowe, spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe, przedsiębiorcy, towarzystwa budownictwa społecznego, partnerstwa publiczno-prawne, jednostki sektora finansów publicznych, instytucje administracji publicznej, porozumienia wyżej wymienionych podmiotów. 67

69 Ramka 2. Definicja rewitalizacji Rewitalizacja działanie skupione na zdegradowanym obiekcie i obszarze, którego celem jest przywrócenie jego pierwotnego stanu i funkcji, bądź też znalezienie dla niego nowego zastosowania i doprowadzenie do stanu, w którym obiekt ten staje się wartościowy i funkcjonalny. Rewitalizacja jest pojęciem stosowanym najczęściej w odniesieniu do części miasta lub zespołu obiektów budowlanych, które w wyniku przemian gospodarczych, społecznych, ekonomicznych i innych, utraciły częściowo swoją pierwotną funkcję i przeznaczenie. Rewitalizacja jest w tym znaczeniu zespołem działao z zakresu budownictwa, planowania przestrzennego, ekonomii i polityki społecznej, których celem jest doprowadzenie do ożywienia, poprawy funkcjonalności, estetyki, wygody użytkowania i jakości życia w rewitalizowanym zespole. Źródło: Regulamin BOŚ Procedura oceny wniosków Nabór na projekty miejskie w ramach inicjatywy JESSICA został ogłoszony 5 grudnia 2011 roku i ma charakter ciągły, tj. do wyczerpania środków. Procedura wyboru projektów jest odgórnie regulowana umowami operacyjnymi z funduszem powierniczym EBI. Charakteryzuje się ona zhierarchizowaniem zarówno pod względem realizowanych zadao jak i pod względem ponoszonej odpowiedzialności, a ta zależy od wysokości dokapitalizowywanych projektów. Strukturę prezentującą zaangażowanie EBI i UM WSL w proces wyboru projektów miejskich, wraz z rolą poszczególnych jednostek FROM pokazuje poniższy schemat. Procedura wyboru projektów jest złożona strukturalnie i angażuje różne jednostki w ramach FROM. Odgórnie jest ona regulowana umowami operacyjnymi z funduszem powierniczym EBI. Gdy projekt jest zaakceptowany pod względem formalnym, informacja o nim przekazywana jest zarówno do UMWSL, jak i EBI. Podobnie jest przy pozytywnej ocenie finansowej i merytorycznej. Zgodnie z założeniami BOŚ S.A. mniejsze projekty tj. do 5 mln zł nie stanowią przedmiotu opiniowania, czy to UMWŚL, czy EBI, ale większe zostają przedstawione im do informacji oraz ewentualnego wydania opinii. Gdy wnioski-projekty zostają ostatecznie pozytywnie ocenione merytorycznie zwołany zostaje Komitet Inwestycyjny. Na tym etapie zarówno EBI jak i UMWSL zostają zaproszeni do udziału w KI, na którym podobnie jak innym członkom KI zostają przekazane Karty oceny projektu miejskiego, na których to kartach możliwe jest wydanie opinii. 68

70 Wykres 35. Procedura oceny wniosków Etapy oceny Fundusz Poręczeniowy EBI złożenie wniosku ocena formalna ocena finansowa wstępna ocena merytoryczna właściwa ocena merytoryczna zatwierdzenie projektu miejskiego Fundusz Rozwoju Obszarów Miejskich CK (Katowice, Częstochowa lub Bielsko-Biała) Centrala BOŚ (Warszawa) Dyrektor CK (Katowice, Częstochowa lub Bielsko-Biała) Komitet Kredytowy (Warszawa) Zarząd BOŚ Banku (Warszawa) Dyrektor CK (Katowice, Częstochowa lub Bielsko-Biała) Dyrektor DIF (Warszawa) Dyrektor CK (Katowice, Częstochowa lub Bielsko-Biała) Komitet Kredytowy (Warszawa) Zarząd BOŚ Banku (Warszawa) Komitet Inwestycyjny FROM Umowa inwestycyjna Inwestorzy prywatni i publiczni + Inwestorzy prywatni i publiczni Inwestorzy prywatni i publiczni Instytucja Zarządzająca UM WSL RADA INWESTYCYJNA JESSICA Źródło: Opracowanie IBS na podstawie desk research oraz IDI.

71 Cechą systemu oceny wniosków przez FROM jest wydłużający się w czasie etap oceny finansowej, czego powodem jest specyfika projektów miejskich, które charakteryzuje: niska dochodowośd projektu (wyższa kwalifikowałaby projekt do ubiegania się o pożyczki lub kredyt komercyjny), koniecznośd poręczenia 120 proc. wartości inwestycji + jeden 3 miesięczny okres odsetkowy (wymóg EBI). Inne istotne cechy procedury aplikacyjnej to opieranie oceny merytorycznej na ocenie finansowej, a także utrudniony dostęp do jej kryteriów i ich niejasnośd dla pożyczkobiorców Stan realizacji inicjatywy JESSICA w województwie śląskim W województwie śląskim wysokośd alokacji przeznaczona na inicjatywę JESSICA wyniosła 251 mln PLN. W ramach Poddziałania Rewitalizacja inicjatywa JESSICA w badanym okresie podpisano 2 umowy finansowe 19 na pożyczkę JESSICA o łącznej wartości PLN. Tym samym wykorzystanie alokacji Poddziałania wynosi 14,06 proc. Tabela 8. Stan realizacji inicjatywy JESSICA w województwie śląskim Stan realizacji inicjatywy JESSICA w województwie śląskim Fundusz Powierniczy JESSICA śląskie Wybrane FROM Bank Ochrony Środowiska S.A. Obszar działania całe województwo Data podpisania umowy o III kwartał 2010 finansowanie Data podpisania umowy operacyjnej 24 października 2011 Data uruchomienia naboru na projekty 5 grudnia 2011 miejskie Partner FROM Centrum Projektów Rewitalizacyjnych S.A. Kwota przekazana w zarządzanie 251 mln PLN Liczba podpisanych umów 2 inwestycyjnych (listopad 2012) Zastosowane poręczenia hipoteki Oferowane produkty finansowe Pożyczka, wkład kapitałowy, gwarancja Okres kredytowania max. 15 lat Oprocentowanie WIBOR 3M pomniejszony o 2.5 p.p., w skali rocznej nie niższe niż 1 proc. Karencja w spłacie kapitału max. 24 miesiące, nie dłużej niż do 31 grudnia 2015 roku Źródło: Opracowanie IBS 19 Dotychczas podpisano umowy inwestycyjne z Urzędem Miasta Tychy oraz firmą Stara Kablownia. Projekt urzędu miasta polega na rewitalizacji Placu Baczyoskiego, a dokładniej na adaptacji niezagospodarowanego i niezamieszkałego budynku, w którym pierwotnie ulokowane było kino Andromeda. Dodatkowo zmodernizowany zostanie skwer przylegający do budynku, co wpłynie na poprawę estetyki w rewitalizowanej części miasta. Druga umowa inwestycyjna dotyczy rewitalizacji terenu poprzemysłowego, zlokalizowanego w centrum miasta Czechowice-Dziedzice, na którym powstanie Multicentrum Stara Kablownia. Projekt poza polepszeniem walorów estetycznych okolicy, prowadzi do przywrócenia tym terenom funkcji kulturalno-rozrywkowych oraz handlowousługowych. 70

72 Wśród wnioskodawców pożyczki JESSICA znajdują się przede wszystkim przedsiębiorcy (spółki celowe) z sektora MSP (7), na drugim miejscu jednostki samorządu terytorialnego (3). Projekt złożyła również jedna spółdzielnia mieszkaniowa. Na dzieo badania zostało złożonych łącznie 14 wniosków z 12 podmiotów, w tym 9 wniosków jest nadal na etapie analizy finansowomerytorycznej, 1 beneficjent zrezygnował na etapie rozpatrywania wniosku oraz 2 projekty zostały negatywnie ocenione na etapie oceny finansowej. W I kwartale 2013 roku planuje się z puli złożonych wniosków podpisad kolejnych 5 umów obecnie przygotowywanych ze wsparciem Centrum Projektów Rewitalizacyjnych S.A. Największym zainteresowaniem wśród rozpatrywanych projektów wnioskodawców i pożyczkobiorców złożonych w województwie śląskim, cieszą się takie dziedziny ZIPROM (Zintegrowany Plan Zrównoważonego Rozwoju Obszarów Miejskich) jak hotele-pensjonaty z częścią gastronomiczną, tworzenie i rozwój firm (usługi medyczne, centrum konferencyjne), rewitalizacja infrastruktury miejskiej (kamienica, targowisko, plac zabaw, kąpielisko) oraz nadanie funkcji kulturalnych nieużytkowanym obiektom (mediateka). Głównym instrumentem finansowym jest pożyczka JESSICA. Z przedstawionych danych przez FROM wynika, że montaże finansowe 6 podmiotów obejmują również kredyt inwestycyjny w BOŚ S.A. Wnioskowany udział pożyczki JESSICA wynosi od 26 proc. do 71 proc. Tabela 9. Preferowane montaże finansowe wśród wnioskodawców (n=10) 20 Liczba wniosków z danym montażem finansowym 21 Pożyczka JESSICA Wkład własny Inne środki zewnętrzne Źródło: Opracowanie IBS Biorąc pod uwagę okres spłaty pożyczki poza jednym przypadkiem siedmioletniego okresu spłaty projektodawcy wnioskują o piętnastoletni okres spłaty pożyczki i innych zobowiązao wobec BOŚ S.A. 20 Brak danych o montażach finansowych pozostałych wniosków. 21 Na podstawie zestawienia BOŚ S.A. 71

73 Tabela 10. Wartości złożonych wniosków aktualnych i potencjalnych beneficjentów, w PLN (n=11) rodzaj wartość Kwota wydatków brutto Wydatki kwalifikowane Wartośd pożyczki JESSICA Wartośd kredytu inwestycyjnego BOŚ S.A Wkład własny beneficjenta Kredyt bankowy (inny niż BOŚ S.A.) Potencjalne wykorzystanie alokacji 68,83 % Obecne wykorzystanie alokacji 14,06 % Źródło: Opracowanie IBS Przyjmując optymistyczny scenariusz złożone wnioski (z wyłączeniem już odrzuconych) potencjalnie mogłyby skonsumowad 68,83 proc. alokacji na 3 lata przed zobowiązaniem FROM do wydatkowania środków EFRR Ocena wsparcia Do niniejszej oceny wsparcia w ramach inicjatywy JESSICA wykorzystano zarówno wyniki przeprowadzonych wywiadów telefonicznych z potencjonalnymi projektodawcami 22 oraz obecnymi pożyczkobiorcami i wnioskodawcami, jak i wyniki badao wśród ekspertów i instytucji wdrażających. Ponadto dla porównania danych na temat zapotrzebowania na wsparcie JESSICA wykorzystano dane otrzymane na podstawie ankiet zebranych przez UM WSL na przełomie 2010/2011 roku wśród potencjalnych projektodawców Respondenci wywiadów telefonicznych wytypowani zostali na podstawie baz danych dostarczonych przez IZ RPO UM WSL. Próba liczyła 20 podmiotów, wśród których znalazło się 12 potencjalnych beneficjentów, tj. podmiotów, które złożyły ankiety deklarujące chęd skorzystania z oferty JESSICA, oraz podmiotów które złożyły wnioski w ramach inicjatywy, i aktualnie oczekują na rozstrzygnięcie wniosku o pożyczkę/kredyt inwestycyjny, albo otrzymały już dofinansowanie (tzw. wnioskodawcy). 23 Badanie w celu oszacowania zainteresowania skorzystaniem ze środków w ramach JESSICA oraz oczekiwao w stosunku do instrumentów finansowych, w celu dostosowania dokumentacji przetargowej przygotowywanej przez FROM. Wzięcie udziału w badaniu łączyło się z nawiązaniem kontaktu z firmą TPA Horwarth pełniącą funkcję konsultanta EBI. Na zaproszenie UM WSL zostało złożonych 66 ankiet pomysłów-projektów miejskich, które pochodziły z 36 instytucji: jednostek samorządu terytorialnego (19), przedsiębiorców (12), TBS (2), szkół wyższych 72

74 Zgodnie z relacją FROM, na podstawie wywiadów pogłębionych, widad, że wsparcie w ramach JESSICA w województwie śląskim cieszy się dużym zainteresowaniem w porównaniu z zainteresowaniem, jakie odnotował FROM w regionie pomorskim i zachodniopomorskim, w których nie tylko nie było na adekwatnym etapie tylu chętnych, ale w ogóle zainteresowania wyrażonego telefonami w sprawie inicjatywy JESSICA, czy zgłaszaniem chęci udziału po ogłoszeniu naboru projektów miejskich. Dowodem tego są nie tylko terminy złożonych wniosków, ale również liczba otrzymanych telefonów, zorganizowanych spotkao w urzędach miast z udziałem potencjalnych beneficjentów, zarówno wśród inwestorów prywatnych jak i publicznych w województwie śląskim. Szczególnie trudna dotychczas była sytuacja w województwie zachodniopomorskim, gdzie pośród 9 zgłoszeo projektów (wytypowanych przez burmistrzów miast) w celu zebrania portfela projektów spełniających kryteria finansowania z JESSICA, wciągu 2 miesięcy do realizacji nie zgłoszony został ani jeden. Porównując dane z deklaracji chęci skorzystania ze wsparcia w ramach inicjatywy JESSICA oczekiwania w stosunku do wartości pożyczki JESSICA wynosiły średnio 72 proc. udziału pożyczki JESSICA w wartości całej inwestycji. We wnioskach złożonych średnia ta wynosi 44 proc. Tabela 11. Kalkulacja wartości pożyczek w deklarowanym przez ankietowanych zapotrzebowaniu na wsparcie w ramach inicjatywy JESSICA w województwie śląskim (w PLN) Wartości Min. wartośd Max. wartośd Średnia wartośd Mediana brutto 24 budżet inwestycji , , , ,52 pożyczka JESSICA , , , ,68 Źródło: Opracowanie IBS Około 39 proc. ogółu potencjalnych projektodawców nie posiadała doświadczenia w realizacji projektów rewitalizacyjnych. Inwestycje tego typu są charakterystyczne głównie dla samorządów, które stanowią 59 proc. ogółu ankietowanych. Badania terenowe ujawniły mniejszą w stosunku do przedsiębiorców popularnośd JESSICA wśród jednostek samorządu terytorialnego. Wniosek ten nasuwa się głównie z uwagi na częste krytykowane stosowania instrumentów zwrotnych w stosunku do JST, które z istoty i specyfiki działalności nie realizują przedsięwzięd wysoko dochodowych. Brak popularności potwierdzad może również rzeczywiste w stosunku do deklarowanego w ankiecie TPA 26 zainteresowanie inicjatywą JESSICA, wśród aktualnych wnioskodawców. Wnioskodawcami złożonych projektów (2) i 1 zakład opieki zdrowotnej. Celem ankiety było oszacowanie zainteresowania skorzystaniem ze środków zwrotnych oferowanych w ramach inicjatywy JESSICA, oraz zebranie informacji na temat obszarów interwencji. 24 Odpowiedzi ankietowanych nie sumują się do n= Wartośd całkowita realizacji projektu, uwzględniająca zamknięty montaż finansowy, wskazana przez badanych w ankietach (patrz wyżej). 26 TPA Horwarth firma pełniąca funkcję konsultanta Europejskiego Banku Inwestycyjnego. 73

75 miejskich są w większości przedsiębiorcy, którzy w badaniu ankietowym UM WSL stanowili mniejszośd (tj. ok. 27 proc.). Analizując ankiety potencjalnych beneficjentów dowiadujemy się, że 32 proc. projektów kwalifikuje się do więcej niż jednego typu projektu zaproponowanego przez TPA. Pokazuje to złożonośd i kompleksowośd projektów, na które mają beneficjenci zapotrzebowanie. Interesujące jest, że zdecydowana większośd inwestycji potencjalnie planowana była do realizacji w najbliższym czasie, tj. w okresie (69 proc. ankietowanych chciała realizowad projekt w tym terminie) i najczęściej wynosiła 3 lata. Pokazuje to, bieżący charakter zapotrzebowania na wsparcie. Gdyby dad wiarę ankietowanym przy możliwości dysponowania środkami, w 2012 roku realizowane byłyby 84 proc. deklarowanych projektów. Z drugiej strony nie należy zignorowad planowanego czasu realizacji potencjalnych projektów miejskich w stosunku do możliwości realizacji jakie daje wsparcie udzielone w ramach Poddziałania Mimo, zdawałoby się, dużego przekonania o konieczności realizacji różnego typu inwestycji rewitalizacyjnych, wywiady telefoniczne z ankietowanymi, zrealizowane w zakresie badania ewaluacyjnego, dowodzą zaniechania koncepcji inwestycji i ujawniają wstępny, daleko życzeniowy, w praktyce niedochodowy, charakter zgłoszenia zainteresowania inicjatywą JESSICA, niepoparty często rzetelną analizą finansową. Na badanej próbie respondentów wcześniej wypełniających ankietę widad, że w praktyce okazało się, że samorządy bo ich głównie dotyczy ta uwaga nie dysponują środkami na wkład własny, oraz nie chcą zwiększad swojego zadłużenia. W związku z tym, czekają na pojawienie się możliwości otrzymania dofinansowania bezzwrotnego w postaci dotacji. Jednak gros projektów (ok. 53 proc., na podstawie danych z badania ankietowego TPA - posiadało już przygotowaną dokumentację, np. studium wykonalności, projekt architektoniczny, analizę środowiskową, dokumentację techniczną, analizę opłacalności finansowej bądź ekonomicznej, lub kilka z nich. W porównaniu do rzeczywistych wnioskodawców, na podstawie ankiet TPA można było wyciągnąd optymistyczną prognozę co do łatwości włączania projektu do obszaru projektów miejskich w Lokalnym Programie Rewitalizacyjnym (LPR). Ewaluacja dokonana przez IBS pokazuje w praktyce, że zarówno projektodawcy potencjalni, jak i przedstawiciele instytucji zaangażowanych we wdrażanie inicjatywy zmagają się ze zbyt długim okresem aktualizacji LPR oraz zależnością od decyzji zarządów miast, których opinia może uniemożliwid realizację projektu. Jest to słabośd systemu, polegająca na bezwzględnej zależności od interesariuszy zewnętrznych. Z drugiej strony problem ten nie byłby zapewne tak wyraźny, gdyby o wsparcie ubiegały się przede wszystkim JST. Trudno z uwagi na bardzo ogólne informacje na temat przygotowania potencjalnych projektów mówid o pewnym utraconym potencjale wykorzystania środków EFRR w ramach JESSICA, to jednak łączna wartośd zgłoszonych w ankietach TPA projektów wyniosła ponad 1,02 mld PLN, a 88 proc. ankietowanych deklarowała zdolnośd spłaty zobowiązao z przychodów inwestycyjnych, w tym 8 potencjalnych beneficjentów uwzględniało w planie wspomaganie się innymi źródłami dochodów związanymi z prowadzoną działalnością gospodarczą. 74

76 Atrakcyjnośd pożyczki JESSICA wśród potencjalnych wnioskodawców i aktualnych projektodawców polega przede wszystkim na oferowaniu preferencyjnego oprocentowania JESSICA, które wynosi WIBOR 3M pomniejszony o 2,5 p.p., a w skali rocznej nie niższe niż 1 proc. Rozpatrywanie wniosku ma charakter indywidualny, czego respondenci są świadomi. Istnieje też ogólna akceptacja długiego trwania procedury oceniającej, ze zrozumieniem spotyka się szczególnie u tych podmiotów, które mają doświadczenie w ubieganiu się o środki funduszy europejskich czy to w formie dotacji, czy to w formie wsparcia zwrotnego. Niektóre podmioty wskazują na podobieostwo procedury aplikacyjnej do procedury składania wniosku o kredyt lub pożyczkę komercyjną. Wśród potencjalnych i aktualnych wnioskodawców będących JST, posiadających doświadczenie w korzystaniu z instrumentów zwrotnych w ramach funduszy unijnych wyróżniają się jednostki samorządu terytorialnego, które z reguły posiadają doświadczenie w korzystaniu z kredytów komercyjnych w bankach oraz z pożyczek w ramach funduszy WFOŚiGW (lub NFOŚiGW). W porównaniu do wymienionych zewnętrznych źródeł finansowania pożyczka JESSICA pod względem oprocentowania i wymogów formalnych wymieniana jest przez większośd badanych jako najatrakcyjniejsza. W opiniach 3 respondentów oferta JESSICA była mniej konkurencyjna niż oferta pożyczek WFOSiGW, które podlegają umorzeniom. Z wysoką oceną pożyczki JESSICA wiążą się również pozytywne skojarzenia ze środkami uzyskiwanymi za pośrednictwem instytucji paostwowych, które dla respondentów oznaczają większe bezpieczeostwo. Co do konkurencyjności pożyczki JESSICA nie mają wątpliwości przedsiębiorcy, którzy w zdecydowanie mniejszym stopniu mają doświadczenia w aplikowaniu o środki UE, oni jednak najgorzej oceniają czas trwania procedury aplikacyjnej oraz złożonośd koniecznej do przygotowania dokumentacji. Zainteresowani narzekają na brak informacji ze strony FROM na temat postępu w ocenie. Jedno z JST krytykowało słabą znajomośd banku specyfiki samorządów, które utrudnia porozumienie. Również jeden respondent-przedsiębiorstwo zwróciło uwagę na faktyczny brak podawania do publicznej wiadomości kryteriów oceny wniosków, oraz że wymogi są zbyt ogólnikowe i wymagają doprecyzowania. Nie dziwi również rozdźwięk co do umiejętności uzasadnienia efektów finansowych oraz społecznych wśród beneficjentów te pierwsze łatwiejsze są dla spełnienia dla przedsiębiorców, drugie dla jednostek samorządu terytorialnego. Jednakże w obu przypadkach wnioski pod tym względem są bardzo dobrze oceniane przez FROM. Nieliczni respondenci samodzielnie przygotowują studia wykonalności. W tym zakresie nadal zarysowuje się brak know-how w przygotowywaniu tego typu dokumentacji, co implikuje częste zlecanie tego zadania specjalizującym się w tym zakresie firmom zewnętrznym. Podejmowane przez FROM działania informacyjne po części stanowią platformę, na której może dojśd do spotkania i zawiązywania się partnerstw publiczno-prywatnych, jednak zwłaszcza wśród JST panuje przekonanie o skomplikowaniu, ale i trudności w pozyskaniu tego typu partnerstw, które szczególnie na inwestora prywatnego zgodnie z oczekiwaniem JST przerzuca odpowiedzialnośd finansową projektu. 75

77 Mimo, że przez większośd badanych kontakty z bankiem na różnych etapach oceny, oceniane są bardzo pozytywnie pod względem pomocności, elastyczności, rzeczowości, to jednak na etapie składania wniosków, potencjalni beneficjenci potrzebowali więcej informacji. Zgodnie z informacjami uzyskanymi od potencjalnych beneficjentów większośd projektów nie może byd realizowana bez wsparcia pożyczką JESSICA. Wśród respondentów badania TDI znaleźd można tylko 4 przykłady realizacji inwestycji, mimo braku wsparcia ze środków JESSICA. Jeden projekt jest realizowany z RPO, 3 ze środków własnych. Nasuwa się wniosek, że alternatywą dla pożyczki JESSICA jest wsparcie bezzwrotne, co potwierdza chodby fakt, gotowości jednego z wnioskodawców, do odstąpienia od aplikacji w inicjatywie JESSICA, w chwili gdy otrzyma dotację na realizację projektu, o które jednocześnie ubiega się w RPO. W tym sensie JESSICA jest dla potencjalnych beneficjentów alternatywą przede wszystkim wówczas gdy nie mogą ubiegad się o wsparcie bezzwrotne. Innym wnioskiem jest fakt, że realizowad inwestycje mogą tylko te podmioty, które na to stad. Samorządy z urzędu mają problem z wykazywaniem dochodowości projektów, bo tego typu projekty nie należą do typowych ich inwestycji, dlatego też przedsięwzięcia, które winny byd w ramach JESSICA wspierane za pomocą instrumentów zwrotnych odpowiadają bieżącym potrzebom gmin, tj.: kanalizacja, infrastruktura drogowa, rewitalizacja. Przedsiębiorstwa również wskazują na takie inwestycje jak rewitalizacja która ma duże pole do popisu na poprzemysłowym obszarach województwa śląskiego. Zarówno wśród przedsiębiorców jak i jednostek samorządu terytorialnego na pierwszym miejscu wśród instrumentów finansowych dostępnych w ramach programów unijnych pojawia się zapotrzebowanie na wsparcie bezzwrotne. Większośd biorących w badaniu TDI respondentów w perspektywie korzystania z oferty JESSICA nie dostrzega zmian w warunkach finansowania swoich podmiotów. Około połowa respondentów JST przy odczuwalnym zadłużeniu samorządu uważa za wątpliwy wpływ instrumentów zwrotnych na wzrost nakładów inwestycyjnych. W opinii większości potencjalnych beneficjentów wsparcie w ramach JESSICA powinno byd kontynuowane. W gronie ekspertów pojawiają się sprzeczne opinie, jednak program traktuje się jako pilotażowy, który ma za zadanie zapoznad interesariuszy z nowymi instrumentami w ramach korzystania ze środków unijnych. Niektóre samorządy zwracały uwagę, że obowiązujące zasady lepiej adresowane wydają się do przedsiębiorców, niż do samorządów, a samorządom pozostawia się możliwości skorzystania z dotacji. Jako jedno z rozwiązao jakie się pojawiło jest przyszłe połączenie instrumentu dotacyjnego z pożyczkami w ramach funduszy unijnych. Pożyczki zresztą są wymieniane przez respondentów na pierwszym miejscu jako najprostszy instrument inżynierii zwrotnej. Podsumowując należy stwierdzid, że podjęcie decyzji o korzystaniu ze środków JESSICA: powoduje większe niż w przypadku dotacji przemyślenie celu, oraz zasadności podjęcia inwestycji, zmierza w kierunku racjonalnego gospodarowania zasobami samorządów, i w ogólności w stronę nowoczesnego zarządzania JST, 76

78 stanowi dodatkowe źródło atrakcyjnych na rynku innych instrumentów zwrotnych dla przedsiębiorców z MSP. Problemy z wdrożeniem Wśród kluczowych zagadnieo związanych z wdrażaniem inicjatywy JESSICA znajduje się niekorzystne z uwagi na ryzyko powodzenia wdrożenia opóźnienie w stosunku do uruchomienia perspektywy finansowej RPO. Mimo, tego mamy do czynienia z innymi wydłużającymi proces czynnikami. Jednym z kluczowych zagadnieo związanych z wdrażaniem inicjatywy JESSICA jest zarówno trudne, jak i czasochłonne uzyskanie, przez potencjalnych beneficjentów, wpisu do Lokalnego Programu Rewitalizacji. Aktualizacja Lokalnych Programów Rewitalizacyjnych jest istotną barierą wdrażania inicjatywy JESSICA, co stało się przedmiotem zwołanego w marcu 2012 roku posiedzenia Rady Inwestycyjnej JESSICA podsumowującego stan implementacji inicjatywy JESSICA w województwie śląskim. Inny czynnik spowalniający konsumpcję alokacji, to długotrwała procedura oceniająca wnioski. W porównaniu do czasu w jakim powinna zostad dokonana ocena finansowa, wydłuża się ona o około 400 proc. Pod tym względem województwo śląskie nie jest odosobnione. BOŚ S.A. jako FROM ma z podobną sytuacją do czynienia w innych regionach Polski, gdzie odnotowany został przypadek 4 miesięcznego okresu oczekiwania na ocenę zamiast zakładanych 2 tygodni. Pochodną problemów z oceną finansową potencjalnych projektów jest nacisk, jaki potencjalni beneficjenci kładą, na wymagania związane z efektem społecznym i traktowanie po macoszemu konieczności dostarczania bardzo dokładnych analiz finansowych i ekonomicznych do Funduszu Rozwoju Obszarów Miejskich. Spowodowane jest to bardzo poważnym traktowaniem wytycznych IZ RPO WSL, które kładą mniejszy nacisk na stronę finansowego przygotowania projektu. Powodem wydłużania czasu trwania oceny finansowej i kompletowania dokumentów jest specyfika projektów miejskich, które charakteryzują się: 1. koniecznością udowodnienia niskiej dochodowości projektu (wyższa kwalifikowałaby projekt do ubiegania się o pożyczki lub kredyt komercyjny), 2. koniecznością poręczenia 120 proc. wartości inwestycji + jeden 3 miesięczny okres odsetkowy (wymóg EBI) Nie można wśród problemów z wdrażaniem inicjatywy JESSICA pominąd niskiej wiedzy wśród potencjalnych beneficjentów na temat mechanizmów funkcjonowania instrumentów inżynierii finansowej. Niejednokrotnie zmusza to FROM do podejmowania dodatkowych działao zmierzających do przedstawienia oferty. W tym wypadku okazują się najlepsze metody bezpośrednio wskazujące korzyści wypływające z zastosowania danego instrumentu finansowego. Mimo olbrzymich kosztów czasu jakie ponosi FROM w celu informowania potencjalnych beneficjentów, informacji tej dla potencjalnych projektodawców jest wciąż za mało. Na wyróżnienie zasługują więc opinie niektórych wnioskodawców, którzy doświadczają 77

79 bardzo dużego zainteresowania, konsultacji i wsparcia na różnych płaszczyznach ze strony FROM. Niezaprzeczalną barierą implementacji inicjatywy JESSICA jest brak środków (dotyczy przede wszystkim JST) i co za tym idzie możliwości spłaty produktów oferowanych przez FROM, ale także brak środków na skorzystanie z pomocy innych instytucji posiadających know-how lub brak atutów przyciągających potencjalnych inwestorów. Należy pamiętad, że dla wielu beneficjentów skorzystanie z oferty JESSICA mimo uznawania jej za bardzo atrakcyjną i konkurencyjną w stosunku do innych form wsparcia zwrotnego, to jednak przede wszystkim ostatecznośd. Pomimo powyższych uwag wdrażanie inicjatywy JESSICA w województwie śląskim jest oceniane przez FROM bardzo dobrze w porównaniu do innych regionów, w których BOŚ zarządza środkami EFRR w ramach JESSICA. Szczególnie pod względem skali zainteresowania potencjalnych beneficjentów otrzymaniem wsparcia, ale również chodzi o bogatsze bo zdobyte wcześniej w innych regionach doświadczenie BOŚ w pełnieniu funkcji FROM. Zarówno decydenci jak i potencjalni pożyczkobiorcy dostrzegają wartośd takiego modelu wdrażania instrumentów zwrotnych, które prowadzi do bardziej zintegrowanych działao i współpracy. 78

80 2.3 Przegląd dostępnych instrumentów finansowania zwrotnego poza RPO WSL W okresie programowania w województwie śląskim poza RPO WSL dostępne były pożyczki, linie kredytowe, poręczenia oraz finansowanie kapitałowe. Przegląd został podzielony względem celu wsparcia na konkurencyjnośd sektora małych i średnich przedsiębiorstw, wsparcie Jednostek Samorządu Terytorialnego oraz wejścia kapitałowe w innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa Przegląd instytucji udzielających wsparcia poza RPO WSL Instytucje udzielające wsparcie poza RPO WSL zostały przedstawione w tabeli 12. W większości instytucje są funduszami pożyczkowymi lub poręczeniowymi - dotyczy to niemal wszystkich instytucji wspierających konkurencyjnośd sektora MSP. Fundusze są spółkami akcyjnymi lub z ograniczoną odpowiedzialnością, których właścicielami są najczęściej samorządy. Jeden fundusz poręczeniowy jest komórką działającą przy Urzędzie Miasta. W zakresie wsparcia dla JST i przedsiębiorstw związanego z ochroną środowiska jedyną instytucją jest Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Jest to publiczna instytucja finansowa realizująca politykę ekologiczną województwa śląskiego. Instytucje wdrażające wsparcie za pomocą wejśd kapitałowych to fundusz venture capital, parki technologiczno-naukowe oraz aniołowie biznesu. Aniołowie biznesu są prywatnymi przedsiębiorcami inwestującymi własne pieniądze. Finansowanie venture capital wdrażane jest przez fundusz inwestycyjny. Finansowanie za pomocą seed capital implementowane przez trzy parki technologicznonaukowe oraz jedną agencję - spółkę akcyjną gdzie udziały mają głównie gminy lub Urzędy Miast. Wsparcie zwrotne w województwie śląskim poza RPO WSL obejmuje wyłącznie wsparcie dla MSP (cel tematyczny III., oferta wszystkich instytucji poza WFOŚiGW) oraz ochronę środowiska (cel tematyczny VI., oferta WFOŚiGW). 79

81 Program lub instytucja / Instrument wsparcia Beneficjenci wsparcia Instytucje udzielające wsparcia Liczba podpisanych umów Wartośd udzielonego wsparcia Tabela 12. Porównanie programów wspierania instrumentami finansowymi za okres SPO WKP WFOŚiGW PO IG PolBAN Inne * Pożyczki, poręczenia Mikro, mali i średni przedsiębiorcy - Agencja Rozwoju Lokalnego (Sosnowiec), - Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego, - Rudzka Agencja Regionalna, - Bielski Fundusz Przedsiębiorczości - Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy Pożyczki, linie kredytowe JST, podmioty świadczące usługi publiczne w ramach realizacji zadao własnych JST, przedsiębiorstwa Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Venture capital, Seed capital Mikro i małe innowacyjne przedsiębiorstwa Satus Venture Capital, Agencja Rozwoju Regionalnego w Bielsku- Białej, Techno Park Gliwice, Park Euro-Centrum, Park Technologiczny w Kaniowie Aniołowie Biznesu, Finansowanie kapitałowe Mikro i małe przedsiębiorstwa Polska Sied Aniołów Biznesu Pożyczki, poręczenia Mikro, mali i średni przedsiębiorcy Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego b.d mln PLN 1,74 mld PLN 25,2 mln PLN b.d. 22 mln *- Inne to środki udzielone w programie PHARE, przez Wojewodę Katowic oraz środki z PARP, oraz z Urzędu Miasta w Zabrzu oraz w Jastrzębiu

82 Wsparcie sektora MSP Wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw odpowiada III. celowi tematycznemu w założeniach RPO WSL. Inwestycje wspierające wzrost konkurencyjności sektora MSP były inwestycjami w działalnośd bieżącą zakup materiałów, produktów i towarów, regulowanie zobowiązao, oraz inwestycjami w środki trwałenowe budynki, grunty, remonty i przebudowy budynków, wyposażenie trwałe czy zakup wartości niematerialnych i prawnych. Żaden z funduszy nie oferował instrumentu finansowego na zasadach wyłącznie nowej inwestycji. Taka pożyczka dostępna jest tylko w ramach RPO WSL i jest to preferencyjna pożyczka inwestycyjna w Funduszu Górnośląskim. W celu wspierania sektora MSP w województwie śląskim do firm kierowano pożyczki i poręczenia. W zakresie pożyczek sześd produktów pochodzi ze środków Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, jeden produkt pożyczkowy finansowany jest ze środków Wojewody Katowic (udzielanych od 1998 r.), jedna z inicjatywy PHARE oraz jedna ze środków PARP mających na celu dokapitalizowanie funduszy pożyczkowych. Środki w ramach SPO WKP mają za zadanie wspierad dostęp przedsiębiorstw do kapitału. Program ten został zapoczątkowany w okresie programowania i nie ma terminu zakooczenia. Oznacza to, że łączna kwota przekazana na wspieranie przedsiębiorczości w województwie śląskim może byd w ciągłym obrocie. To samo dotyczy środków, którymi PARP dofinansowywał w przeszłości fundusze pożyczkowe. Środki udostępnione przez Wojewodę Katowic przekazane zostały w 1998 roku w celu rozwoju przedsiębiorczości na obszarze województwa Katowickiego. Inicjatywa PHARE, z której finansowana jest działalnośd jednego funduszu, miała na celu poprawę konkurencyjności i efektywności śląskich przedsiębiorstw. Pochodzi z lat Bez wykorzystania środków RPO WSL funkcjonują cztery fundusze świadczące usługi poręczeniowe. Dwa z nich (ARL w Sosnowcu i ŚRFP w Katowicach) udzielają poręczeo z wykorzystaniem środków SPO WKP i mają na celu poprawę sytuacji mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w województwie śląskim. W dwóch miastach w województwie śląskim Urzędy Miast wyszły z inicjatywą stworzenia własnych funduszy poręczeniowych. Tym samym w Zabrzu i w Jastrzębiu Zdroju istnieją dwa fundusze udzielające poręczeo głównie z pieniędzy miast i mające na celu stymulowanie przedsiębiorczości i przeciwdziałanie bezrobociu. Fundusz w Jastrzębiu Zdroju działa jako osobna jednostka finansowana częściowo pieniędzmi udzielonymi przez Urząd Miasta. Fundusz w Zabrzu działa jako komórka wewnątrz Urzędu Miasta i udziela poręczeo z budżetu Urzędu Miasta. Oba fundusze udzielają poręczeo mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom, na porównywalnych warunkach Łącznie wartości środków w funduszach poręczeniowych i pożyczkowych w województwie śląskim wynoszą ok. 200 mln PLN. Brak precyzji wynika z faktu, że kapitalizacja funduszy zmienia się w czasie (dane uzyskane od funduszy pożyczkowych i poręczeniowych na drodze zapytao telefonicznych lub pocztą ). Wsparcie kierowane do JST i firm w zakresie ochrony środowiska- WFOŚiGW Wsparcie w zakresie ochrony środowiska kierowane jest głównie do JST, rzadziej do przedsiębiorstw. Instytucją wdrażającą program jest Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Ten typ wsparcia odpowiada celom tematycznym IV i VI w założeniach RPO WSL. 81

83 Interwencje wsparcia w WFOŚiGW miały na celu ochronę środowiska i nie były uzależniane od charakterystyk beneficjentów wsparcia. Innymi słowy niezależnie od tego, czy wsparcie trafiłoby do JST czy do dużego przedsiębiorstwa, celem nadrzędnym było zagwarantowanie, by wspierana inwestycja wywierała pozytywny wpływ na ochronę środowiska. W zakresie pożyczek WFOŚiGW udziela wsparcia w czterech obszarach ochrony środowiska: ochrona wodno-ściekowa, ochrona klimatu i atmosfery oraz ochronę powierzchni Ziemi. W zakresie ochrony powierzchni ziemi chodzi o gospodarowanie odpadami (komunalnymi i innymi) oraz rekultywację terenów zdegradowanych przez minimalizację powstawania odpadów, usuwanie azbestu czy likwidację zagrożeo środowiskowych powodowanych zdeponowaniem niebezpiecznych odpadów. Ochrona klimatu i atmosfery ma na celu głównie ochronę powietrza oraz inwestycje pozwalające na wykorzystanie odnawialnych źródeł pozyskiwania energii. Odbywa się to przez m.in. budowę lub zmianę systemu ogrzewania na bardziej efektywny, instalację do produkcji paliw niskoemisyjnych lub budowę ekranów akustycznych wzdłuż dróg. Ochrona wód dotyczy gospodarki wodno-ściekowej, a jej wdrażanie polega na wymianie lub naprawie starych sieci wodociągowych, budowie sieci kanalizacji zbiorczych zapewniających odpowiedni poziom oczyszczania czy szeregu projektów związanych z budową nowych sieci wodociągowych dostarczających wodę pitną. Wszystkie instrumenty, niezależnie od priorytetu wsparcia, udzielane są na tych samych warunkach. Pożyczki w ramach powyższych programów udzielane są do kwoty 80 proc. kosztów kwalifikowanych. Podobnie w przypadku montażu pożyczka+dotacja łączne wsparcie może wynieśd do 80 proc. Wyjątkiem są sytuacje nagłej potrzeby usuwania azbestu, wtedy dofinansowanie może wynieśd do 100 proc. WFOŚiGW udziela pożyczek stosując preferencyjne oprocentowanie o charakterze zmiennym według stopy redyskonta weksli. Wysokośd oprocentowania wynosi 0,95 stopy redyskonta weksli, ale nie mniej niż 3,5 proc. w stosunku rocznym. Okres, na jaki WFOŚiGW udziela pożyczki to 3 do 12 lat. WFOŚiGW udziela również pożyczek pomostowych nieumarzalnych pożyczek przyznawanych w ramach utrzymania ciągłości zadao. W zakresie linii kredytowych WFOŚiGW ogłasza przetargi dla banków, które są zainteresowane wprowadzaniem preferencyjnych kredytów w zakresie ochrony środowiska. Warunki są podobne do warunków udzielania pożyczek występuje tam to samo oprocentowanie (0,95 stopy redyskonta weksli ale nie mniej niż 3,5 proc. w stosunku rocznym), zwiększone dodatkowo o jednoprocentową prowizję. Podobnie okres, na jaki przyznawana jest linia kredytowa wynosi do 12 lat. Całkowite środki do dyspozycji funduszuw okresie przeznaczone na wsparcie zwrotne to1 mldzł. Wejścia kapitałowe w małe i średnie innowacyjne przedsiębiorstwa Finansowanie kapitałowe odpowiada I celowi tematycznemu w założeniach RPO WSL. Fundusze zajmujące się wejściami kapitałowymi działają zwykle na poziomie krajowym, a nie regionalnym. W związku z tym rozpatrzone zostały źródła finansowania tych funduszy, które w okresie udzielały wsparcia w województwie śląskim lub mają tam siedzibę. Środki funduszy seed i venture capital pochodzą z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka i mają na celu inwestowanie w małe i mikro innowacyjne przedsiębiorstwa. 82

84 W województwie śląskim istnieje 5 funduszy oferujących wsparcie kapitałowe. Jeden z nich jest funduszem venture capital, pozostałe to fundusze seed capital. Fundusz venture capital ma siedzibę w województwie śląskim, tam też między innymi inwestuje. Wartośd środków funduszu to 50 mln zł. Pozostałe 4 fundusze seed capital to głównie parki technologiczne lub technologiczno-naukowe. Wszystkie mieszczą się w województwie śląskim i zajmują się tzw. fazą zasiewu (pomoc w kreacji przedsiębiorstw i pierwsze fazy rozwoju). Sumaryczna wartośd środków w funduszach seed capital to 47 mln zł. Sumarycznie wartośd środków przeznaczona na wejścia kapitałowe to 97 mln zł (zob. wykres 36.). Wykres 36. Środki dostępne w województwie śląskim w funduszach private equity (venture capital i seed capital), mln zł stan na dzieo Źródło: Baza projektów KSI SIMIK MRR Inwestycje wspierane przez fundusze venture capital i seed capital muszą mied charakter innowacyjności. Celem tej formy wsparcia jest rozwój małych i średnich innowacyjnych firm, które mają trudności z dostępem do innej formy finansowania zewnętrznego. Wejścia kapitałowe to najczęściej nie tylko fundusze, ale i know-how w zakresie innowacji oraz doświadczenie w biznesie. Beneficjentami tego typu wsparcia są powstające oraz małe i średnie innowacyjne firmy. Warunek innowacyjności nie musi byd spełniony dla wejśd Aniołów Biznesu, którzy inwestują we wszystkie małe firmy, niekoniecznie innowacyjne Wykorzystanie mechanizmów finansowania zwrotnego poza RPO WSL Wykorzystanie mechanizmów w całym okresie programowania w podziale na instrumenty zbadane zostało w oparciu o dostępne anonimowe dane agregatowe oraz na opracowaniach instytucji wdrażających. Dane zostały udostępnione przez fundusze pożyczkowe lub poręczeniowe na potrzeby niniejszego badania. W zakresie wspierania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w okresie od początku 2007 roku do dnia 30 września 2012 r.poza RPO WSL fundusze pożyczkowe udzieliły sumarycznie pożyczek na 103 mln PLN, a fundusze poręczeniowe udzieliły poręczeo na 186 mln PLN. Wykres 37. Wartośd pożyczek poza RPO WSL względem instytucji udzielającej wsparcia w okresie (mln PLN) stan na Wykres 38. Wartośd poręczeo poza RPO WSL względem instytucji udzielającej wsparcia w okresie (mln PLN) stan na

85 GAPP - Górnośląska Agencja Promocji Przedsiębiorczości, RAR - Rudzka Agencja Rozwoju Inwestor, FG - Fundusz Górnośląski, GARR - Górnośląska agencja Rozwoju Regionalnego, BCP - Bielskie Centrum Przedsiębiorczości. BFPK - Bielski Fundusz Poręczeo Kredytowych, ARL - Agencja Rozwoju Lokalnego w Sosnowcu, FPKJ - Fundusz Poręczeo Kapitałowych w Jastrzębiu Zdroju, ŚRFP - Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy. Źródło: Dane funduszy poręczeniowych i pożyczkowych W porównaniu ze środkami udzielanymi w ramach RPO WSL (wyłączając inicjatywę JESSICA) w okresie fundusze pożyczkowe i poręczeniowe udzieliły sumarycznie ponad sześciokrotnie więcej środków (szczegółowo rozkład pożyczek i poręczeo poza RPO WSL obrazują odpowiednio wykres 37. i wykres 38.). Należy jednak pamiętad, że w ramach RPO WSL pożyczki i poręczenia w okresie dla ostatecznych beneficjentów wsparcia dostępne były dopiero od około połowy 2010 r. Wynika to z późnego wdrażania instrumentów finansowych w województwie śląskim. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej udzielał pożyczek i linii kredytowych w okresie W zakresie pożyczek podpisał 1711 umów o łącznej wartości mln PLN. WFOŚiGW udzielił w okresie w województwie śląskim 18 linii kredytowych na łączną wartośd 72,6 mln PLN. WFOŚiGW w okresie wykonał swoje plany finansowe udzielając w pożyczkach i liniach kredytowych wszystkich dostępnych pieniędzy. Dane w tym podpunkcie pochodzą z otrzymanych od WFOŚiGW sprawozdao z wykonania planów finansowych za lata oraz sprawozdao dostępnych na stronie internetowej funduszu. 84

86 Fundusz venture capital zainwestował w 5 innowacyjnych przedsiębiorstw w województwie śląskim o łącznej wartości 11,2 mln PLN (dane PARP, strona internetowa dot. POIG 27 ). Przy kapitalizacji funduszu na poziomie 50 mln PLN wskazuje to na efektywnośd wykorzystania środków na poziomie 22 proc., ale pamiętad należy, że fundusz może inwestowad w całym kraju. Fundusze seed capital dokonały łącznych inwestycji na 14 mln PLN (dane PARP, strona internetowa dot. POIG 28 ). Przy łącznej kapitalizacji funduszy rzędu 47 mln PLN daje to efektywnośd wykorzystania środków na poziomie 30 proc. Z wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami funduszy pożyczkowych poza RPO WSL wynika, że instrumenty inżynierii finansowej które cieszą się największą popularnością podmiotów, do których są kierowane, są pożyczki. Przedsiębiorców przyciąga niższy koszt finansowania inwestycji w porównaniu z kredytem bankowym. Wynika to z najlepszej znajomości tego typu instrumentów oraz z dużej dostępności wynikającej z największej liczby podmiotów udzielających tego typu wsparcia. W drugiej kolejności popytem cieszą się poręczenia kredytowe ułatwiające przedsiębiorcom dostęp do najbardziej popularnego rynkowego instrumentu zwrotnego kredytu bankowego. Najmniejszą popularnością cieszą się wejścia kapitałowe niektóre fundusze seed capital nie zrealizowaly jeszcze żadnej inwestycji. Modele wdrażania wsparcia poza RPO WSL Model wdrażania zależy od instrumentu wsparcia. Pomoc udzielana małym i średnim przedsiębiorstwom wdrażana jest za pomocą modelu bezpośredniego zarówno PARP w programach SPO WKP i Phare, wojewoda Katowic czy Urzędy Miast wybierały konkretne fundusze pożyczkowe lub poręczeniowe do udzielania wsparcia, bez powoływania menadżera funduszu. Wsparcie udzielane w zakresie Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej udzielane jest w bezpośrednim modelu wdrażania. Wynika to z tego, że WFOŚiGW udziela wsparcia wyłącznie ze swoich środków i nie potrzebuje korzystad ze zlecania wdrażania innym funduszom Problemy z wdrażaniem wsparcia poza RPO WSL Problemami, z którymi instytucje wdrażające wsparcie mogły się spotkad to niewystarczające zainteresowanie ze strony przedsiębiorców. Szczególnie widoczne jest to w funduszach wspierających wejściami kapitałowymi- niektóre nie podjęły jeszcze ani jednej inwestycji (np. Technopark Gliwice) Ibid. 85

87 Trudnośd z wykorzystaniem środków mają też małe fundusze (np. Bielskie Centrum Przedsiębiorczości), które nie oferują wielu produktów dla różnych grup przedsiębiorców. Instytucje z bardziej zróżnicowaną ofertą (w zakresie celów na które przeznaczane jest wsparcie oraz ostatecznych odbiorców) nie mają najczęściej problemów z wykorzystaniem wsparcia (np. Fundusz Górnośląski). Ponadto problemem, na który fundusze pożyczkowe zwracały uwagę, były kwestie zabezpieczenia pożyczki przez przedsiębiorców. Mniejszą trudnością, na który wskazują fundusze pożyczkowe to niejednokrotnie zbyt małe kwoty pożyczek i zbyt krótki okres wsparcia. Instytucje wdrażające wsparcie poza RPO WSL mają często niższą granicę maksymalnej wielkości pożyczki niż jest to w RPO WSL. Jednocześnie istnieje zapotrzebowanie przedsiębiorców na większe kwoty pożyczek, z czym fundusze mają problem jeśli inwestycji nie da się rozbid na kilka mniejszych. Tym samym maksymalne kwoty pożyczki w ramach RPO WSL (szczególnie w Funduszu Górnośląskim SA) wydają się byd ustalone na odpowiednim poziomie. 86

88 3 Propozycje zwrotnego i bezzwrotnego wsparcia w województwie śląskim w perspektywie Kluczowym problemem w analizie przyszłości wsparcia zwrotnego w województwie śląskim jest wskazanie, w jakich obszarach ma byd ono stosowane, do jakich grup podmiotów powinno byd kierowane oraz jakie będą zasady jego udzielania. W podrozdziale 3.1. analizujemy, w odniesieniu do jakich celów tematycznych i obszarów (typów) interwencji, zdefiniowanych w Założeniach do przyszłego Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego w latach , finansowanego z EFRR (w wersji z maja 2012 r.) 29 stosowad można poszczególne instrumenty. W kolejnym podrozdziale (3.2.) przedstawiamy możliwe modele wdrażania, by następnie zaprezentowad propozycje alokacji środków (3.3.). Rozważania na temat wpływu zwiększenia rangi finansowania zwrotnego (3.4.) na rozwój województwa stanowią podsumowanie niniejszego rozdziału. 3.1 Wsparcie zwrotne i bezzwrotne wg celów tematycznych Cel tematyczny I. Wspieranie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji Założenia RPO WSL proponują koncentracje na trzech typach działao, zmierzających do rozwoju infrastruktury służącej rozwojowi gospodarki, wsparciu innowacji w przedsiębiorstwach i wspieraniu badao naukowych. Zasadniczo charakter badao naukowych, a także inwestycji w infrastrukturę naukową i B+R powoduje, że wsparcie zwrotne nie ma w odniesieniu do nich zastosowania. Wynika to z ryzyka związanego z pracami B+R oraz często niepewnym, odległym i czasem trudnym w praktyce do wykorzystania związkiem między prowadzonymi badaniami a rynkowym sukcesem. Jednocześnie, mimo dużej ogólności założeo przyszłego programu, można wskazad obszary, w których celowe jest rozważenie wykorzystania wsparcia zwrotnego. W ramach celu tematycznego pierwszego planuje się wsparcie innowacji w przedsiębiorstwach, przez co rozumie się wspieranie transferu technologii, wspieranie rozwoju nowych produktów i usług (a więc wprowadzanie innowacji produktowych) oraz wspieranie wprowadzania nowoczesnych technologii w przedsiębiorstwach (w ramach inteligentnych specjalizacji regionu). Katalog tych działao jest zbyt ogólny, by było z całą pewnością możliwe określenie, czy nie ma podstaw do stosowania wsparcia zwrotnego. W szczególności, jeśli projekty z ww. obszarów nie są związane z istotnym ryzykiem niepowodzenia projektu, to 29 W dalszej części raportu odwołujemy się do tego opracowania jako do Założeo RPO WSL lub po prostu założeo. 87

89 uzasadnienie wsparcia bezzwrotnego jest niewielkie. Natomiast nawet w wypadku projektów o wysokim ryzyku celowe może byd rozważenie udzielanie pożyczek na wkład własny beneficjentów wsparcia także dla projektów finansowanych dotacyjnie z innych źródeł niż RPO WSL (np. z grantów NCBiR czy środków następcy PO IG). Ponadto projekty zakładające tworzenie innowacji produktowych, które związane są z powstaniem nowego podmiotu lub istotnym rozwojem istniejącego podmiotu mogą stanowid obszar wsparcia kapitałowego w szczególności wtedy, gdy jest to przedsięwzięcie wysoce ryzykowne. Jednocześnie należy zwrócid uwagę, że obszar ten jest problematyczny z punktu widzenia demarkacji z celem tematycznym III., obszar wsparcia: inwestycje polegające na wdrożeniu innowacji w MSP. W związku z tym ew. wsparcie zwrotne w celu tematycznym powinno stanowid de facto częśd kompleksowych rozwiązao skierowanych do przedsiębiorstw, zależnych od modelu wdrażania wsparcia i zintegrowanych ze wsparciem w ramach celu tematycznego III., co opisujemy w rozdziale oraz w rozdziale poniżej. Tabela 13. Instrumenty zwrotne w celu tematycznym I. Cel tematyczny I. Wspieranie badao naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji Innowacje w przedsiębiorstwach Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Pożyczki preferencyjne Wejście kapitałowe Wsparcie absorpcji technologii i innowacji produktowych związanych z niewielkim ryzykiem (w ramach obszaru transferu technologii, rozwoju produktów i usług oraz wsparcia inteligentnych specjalizacji) Wsparcie innowacji produktowych o wysokim ryzyku, w projektach dużych w stosunku do wielkości przedsiębiorstwa (w ramach obszaru rozwoju produktów i usług) MSP MSP, w tym nowe Uzasadnienie odbiorców: W ramach celu tematycznego I. wsparcie zwrotne powinno dotyczyd wyłącznie przedsiębiorstw, których projekty mają ściśle komercyjny charakter. Podmioty nierynkowe w ramach celu tematycznego nie będą realizowad projektów o potencjale wsparcia instrumentami zwrotnymi. Ograniczenie wsparcia do MSP wynika z założeo opisanych w rozdziale Wsparcie przedsiębiorstw nowych i na wczesnych etapach rozwoju w ramach wejśd kapitałowych wynika ze specyfiki tego instrumentu. Źródło: Opracowanie IBS Cel tematyczny II. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjno-komunikacyjnych Sposób sformułowania celu tematycznego II. pozostawia niewielkie pole manewru w zakresie zastosowania instrumentów zwrotnych. Większośd działao wspierających rozwój branży TIK będzie (zgodnie z założeniami RPO) realizowana w ramach celu I. i III., co jest podejściem słusznym. W obszarze interwencji celu II. pozostają e-usługi, przy czym kryterium decydującym o potencjale wykorzystania instrumentów zwrotnych jest możliwośd ich rynkowego wykorzystania, dokonując ich podziału na: 88

90 e-usługi publiczne, realizowane przez podmioty publiczne, o zerowym lub niewielkim potencjale rynkowym: nie nadają się do realizacji z wykorzystaniem wsparcia zwrotnego; e-usługi rynkowe, realizowane przez przedsiębiorstwa, o wysokim potencjale rynkowym możliwe do realizacji z wykorzystaniem wsparcia zwrotnego. Wsparcie przedsiębiorstw w zakresie e-usług rynkowych powinno byd jednak realizowane jako element wsparcia w ramach celu tematycznego I. (innowacje produktowe) lub III. Wsparcie MSP może w tym zakresie obejmowad wszystkie główne instrumenty wsparcia zwrotnego i co do zasady nie ma powodu, by wydzielad je jako odrębne obszary wsparcia przedsiębiorstw przy zastosowaniu instrumentów zwrotnych (można np. rozważyd uwzględnienie sektora, jako jednego z uwzględnianych w pożyczkach preferencyjnych opisywanych w celu tematycznym III.). Potencjalnie można rozważyd stworzenie dedykowanego e-usługom rynkowym wsparcia kapitałowego, w formie instrumentu skierowanego wyłącznie do powstających i rozwijających się firm tego sektora. Tabela 14. Instrumenty zwrotne w celu tematycznym III. Cel tematyczny II. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjno-komunikacyjnych e-usługi rynkowe Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Wejście Wejścia kapitałowe dla projektów polegających na kapitałowe tworzeniu nowych e-usług rynkowych. Pozostałe instrumenty w ramach ogólnego wsparcia celu III. MSP, w tym nowe Uzasadnienie odbiorców: W ramach celu tematycznego II. wsparcie zwrotne powinno dotyczyd wyłącznie przedsiębiorstw i projekty mają ściśle komercyjny charakter. Podmioty nierynkowe w ramach celu tematycznego nie będą realizowad projektów o potencjale wsparcia instrumentami zwrotnymi. Ograniczenie wsparcia do MSP wynika z założeo opisanych w rozdziale Wsparcie przedsiębiorstw nowych i na wczesnych etapach rozwoju w ramach wejśd kapitałowych wynika ze specyfiki tego instrumentu. Źródło: Opracowanie IBS Cel tematyczny III. Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, W ramach celu tematycznego III. przewiduje się na obecnym etapie prac nad przyszłą perspektywą działania zmierzające do wsparcia inwestycji w MSP, innowacji w MSP oraz wzmocnienia atrakcyjności inwestycyjnej regionu. O ile polegające na przygotowywaniu terenów inwestycyjnych powinno byd przedmiotem wsparcia bezzwrotnego, to w pozostałych wypadkach rozważyd należy różne formy wsparcia zwrotnego, zależne od celu interwencji i problemów, których doświadczają beneficjenci. Cel tematyczny III. z oczywistych względów stanowi najważniejszy obszar wykorzystania instrumentów zwrotnych, co zresztą znajduje odzwierciedlenie w propozycjach ich wykorzystania w założeniach RPO WSL (wg. których w celu III. koncentruje się aż 50 proc. środków programu w ramach wsparcia zwrotnego, czyli 10 proc. całej alokacji przyszłego programu). 89

91 W zakresie wsparcia działalności inwestycyjnej MSP najwłaściwszym instrumentem wsparcia są poręczenia oraz pożyczki, przy czym ich stosowanie powinno byd uzależnione od specyficznego problemu, jaki uniemożliwia przedsiębiorcy pozyskania finansowania na rynku, wg opisu poniżej (a także ogólnego opisu ich zastosowania pkt. 1.1.): Poręczenia, jako instrument służący dostarczaniu zabezpieczenia pod rentowne, nie obarczone ponadprzeciętnym ryzykiem przedsięwzięcia, jest najwłaściwszym instrumentem szerokiego wsparcia przedsiębiorców zwłaszcza mikro i małych, w ich codziennej działalności inwestycyjnej. Przemawia za tym również łatwośd stosowania tego instrumentu i istniejący w tej chwili popyt na nie. Jednocześnie pewne wątpliwości może budzid to, jaki powinien byd model wdrażania wsparcia z wykorzystaniem tego instrumentu nie ulega jednak wątpliwości, że poręczenia powinny się stad podstawowym narzędziem wsparcia działalności inwestycyjnej MSP, przy ograniczonej użyteczności w pozostałych obszarach wsparcia celu tematycznego III. Poręczenia mogą byd także wykorzystywane do zabezpieczenia kredytów obrotowych, co nie jest przewidziane w założeniach RPO, ale na co popyt jest zgłaszany przez odbiorców. Wykorzystanie pożyczek warunkowane jest szczegółowymi celami wsparcia przedsiębiorstw w ramach RPO WSL Zauważyd należy, że pożyczka jest dla przedsiębiorstwa rozwiązaniem bardziej korzystnym od kredytu (czy kredytu z poręczeniem) głównie ze względu na oprocentowanie, które zwykle nawet dla pożyczek rynkowych jest niższe od oprocentowania bankowego. Jednocześnie niezbyt wysokie zainteresowanie produktami pożyczkowymi, jak również bardzo dobre wyniki funduszy pożyczkowych pod względem spłat uprawdopodabniają hipotezę, że w tej formie wsparcia występuje jałowa strata, to jest że firmy, które prawdopodobnie otrzymałyby wsparcie w instytucji komercyjnej uzyskują pożyczki ze środków publicznych (i to na zasadach w gruncie rzeczy bardzo zbliżonych do rynkowych). W związku z tym w przyszłości pożyczki udzielane na zasadach rynkowych powinny byd kierowane do tych przedsiębiorców (lub przedsięwzięd), które nie mają szans na finansowanie rynkowe co oznacza koniecznośd akceptacji znacznie wyższego niż obecny poziomu ryzyka. Jednocześnie przemawia to za ograniczeniem tego typu wsparcia: z jednej strony w wielu wypadkach może byd ono efektywnie zastąpione poręczeniami (wszędzie tam, gdzie zasadniczym problemem jest niewielki majątek lub krótki czas istnienia przedsiębiorstwa), z drugiej strony popyt na te instrumenty może byd w przyszłości niewielki, a same narzędzia nie powinny konkurowad z ofertą komercyjną banków. Pożyczki rynkowe mogą byd stosowane przede wszystkim w wypadku wsparcia dla przedsiębiorstw bez historii kredytowej, rentownych, ale o ograniczonej zdolności kredytowej, a pomocniczo w projektach dotacyjnych, gdzie mogą byd traktowane jako wkład własny przedsiębiorcy. Inaczej w tym kontekście prezentują się pożyczki preferencyjne, tj. o oprocentowaniu istotnie niższym od rynkowego. Ich zadaniem jest bowiem nie tylko dostarczanie kapitału przedsiębiorcom, ale także obniżanie dla określonych kategorii inwestycji, wybranych branż czy obszarów jego kosztu. Tym samym narzędzie takie ma prowadzid nie tylko do wyrównania niedoskonałości rynku, ale także (podobnie jak w wypadku dotacji) do sklonienia przedsiębiorców do określonych działao. W tym kontekście jest to narzędzie szczególnie predystynowane do wsparcia inwestycji polegających na wdrażaniu innowacji w MSP, a także 90

92 do ewentualnego profilowania interwencji w ramach wsparcia dla działalności inwestycyjnej MSP. Wejścia kapitałowe mogą byd skutecznym narzędziem wsparcia projektów najbardziej ryzykownych (tak w działalności inwestycyjnej, jak i w innowacyjnych inwestycjach), w tym projektów skierowanych do nowopowstających przedsiębiorstw przy czym skuteczne może byd (celem ograniczenia koniecznego wejścia kapitałowego do 50 proc.) łączenia ich ze wsparciem dotacyjnym lub pożyczkami rynkowymi. Wejście kapitałowe należy rozważad w szczególności w wypadku relatywnie (tj. w relacji do rozmiarów firmy) dużych i ryzykownych przedsięwzięd firm nie posiadających zdolności kredytowej. Warto na zakooczenie podkreślid, że sama innowacyjnośd inwestycji nie powinna byd (jak jest to zaproponowane w założeniach RPO WSL ) przesłanką udzielania wsparcia bezzwrotnego bardziej właściwe jest zwrócenie uwagi na ryzyko (i ewentualne efekty zewnętrzne) i stosowanie wsparcia zwrotnego tylko tam, gdzie innowacja jest z nim silnie związana co dla dużej części inwestycji innowacyjnych nie ma miejsca. W związku z tym nie należy zakładad, że dla wsparcia inwestycji polegających na wdrażaniu innowacji w MSP głównym instrumentem powinny byd dotacje. Nawet innowacje w zakresie średnich i wysokich technologii będące innowacją w skali krajowej mogą byd bowiem zwykłą adaptacją technologii i w związku z tym ryzyko oraz efekty zewnętrzne z nimi związane są niewielkie. Komentarza wymaga także konstrukcja wsparcia w odniesieniu do cyklu rozwojowego firmy. Jak wskazano w rozdziale , na różnych etapach rozwoju firmy poszukują (i mają dostęp) do różnych form finansowania zewnętrznego. W formułowanych przez nas propozycjach żadna z form wsparcia (za wyjątkiem propozycji wsparcia zwrotnego firm nowopowstających) nie odnosi się wprost do momentu rozwoju firmy i nie ma potrzeby ścisłego definiowania fazy rozwoju, dla której kierowane są poszczególne instrumenty, niemniej charakterystyka poszczególnych instrumentów proponowanych w celu tematycznym III. determinuje ich wykorzystanie przez firmy o różnej charakterystyce: wsparcie kapitałowe jest narzędziem finansowania przede wszystkim firm o potencjale wzrostowym na wczesnych etapach ich rozwoju; pożyczki rynkowe udzielane ze względu na ograniczoną zdolnośd kredytową są również instrumentem skierowanym przede wszystkim do młodszych i mniejszych firm, które ze względu na brak historii kredytowej nie są w pełni wiarygodnymi partnerami dla banków jednak ograniczona zdolnośd kredytowa (przy jednoczesnych korzystnych perspektywach rozwojowych) może wynikad także z innych czynników, np. z branży, w której działa przedsiębiorca; pożyczki preferencyjne, przez efekt dodatkowości, kierowane są do wszystkich MSP niezależnie od długości istnienia na rynku chociaż zapewne ich odbiorcami będą (tak jak obecnie) raczej nieco większe przedsiębiorstwa z grupy MSP; również poręczenia kierowane są do firm niezależnie od ich etapu rozwoju, chociaż dotychczas ich odbiorcami były w dużym stopniu firmy mniejsze. 91

93 Należy podkreślid, że wszystkie powyższe instrumenty mają znaczenie dla rozwoju przedsiębiorstw jednak bazując na dotychczasowych doświadczeniach i możliwościach instytucjonalnych postulujemy położenie większej wagi na instrumenty dłużne (w tym zwłaszcza poręczenia i pożyczki preferencyjne) kosztem instrumentów kapitałowych. Pożyczki rynkowe Tabela 15. Instrumenty zwrotne w celu tematycznym III. Cel tematyczny III. Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw wsparcie działalności inwestycyjnej MSP 30 Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Ograniczone zastosowanie w obszarach niekonkurencyjnych z bankami, a więc głównie w obszarach bardziej ryzykownych niż obecnie. Pożyczki preferencyjne Poręczenia Wejście kapitałowe Podstawowy instrument wpływania na decyzje inwestycyjne przedsiębiorców promocja określonych sektorów, obszarów lub typów inwestycji. Podstawowy instrument zmniejszania niedoskonałości rynku kredytowego, skierowany do wszystkich branż, na wszystkie projekty inwestycyjne MSP. Pomocniczy instrument, dla relatywnie dużych inwestycji mikro i małych przedsiębiorstw. MSP, zwłaszcza o ograniczonej zdolności kredytowej MSP, preferencje zależne od celów RPO WSL MSP, zwłaszcza mikro i małe MSP, nowe Uzasadnienie odbiorców: W ramach wsparcia działalności inwestycyjnej MSP, przedsiębiorstwa o ograniczonej zdolności kredytowej są odbiorcami pożyczek rynkowych ze względu na cel interwencji i założenie o niekonkurowaniu z sektorem bankowym. Preferencje dla odbiorców (sektorowe lub na rodzaj inwestycji) pożyczek preferencyjnych związane są z tworzeniem efektu zachęty zgodnego z celami RPO WSL. Poręczenia są ze swojej specyfiki instrumentem skierowanym do mniejszych firm (i na nich powinny się koncentrowad), ale nie należy zamykad możliwości ich uzyskania firmom średnim. Wejścia kapitałowe mogą mied (przy skali przewidzianej w RPO WSL) zastosowanie głównie dla mniejszych wejśd na wczesnych etapach rozwoju, co wskazuje na firmy młode, raczej mikro i małe niż średnie. Pożyczki rynkowe wsparcie inwestycji polegających na wdrażaniu innowacji w MSP Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Ograniczone zastosowanie przede wszystkim jako ew. uzupełnienie wsparcia dotacyjnego projektów ryzykownych. Pożyczki preferencyjne Wejście kapitałowe Podstawowe narzędzie wsparcia innowacyjnych projektów nieryzykowanych. Pomocniczy instrument, w szczególności dla ryzykownych, relatywnie dużych inwestycji mikro i małych przedsiębiorstw. MSP, preferencje zależne od celów RPO WSL MSP, preferencje zależne od celów RPO WSL MSP, w tym nowe Uzasadnienie odbiorców: W ramach wsparcia inwestycji polegających na wdrażaniu innowacji w MSP, pożyczki rynkowe są proponowane jako uzupełnienie wsparcia dotacyjnego (tym samym kryterium powinny byd cele RPO WSL w zakresie promocji innowacji, a nie ograniczona zdolnośd kredytowa). Preferencje dla odbiorców (sektorowe lub na rodzaj inwestycji) pożyczek preferencyjnych związane są z tworzeniem efektu zachęty zgodnego z celami RPO WSL, przy czym instrument jest przeznaczony dla projektów nieryzykownych. Wejścia kapitałowe mogą mied (przy skali przewidzianej w RPO WSL) zastosowanie głównie dla mniejszych wejśd na wczesnych etapach rozwoju, co wskazuje na firmy młode, raczej mikro i małe niż średnie. 30 W założeniach RPO WSL nie przewidziano tego typu wsparcia, ale celowe jest rozważenie udzielanie w tym obszarze również poręczeo również kredytów obrotowych oraz pożyczek rynkowych na cele obrotowe. 92

94 wsparcie powstawania przedsiębiorstw Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Pożyczki rynkowe Istotne narzędzie wsparcia stosowane samodzielnie lub jako uzupełnienie wsparcia kapitałowego. nowe przedsiębiorstwa Wejście kapitałowe Istotne narzędzie wsparcia zwłaszcza w wypadku stosunkowo dużych i ryzykownych projektów. nowe przedsiębiorstwa Uzasadnienie odbiorców: Kierowanie wsparcia do nowych przedsiębiorstw wynika wprost z obszaru interwencji. Źródło: Opracowanie IBS Cel tematyczny IV. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach W ramach celu tematycznego IV. wyróżniono trzy obszary (nie całkiem spójne z tymi z założeo, ale im odpowiadające), do potencjalnego wsparcia środkami zwrotnymi. Są to wspieranie produkcji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w źródłach rozproszonych (tj. wsparcie skierowane do gospodarstw domowych, wspólnot itp., normalnie nie zajmujących się produkcją energii), wsparcie termomodernizacji (skierowane do ww. grup) oraz wsparcie produkcji energii odnawialnej pochodzącej ze źródeł nierozproszonych (a więc skierowane do MSP, zajmujących się produkcją energii). Wsparcie skierowane do właścicieli nieruchomości (czy to z przeznaczeniem na energetykę, czy termomodernizację) ma na celu umożliwienie inwestycji korzystnych z punktu widzenia interesu publicznego, prowadzonych przez podmioty normalnie nie prowadzące działalności gospodarczej, o ograniczonej zdolności kredytowej. Dlatego też w ich wypadku rozważad można przede wszystkim wsparcie w formie pożyczek rynkowych, lub też preferencyjnych, w zależności od decyzji o intensywności wsparcia i wysokości alokowanych środków. W wypadku wsparcia dla MSP, mającego promowad tworzenie nowych instalacji produkujących energię ze źródeł odnawialnych, właściwym instrumentem są pożyczki preferencyjne (pożyczki rynkowe stanowiłyby w tym zakresie konkurencję dla oferty banków). Na marginesie warto zauważyd, że w związku z regulacjami rynku energii wsparcie z RPO infrastruktury służącej do dystrybucji energii jest wątpliwe niezależnie od jego formy. Pożyczki rynkowe Tabela 16. Instrumenty zwrotne w celu tematycznym IV. Cel tematyczny IV. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach produkcja energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych źródła rozproszone Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Podstawowe narzędzie wsparcia celem jest dostarczenie środków na inwestycje, przede wszystkim podmiotom na co dzieo nie prowadzącym działalności gospodarczej. Pożyczki preferencyjne Alternatywny instrument do rozważenia w zależności od decyzji w zakresie polityki społeczno-gospodarczej, zapewniający większe oddziaływanie wsparcia. właściciele domów, wspólnoty mieszkaniowe, spółdzielnie, JST właściciele domów, wspólnoty mieszkaniowe, spółdzielnie, JST 93

95 Uzasadnienie odbiorców: Wsparcie z założenia dotyczy projektów realizowanych przez podmioty niekomercyjne, posiadające nieruchomości (lub zarządzające nimi). produkcja energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych inne źródła Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Pożyczki preferencyjne Podstawowe narzędzie wsparcia celem jest zwiększenie skłonności przedsiębiorców do inwestycji w sprawdzone rozwiązania OZE. MSP Uzasadnienie odbiorców: Wsparcie dotyczy komercyjnych projektów firm. Ograniczenie wsparcia do MSP wynika z założeo opisanych w rozdziale Pożyczki rynkowe termomodernizacja Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Podstawowe narzędzie wsparcia celem jest dostarczenie środków na inwestycje, przede wszystkim podmiotom na co dzieo nie prowadzącym działalności gospodarczej. Pożyczki preferencyjne Alternatywny instrument do rozważenia w zależności od decyzji w zakresie polityki społeczno-gospodarczej, zapewniający większe oddziaływanie wsparcia. właściciele domów, wspólnoty mieszkaniowe, spółdzielnie, JST właściciele domów, wspólnoty mieszkaniowe, spółdzielnie, JST Uzasadnienie odbiorców: Wsparcie z założenia dotyczy projektów realizowanych przez podmioty niekomercyjne, posiadające nieruchomości (lub zarządzające nimi). Źródło: Opracowanie IBS Cel tematyczny VI. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów W założeniach RPO WSL przewidziano w celu tematycznym VI. wsparcie dużych przedsiębiorstw w zakresie rekultywacji zdegradowanych obszarów/terenów na cele komercyjne. Wsparcie takie powinno byd udzielane zapewne w formie pożyczki preferencyjnej (ze względu na niekonkurencyjnośd pożyczki rynkowej i niewielką przydatnośd pozostałych instrumentów dla dużych przedsiębiorstw). Ponadto rozważyd można udzielanie wsparcia zwrotnego (w formie pożyczek rynkowych lub preferencyjnych) spółkom miejskim na zakup i modernizację środków transportu publicznego. 31 Projekty tego typu mogą byd finansowane z wykorzystaniem zwrotnych instrumentów, ponieważ miejskie spółki transportowe działają w warunkach rynkowych i osiągają przychody z tytułu świadczonych usług, a unowocześnienie i rozbudowa taboru daje mi większe możliwości działania. Jednocześnie celem tych spółek nie jest osiąganie zysków, a unowocześnienie taboru generuje pozytywne efekty zewnętrzne, np. poprzez ograniczenie emisji. To, czy pożyczki będą udzielane na zasadach rynkowych czy preferencyjnych jest tu do 31 W Założeniach zakup środków transportu publicznego przewidziany jest w celu tematycznym VI. Obecnie rozważane jest przeniesienie tego obszaru do celu IV., w związku z ograniczeniami wynikającymi z tzw. ringfencingu. W niniejszym dokumencie trzymamy się konwencji Założeo, jednocześnie ew. przeniesienie obszaru między celami nie zmienia w żaden sposób formułowanych przez nas propozycji. 94

96 pewnego stopnia kwestią wtórną: podstawową przesłanką stosowania instrumentu zwrotnego będzie w tym wypadku rewolwing kapitału i tworzenie trwałego instrumentu wsparcia. Zasadniczo w tym obszarze można także wykorzystad instrumenty dotacyjne. Tabela 17. Instrumenty zwrotne w celu tematycznym VI. Cel tematyczny VI. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów rekultywacji zdegradowanych obszarów/terenów na cele komercyjne Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Pożyczki Pożyczki preferencyjne na rekultywację duże firmy preferencyjne zdegradowanych obszarów/terenów na cele komercyjne Uzasadnienie odbiorców: Wsparcie z założenia dotyczy dużych projektów inwestycyjnych, realizowanych przez duże firmy. zakup środków transportu publicznego Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Pożyczki rynkowe lub preferencyjne Pożyczki (preferencyjne lub rynkowe, w zależności od wyboru publicznego) dla spółek JST na zakup środków transportu publicznego. spółki JST Uzasadnienie odbiorców: Wsparcie z założenia kierowane jest do należących do JST spółek świadczących usług transportu publicznego. Źródło: Opracowanie IBS Cel tematyczny VIII. Promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności pracowników W celu tematycznym VIII przedmiotem wsparcia zwrotnego (w formie pożyczek), może byd wsparcie tworzenia nowych miejsc pracy, udzielane w dwóch formach: przedsiębiorcy, który deklaruje utworzenie i utrzymanie nowych miejsc pracy (w formie pożyczki preferencyjnej); osobie podejmującej samozatrudnienie, na rozpoczęcie działalności (w formie pożyczki rynkowej lub preferencyjnej). Działania w ramach celu tematycznego będą mied w większości charakter aktywnych polityk rynku pracy, realizowanych zapewne przez publiczne służby zatrudnienia. W tym obszarze w większości wypadków stosowane są w Polsce różne formy wsparcia bezzwrotnego, kierowanego bezpośrednio do bezrobotnych lub do firm. Proponowane powyżej instrumenty zasadniczo mogą byd realizowane także w formie bezzwrotnej, jednak ich specyfika powoduje, że również wsparcie w formie pożyczek jest możliwe. Jednocześnie należy pamiętad o tym, że w wypadku wsparcia osób podejmujących samozatrudnienie ryzyko jest dośd wysokie, co będzie w dłuższym okresie ograniczad rewolwing środków: udzielanie wsparcia w formie pożyczek, a nie grantów, ma doprowadzid do z jednej strony ograniczenia efekty jałowej straty (w mniejszym stopniu będą się o nie ubiegad osoby de facto ich niepotrzebujące), z drugiej stanowid będzie dla odbiorców 95

97 motywację do rzetelnej kalkulacji biznesplanu i podejmowaniu działalności wtedy, gdy szanse powodzenia są wysokie. W wypadku wsparcia dla przedsiębiorstw na tworzenie nowych miejsc pracy, pożyczka preferencyjna tworzy efekt zachęty, jednocześnie umożliwiając rewolwing kapitału i ograniczając zjawisko jałowej straty. Działania takie raczej podlegad będą finansowaniu z EFS. Tabela 18. Instrumenty zwrotne w celu tematycznym VIII. Cel tematyczny VIII. Promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności pracowników wsparcie tworzenia miejsc pracy w MSP Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Pożyczki Pożyczki udzielane MSP na tworzenie nowych miejsc preferencyjne pracy za pośrednictwem projektów dotacyjnych dla PSZ Uzasadnienie odbiorców: Ograniczenie wsparcia do MSP wynika z założeo opisanych w rozdziale Pożyczki rynkowe wsparcie dla rozpoczynających działalnośd gospodarczą MSP, za pośrednictwem PSZ Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Mikropożyczki udzielane bezrobotnym na rozpoczynanie działalności gospodarczej zapewne za pośrednictwem projektów dotacyjnych dla PSZ Uzasadnienie odbiorców: Wynika z obszaru zastosowania. Źródło: Opracowanie IBS. bezrobotni, za pośrednictwem PSZ Cel tematyczny IX. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem. W celu tematycznym IX. wsparcie zwrotne dotyczyd może wyłącznie obszaru kompleksowa rewitalizacja terenów zdegradowanych z uwzględnieniem elementu społecznego, a więc kontynuacji działao obecnie finansowanych z wykorzystaniem środków JESSICA. Co do zasady proponujemy utrzymanie propozycji Założeo, należy tu jednak wspomnied o występujących we wdrażaniu Inicjatywy JESSICA problemach. Mimo ogólnie wysokiej naszej oceny wdrażania inicjatywy JESSICA w województwie śląskim (również na tle części innych województw, zob. rozdział 2.2.), nie sposób pominąd zasadniczego problemu, jakim jest niska adekwatnośd tego instrumentu do potrzeb JST, które często rezygnują ze wsparcia w tej formie ze względu na brak możliwości (dalszego) zadłużania się i problem ze sfinansowaniem wkładu własnego. Mimo tego, z inicjatywy JESSICA w województwie śląskim przynajmniej częściowo JST jednak korzystają. Niemniej nie jest oczywiste, czy również w kontekście planowanego wprowadzenia reguły wydatkowej w przyszłości można spodziewad się wysokiego popytu ze strony JST na tego typu instrument. 96

98 Tabela 19. Instrumenty zwrotne w celu tematycznym IX. Cel tematyczny IX. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem. rewitalizacja Instrument Obszar zastosowania Odbiorcy Pożyczki udzielane JST na projekty rewitalizacyjne w ramach modelu post-jessica. Pożyczki preferencyjne Głównie JST, także inne podmioty niekomercyjne i MSP Uzasadnienie odbiorców: Katalog odbiorców wynika ze specyfiki projektów rewitalizacyjnych, w których większe znaczenie ma sam projekt, a nie podmiot go realizujący. Źródło: Opracowanie IBS Wsparcie zwrotne wg typów beneficjentów W powyższych zestawieniach prezentowaliśmy typy beneficjantów, do których kierowane ma byd wsparcie w ramach proponowanych instrumentów wsparcia zwrotnego. Niemniej dwie grupy zostały w tych zestawieniach praktycznie pominięte, co wymaga dodatkowego komentarza. Pierwszą grupą są duże firmy, które wskazaliśmy tylko w odniesieniu do projektów rekultywacyjnych w celu VI., zgodnie z założeniami. Poza nimi, dużymi firmami uzyskującymi wsparcie zwrotne mogą byd także spółki JST w ramach wsparcia na zakupy taboru transportu publicznego. Poza tymi wyjątkowymi przypadkami wsparcie dużych firm nie jest rekomendowane ze względu na to, że aby miało ono istotny wpływ na ich działania i zachowania (poprzez efekt zachęty), musiałoby byd istotnie większe niż produkty przewidziane dla MSP. Wymagałoby to nie tylko innych rozwiązao instytucjonalnych i organizacyjnych, ale potencjalnie przekraczałoby demarkację między programami regionalnymi i krajowymi. Ponadto, w celu tematycznym III. z definicji nie ma możliwości wspierania firm dużych tak więc ewentualne rozważanie takich działao możliwe jest przede wszystkim w celu tematycznym IV., w ramach pożyczek preferencyjnych na inwestycje w OZE. To z kolei byłoby nieefektywne w związku z przewidzianą alokacją na instrumenty zwrotne w tym celu. Drugą grupą, która wymaga szczególnego omówienia są przedsiębiorstwa ekonomii społecznej. W zakresie wszystkich instrumentów zwrotnych oferowanych dla przedsiębiorstw, powinny one mied dostęp na równych z innymi przedsiębiorstwami zasadach. W związku z przeciętnie niską zdolnością kredytową tego typu instytucji zapewne atrakcyjnymi instrumentami mogą byd dla nich pożyczki i poręczenia w ramach celu tematycznego III. Potencjalnie można też rozważyd dedykowane tym podmiotom instrumenty finansowane z EFS w ramach celu tematycznego VIII. lub IX. Z bardziej szczegółowymi rekomendacjami warto jednak poczekad do uzyskania pierwszych wyników pilotażowego programu pożyczkowego dla przedsiębiorstw ekonomii społecznej, rozpoczynanego obecnie przez BGK i finansowanego ze środków EFS. 97

99 Tabela 20. Podsumowanie rekomendacji w zakresie zastosowania wsparcia zwrotnego i bezzwrotnego wg obszarów wsparcia założeo RPO WSL 32 Obszar Cel tematyczny I. Wspieranie badao naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji Cel tematyczny II. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjnokomunikacyjnych Cel tematyczny III. Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw Pożyczka rynkowa Pożyczka preferenc. Poręczenie Kapitał Dotacje Obszary wsparcia/typ projektów Cel interwencji budowa/przebudowa/modernizacja/doposażenie infrastruktury służącej innowacjom i B+R rozwój budowa/przebudowa/modernizacja/doposażenie parków infrastruktury technologicznych, parków naukowych, parków służącej rozwojowi przemysłowych gospodarki budowa/przebudowa/modernizacja/doposażenie centrów kompetencji transfer technologii absorpcja innowacji rozwój produktów i usług wsparcie inteligentnych specjalizacji (nowoczesne technologie w przedsiębiorstwach) badania stosowane badania technologiczne linie pilotażowe innowacje produktowe inteligentna specjalizacja wspieranie badao naukowych e-usługi rynkowe wsparcie e-usług komercyjnych e-usługi publiczne wsparcie e-usług niekomercyjnych wsparcie działalności inwestycyjnej MSP zgodnie celami RPO (np. z uwzględnieniem branży turystycznej, edukacyjnej, wsparcia rozwoju eksportu), wsparcie inwestycji polegających na wdrażaniu innowacji w MSP (ze szczególnym uwzględnieniem innowacji w zakresie średnich i wysokich technologii oraz innowacji w skali krajowej/regionalnej), wzrost inwestycji przedsiębiorstw zmniejszenie ryzyka związanego z innowacyjnymi projektami zwiększenie nakładów na instrument zdecydowanie rekomendowany, + - instrument rekomendowany, - instrument nierekomendowany

100 Obszar Cel tematyczny IV. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach Pożyczka rynkowa Pożyczka preferenc. Poręczenie Kapitał Dotacje Obszary wsparcia/typ projektów Cel interwencji kompleksowe uzbrojenie terenów typów brownfield pod działalnośd gospodarczą wraz z ich promocją, wsparcie powstawania przedsiębiorstw budowa infrastruktury służącej do produkcji i dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych źródła rozproszone (podmioty nierynkowe) budowa infrastruktury służącej do produkcji i dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych podmioty rynkowe projekty zwiększające efektywnośd energetyczną oświetlenia w gminach/miastach wsparcie budowy/modernizacji inteligentnych sieci w elektroenergetyce oraz rozszerzenia tych rozwiązao na sieci gazowe, ciepłownicze i wodociągowe, poprzez wdrażanie zintegrowanych systemów pomiarów oraz wspieranie rozwoju lokalnych hybrydowych systemów energetycznych kompleksowa termomodernizacja budynków: MSP, komunalnych, spółdzielczych i wspólnot mieszkaniowych Wymiana/modernizacja indywidualnych źródeł ciepła efektywnośd energetyczna i innowacyjne wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych w sektorze MSP działalnośd innowacyjną o niskim ryzyku zwiększenie atrakcyjności woj. kreacja przedsiębiorstw czyste powietrze i odnawialne źródła energii poprawa efektywności energetycznej Cel tematyczny VI. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów wsparcie dla dużych przedsiębiorstw w zakresie tereny rekultywacji zdegradowanych obszarów/terenów na cele zdegradowane i komercyjne poprzemysłowe zakup/modernizacja środków transportu publicznego czysty transport publiczny pozostałe obszary celu tematycznego pozostałe wsparcie tworzenia nowych miejsc pracy wzrost zatrudnienia przedsiębiorstwa Cel tematyczny VIII

101 Obszar Promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności pracowników Pożyczka rynkowa Pożyczka preferenc. Poręczenie Kapitał Dotacje Obszary wsparcia/typ projektów Cel interwencji Cel tematyczny IX. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem 33 Źródło: Opracowanie IBS. wsparcie podjęcia samozatrudnienia Kompleksowa rewitalizacja terenów zdegradowanych z uwzględnieniem elementu społecznego wzrost zatrudnienia - samozatrudnienie Wsparcie działao rewitalizacyjnych 33 W ramach celu tematycznego uwzględniono wyłącznie rewitalizację pozostałe obszary wsparcia w sposób oczywisty podlegają wsparciu dotacyjnemu.

102 3.2 Modele wsparcia zwrotnego Zwiększenie środków na wsparcie zwrotne i poszerzenie katalogu celów za jego pomocą realizowanych powoduje, że refleksja nad modelem wdrażania musi dotyczyd nie tylko wyboru instrumentów i rozwiązao instytucjonalnych (tj. tego, w jaki sposób ostatecznie środki będą trafiad do pośredników), ale także sposobu realizacji celów tematycznych w ramach poszczególnych instrumentów. Nawiązując do rozważao przedstawionych w rozdziale 1.2, Instytucja Zarządzająca może: wdrażad IIF bezpośrednio, wybierając samodzielnie pośredników finansowych; wdrażad IIF pośrednio, za pośrednictwem menadżera funduszu; udzielad pożyczek bezpośrednio ich koocowym odbiorcom. Jednocześnie kluczowym problemem jest to, jak proponowane we wcześniejszym rozdziale instrumenty (i oferujących je pośredników finansowych) przyporządkowad do poszczególnych celów tematycznych. W dotychczasowej praktyce wdrażania instrumentów zwrotnych stosowano podejście, które nazwad można wertykalnym modelem wdrażania. Oznacza ono tyle, że dla realizacji określonego celu interwencji (np. wsparcia MSP) definiowano dedykowane mu instrumenty, wdrażane następnie przez pośrednika finansowego (lub ich grupę), wyłonionych w modelu bezpośrednim lub pośrednim. Wykres 39. Podejście wertykalne Podejście wertykalne Cel 1 Cel 2 Cel 3 fundusz fundusz fundusz Instrumenty A B C Instrumenty B C Instrumenty A C Źródło: Opracowanie IBS Podejście wertykalne jest o tyle czytelne, że umożliwia łatwe powiązanie narzędzi z celami i postawienie przed instytucją współpracującą z pośrednikami finansowymi jednego celu głównego. W ten sposób wdrażana jest obecnie interwencja skierowana dla przedsiębiorców, poprzez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe czy to w ramach modelu bezpośredniego, czy przy wdrażaniu z wykorzystaniem menadżera funduszu w formie Inicjatywy JEREMIE. 101

103 Alternatywnie zdefiniowad można podejście horyzontalne, które dopuszcza realizację wielu celów w ramach jednego narzędzia w jednym funduszu (celów nie utożsamiamy tu z osiami priorytetowymi problem ten szerzej opisujemy poniżej). W sytuacji modelowej, podejście horyzontalne oznacza, że jeden menadżer funduszu (lub bezpośrednio IZ, w modelu bezpośrednim) dysponuje środkami na realizację różnych celi, wdrażając je następnie za pośrednictwem różnych pośredników finansowych, oferujących narzędzia niekoniecznie realizujących tylko jeden cel. Wykres 40. Podejście horyzontalne Podejście horyzontalne Cel 1 Cel 2 Cel 3 Fundusz X Fundusz Y Fundusz Z Instrument A Instrument C Instrument A Instrument B Instrument B Instrument C Źródło: Opracowanie IBS Zasadniczą zaletą proponowanego podejścia horyzontalnego jest to, że łatwiej będzie doprowadzid do zapewnienia spójności systemu oraz uzupełniania się a nie konkurencji pomiędzy poszczególnymi jego elementami. Jest to kluczowe w szczególności we wsparciu oferowanym przedsiębiorcom, ze względu na znaczne poszerzenie katalogu tematycznego, dostępnych środków oraz proponowanych narzędzi. Jednocześnie nie we wszystkich obszarach interwencji konieczne jest tworzenie tak rozbudowanych struktur w modelu wdrażania poniżej omawiamy proponowane modele wdrażania wraz ze wskazaniem, w jakich obszarach należy je wykorzystad i jakie są dodatkowe warunki konieczne udanej realizacji interwencji Menadżer funduszu powierniczego środki skierowane do przedsiębiorstw W modelu horyzontalnym proponujemy realizację wsparcia dla przedsiębiorców. Za jego wdrażanie odpowiedzialny byłby jeden menadżer funduszu powierniczego, w ramach którego finansowane byłyby instrumenty realizujące wsparcie celu III., I., II. oraz w IV. (w tym ostatnim wypadku wyłącznie w obszarze skierowanym do przedsiębiorstw), działający w modelu 102

104 wdrażania zbliżonym do funkcjonującego w chwili obecnej w inicjatywie JEREMIE. Jednocześnie postuluje się realizację wsparcia zwrotnego dla przedsiębiorców przewidzianego obecnie w celach I., II. i III. w ramach jednego priorytetu RPO WSL , tak by było możliwe elastyczne reagowanie ze strony IZ i menadżera na zmieniającą się sytuację rynkową oraz zmiany popytu. Współpraca z menadżerem funduszu w takiej formule umożliwi również bardziej elastyczne podejście do realizacji interwencji przez samych pośredników finansowych. Docelowo, takie elastyczne podejście powinno uwzględniad: realokację środków jeszcze nieprzekazanych pośrednikom w ramach celów (obszarów) interwencji oraz w ramach instrumentów przez menadżera, w porozumieniu z IZ: umożliwi to lepsze dopasowywanie interwencji do zmian sytuacji rynkowej i zmniejszy ryzyko nieskutecznej interwencji; przekazywanie środków transzami, przy uzależnieniu przekazywania kolejnych transzy od efektywności obracania środkami już przyznanymi: stworzy to dla pośredników motywacje do efektywnego wykorzystania środków, a menadżerowi umożliwi kierowanie środków do tych pośredników, którzy osiągają najlepsze wyniki; umożliwienie pośrednikowi (za zgodą menadżera) realokowanie środków między oferowanymi w ramach projektu środkami: umożliwi to lepsze dopasowanie interwencji do potrzeb rynku (dla środków już przekazanych pośrednikom). Elastycznośd wprowadzona ww. rozwiązaniami będzie nieporównywalnie większa, niż funkcjonująca obecnie w Poddziałaniu : w obecnym okresie programowania kształt interwencji został zdeterminowany w momencie rozstrzygnięcia konkursu i jego modyfikowanie jest, w istniejącym stanie instytucjonalnym i prawnym, bardzo trudne. O ile nie tworzy to w chwili obecnej poważniejszych trudności, to przy znacznym wzroście dostępnych środków i komplikacji całego systemu tworzenie rozwiązao równie nieelastycznych obarczone by było bardzo wysokim ryzykiem. W związku z zakładanym sektorowym profilowaniem interwencji, należy rozważyd przynajmniej w odniesieniu do pożyczek preferencyjnych stworzenie rozwiązao promujących projekty o określonym profilu, np. o większej dostępności dla przedsiębiorstw z branży turystycznej. W szczególności mogłyby byd to korzystniejsze warunki udzielania wsparcia lub nawet subfundusze dedykowane określonym obszarom. Poważnym wyzwaniem dla wdrażania będzie także taka konstrukcja pożyczek rynkowych, by koncentrowały się one na przedsiębiorstwach o niskiej zdolności kredytowej. Będzie to musiało oznaczad akceptację wyższego poziomu ryzyka przy czym problemem może tu byd zarówno awersja do ryzyka IZ, jak i niechęd pośredników finansowych do angażowania w przedsięwzięcia ryzykowne środków własnych (w ramach wkładu własnego pośrednika). Biorąc pod uwagę ograniczenia instytucjonalne po stronie pośredników finansowych konieczne jest także stosowanie innych niż dotychczas w poddziałaniu wymogów co do zabezpieczeo dostarczanych pośrednikom IZ (czy menadżerowi funduszu w przyszłej perspektywie) co do zasady powinny byd akceptowane (co najmniej od instytucji 103

105 publicznych) weksle in blanco. Również w zakresie wynagradzania za zarządzanie należy przyjąd rozwiązania możliwie elastyczne (najlepiej ryczałtowe rozliczenie w zależności od obrotu, bez dodatkowych ograniczeo), w celu umożliwienia pośrednikom rozbudowy własnego potencjału, co jest warunkiem skonsumowania istotnie większych środków przyszłym programie Menadżer funduszu powierniczego rewitalizacja Realizacja wsparcia zwrotnego w zakresie rewitalizacji powinna przebiegad w sposób zbliżony do obecnego, pod warunkiem usunięcia pewnych niedociągnięd systemu, opisanych w rozdziale 2.2. Zasadniczą przesłanką jest to, że w Założeniach przewidziano prowadzenie działao rewitalizacyjnych w zbliżonym zakresie i przy podobnej alokacji środków jak ta w obecnym programie. Podstawowym problemem w chwili obecnej jest niska atrakcyjnośd instrumentu dla JST. Atrakcyjnośd tę można zwiększyd, zmniejszając wymagania co do wkładu własnego i wymaganych zabezpieczeo. Pożądane (chod niezależne od IZ) byłoby także takie sformułowanie reguły wydatkowej, by pożyczki typu JESSICA (zaciągane de facto wewnątrz sektora publicznego) nie były traktowane jako wzrost zadłużenia netto Model bezpośredni cel IV. dla podmiotów nierynkowych Wsparcie w ramach celu IV. skierowane do podmiotów niekomercyjnych jest w zakresie projektów termomodernizacyjnych zbieżne z obecną ofertą WFOŚiGW. Również pozostałe obszary wsparcia w ramach celu wpisują się w kompetencje tej instytucji, nawet jeśli nie oferuje ona w tej chwili pożyczek czy dotacji na te cele. W związku z tym wdrażania wsparcia zwrotnego dla instytucji nierynkowych we współpracy z WFOŚiGW jest oczywistym rozwiązaniem nie tylko podmiot ten posiada wymagane kompetencje, ale wspólne stworzenie oferty zapewni jej spójnośd z instrumentami oferowanymi ze środków pozostających w dyspozycji WFOŚiGW. Przy takim rozwiązaniu WFOŚiGW pełniłby rolę pośrednika finansowego. Funkcjonowanie takiego modelu zależy jednak istotnie od tego, jakie inne funkcje w systemie wdrażania funduszy na lata pełnid będzie Fundusz i jakimi środkami globalnie będzie dysponowad. Alternatywnie można rozważyd model z wykorzystaniem innej instytucji (lub innych instytucji), jednak w chwili obecnej nie ma oczywistych innych kandydatów do wdrażania tego typu instrumentów. Dodatkowo, WFOŚiGW mógłby byd pośrednikiem finansowym dla wsparcia w zakresie rekultywacji w celu VI. o ile nie będzie to realizowane w modelu post-jessica Wdrażanie pozostałych instrumentów W rozdziale 3.1. przedstawiono także propozycje wsparcia z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych działao w zakresie zakupów taboru transportu publicznego (cel VI.) oraz wsparcia tworzenia miejsc prac i wsparcia podejmowania samozatrudnienia (cel VIII.). W wypadku zakupów taboru transportu publicznego, ze względu na stosunkowo niewielką oczekiwaną liczbę projektów (zapewne ok. kilkunastu, bazując na doświadczeniach obecnej perspektywy), proponowane jest udzielanie pożyczek bezpośrednio przez IZ, co będzie 104

106 rozwiązaniem najprostszym i bezpiecznym, zważywszy na to, że odbiorcami wsparcia zwrotnego będą spółki samorządowe. Alternatywnie można rozważyd powierzenie roli pośrednika finansowego WFOŚiGW. W zakresie wsparcia na tworzenie miejsc pracy (dla MSP) i podejmowania działalności gospodarczej (dla bezrobotnych), instrumenty powinny byd oferowane odbiorcom za pośrednictwem PSZ przy czym poszczególne projekty mogą byd wybierane w procedurze konkursowej, zapewne przez WUP, o ile będzie pełnid rolę IP2 w zakresie celu tematycznego VIII Modele wdrażania podsumowanie Proponowany model wdrażania z wykorzystaniem dwóch menadżerów funduszy, w tym wdrażającym interwencję horyzontalnie menadżerem odpowiedzialnym za całośd wsparcia dla przedsiębiorstw jest rozwiązaniem umożliwiającym efektywne zarządzanie środkami i wdrażanie interwencji w warunkach istotnego wzrostu środków dostępnych na instrumenty zwrotne. Proponowany model wdrażania oznacza odciążenie IZ poprzez outsourcing do menadżerów funduszy interwencji w tych obszarach, w których będzie najwięcej środków, przy zachowaniu bezpośredniego modelu tam, gdzie środki są mniejsze a wdrożenie interwencji stosunkowo proste. Kluczem do sukcesu jest dobra współpraca na linii IZ (lub menadżer funduszu) a pośrednik finansowy: województwo dysponuje bowiem siecią instytucji zdolnych do realizacji wsparcia zwrotnego we wszystkich proponowanych obszarach. Tabela 21. Podsumowanie proponowanych modeli wdrażania Menadżer funduszu odpowiedzialny za instrumenty kierowane do przedsiębiorców Cel I., II., III. Cel IV. Cel IX. Cel VI. Cel IV. Cel VI. Cel VIII. Wszystkie instrumenty zwrotne Instrumenty zwrotne kierowane do przedsiębiorców Menadżer funduszu odpowiedzialny za instrumenty skierowane na rewitalizację Zwrotne wsparcie rewitalizacji (głównie dla JST) w ramach modelu post- JESSICA Wsparcie rekultywacji (projekty komercyjne dużych firm). Model bezpośredni wybór pośredników przez IZ Wsparcie do podmiotów nierynkowych. Model bezpośredni pożyczki udzielane bezpośrednio przez IZ Pożyczki na zakup taboru transportu publicznego Model bezpośredni dotacje na instrumenty zwrotne dla PSZ Pożyczki na tworzenie miejsc pracy/samozatrudnienie w ramach projektów konkursowych dla PSZ Źródło: Opracowanie IBS. 105

107 Jednocześnie należy mied na uwadze to, że model wdrażania zależy w pewnej mierze od rozstrzygnięd, na które IZ może mied niewielki wpływ. Należy tu wymienid przede wszystkim: ostateczne ustalenia w zakresie demarkacji interwencji między poziomem krajowym i regionalnym; wypracowane przez rząd rozwiązania ogólne w zakresie instrumentów zwrotnych tak w zakresie regulacji prawnych, jak i gotowych (tzw. off the shelf ) formatów wdrażania (typu JESSICA czy JEREMIE), łącznie ze wskazaniem domyślnego menadżera funduszu; przyjmowanie rozwiązao systemowych niezależnych od wdrażania polityk finansowanych ze środków UE. W szczególności ostatni przypadek jest interesujący i wart bliższego spojrzenia. System instytucji realizujących wsparcie zwrotne (przynajmniej na poziomie IZ i pośredników finansowych, w mniejszym stopniu na poziomie instytucji mogących byd menadżerami funduszy) powstał i rozwinął się w Polsce w znacznej mierze dzięki finansowaniu ze środków UE (dotyczy to zresztą nie tylko instrumentów zwrotnych, ale większości instytucji realizujących wsparcie dla MSP czy wsparcie innowacyjności i konkurencyjności gospodarki). Tym samym, system ten działa niejako w rytmie kolejnych perspektyw finansowych, definiujących wiele z jego istotnych elementów. Stanowi to poważną barierę dla budowania spójnych, systemowych rozwiązao o zasięgu ogólnokrajowym. Dodatkowym utrudnieniem jest to, że w wielu aspektach IZ i pośrednicy finansowi działają w trudnym środowisku regulacyjnym, przy niewystarczających lub nieadekwatnych przepisach prawa. Rozwiązaniem tego problemu może byd tworzenie rozwiązao systemowych dla określonych typów instrumentów, w oderwaniu (ale nie w sprzeczności) od finansowania z perspektywy Przykładem takiego rozwiązania może byd koncepcja modelu wdrażania poręczeo kredytowych, prezentowana w ramce poniżej. 106

108 Ramka 3. Model wdrażania systemu poręczeo kredytowych Na koniec 2011 roku w Polsce istniało 51 funduszy poręczeniowych. Ich łączna kapitalizacja wynosi 1,035 mld PLN, udzieliły one poręczeo na wartośd 967 mln PLN. Średnia kapitalizacja funduszu w Polsce to ok. 20 mln PLN. W zakresie celu udzielanych poręczeo najczęściej poręcza się kredyty na cele obrotowe (75 proc. wartości poręczeo). W drugiej kolejności są to kredyty inwestycyjne (19 proc.). Resztę dopełniają pożyczki inwestycyjne, obrotowe i inne finansowanie. Na polskim rynku funduszy brakuje ustrukturyzowania, fundusze działają w zakresie regionalnym, często ze sobą rywalizując. Efektem tego jest niski wskaźnik udzielania poręczeo (stosunek udzielonych poręczeo do posiadanego przez fundusze kapitału). W 2011 roku wskaźnik wynosił niecałe 1, przy czym fundusze mogłyby w większości wypadków bezpiecznie osiągad mnożniki o wartości 3-5. Wyjątkiem w tej regule jest wielkopolska, gdzie fundusze poręczeniowe podpisały umowy o współpracy między sobą. W efekcie wskaźnik udzielanych poręczeo osiąga w tych funduszach wartośd 5. W polskim systemie funduszy poręczeniowych nie ma funduszu zajmującego się reporęczeniami. Istnieją rządowe programy reporęczeo wdrażane przez Bank Gospodarstwa Krajowego, ale brakuje ścisłej współpracy w tym zakresie funduszy poręczeniowych i BGK. Reporęczenia funkcjonują też w ramach inicjatywy JEREMIE, ale banki i tak muszą tworzyd rezerwy od poręczanych części kredytów, co ogranicza atrakcyjnośd tego instrumentu dla sektora finansowego. Próbą wpłynięcia na strukturę rynku funduszy poręczeniowych był pomysł rządowy na stworzenie Krajowej Agencji Poręczeniowej, wyspecjalizowanej w udzielaniu reporęczeo. Utworzenie nowego podmiotu ma wzmocnid integrację i współpracę uczestników rynku poręczeniowego i tym samym zwiększenie jego efektywności. Inną propozycją jest stworzenie systemu ratingowego, który pozwalałby oceniad fundusze poręczeniowe. To dawałoby bankom możliwośd zrezygnowania z tworzenia rezerw od poręczanej części, tym samym znacznie zwiększając zainteresowanie banków korzystaniem z tego instrumentu. W dyskusjach nad zmianą systemu poręczeo proponuje się także wprowadzenie poręczeo portfelowych. Rozwiązanie takie jest jednak do pewnego stopnia niespójne z obecnie istniejącym systemem funduszy poręczeniowych, których główną rolą jest bycie drugą instytucją, która ocenia zasadnośd wnioskowanego kredytowania pod względem zasadności ekonomicznej. W wypadku poręczeo portfelowych fundusze poręczeniowe stają się w obecnej formie zbędne. Przykładem modelu wdrażania poręczeo efektywnie wykorzystującym mechanizmy wsparcia są rozwiązania funkcjonujące w Portugalii (zob. rozdział ). Źródło: Opracowanie IBS na bazie materiałów rządowych, informacji prasowych i wywiadów indywidualnych. 107

109 3.3 Alokacja środków Ocena zapotrzebowania na wsparcie zwrotne w okresie jest o tyle trudna, że w województwie śląskim nie były prowadzone większe badania zmierzające do oceny występowania luki finansowej w przedsiębiorstwach. Ponadto, dla części interwencji wybór, czy wsparcie powinno przybrad formę zwrotną, czy bezzwrotną ma charakter wyboru publicznego, ponieważ można przedstawid dobre argumenty za każdym rodzajem wsparcia. Dotyczy to w szczególności środków kierowanych do podmiotów nierynkowych na projekty de facto niekomercyjne, chod potencjalnie generujące korzyści finansowe dla samych zainteresowanych, jakrównież wysokie efekty zewnętrzne. Przykładem takich działao są projekty termomodernizacyjne czy inwestycje w tabor transportu publicznego (przyczyniające się do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych) Alokacja według Założeń RPO WSL Punktem wyjścia dla analizy alokacji środków na instrumenty zwrotne są propozycje przedstawione w Założeniach RPO WSL , przy czym we wszystkich obliczeniach przyjmujemy, że środki jakimi będzie dysponował przyszły program będą identyczne z tymi na lata i wyniosą 2 057,5 mln euro. W obecnej perspektywie, na wsparcie zwrotne (przy mniejszym katalogu działao) przeznaczono w tych obszarach 316 mln zł (66 mln zł w ramach Poddziałania i 250 mln zł w ramach Poddziałania 6.2.3). Według Założeo, na wsparcie zwrotne zostanie przeznaczone ok. 297 mln euro, a więc ok. trzykrotnie więcej, niż w obecnej perspektywie, przy czym środki zwrotne kierowane do przedsiębiorstw wzrosną ok. 12 razy, przy niezmienionych środkach na rewitalizację i pojawieniu się środków na wsparcie zwrotne w ramach niskoemisyjnej gospodarki i ochrony środowiska. O ile wsparcie zwrotne w ramach ochrony środowiska jest nieduże, to w samej niskoemisyjnej gospodarce środki będą wg Założeo ok. dwukrotnie większe, niż obecnie kierowane do przedsiębiorstw w ramach Poddziałania Cel Tabela 22. Alokacja na IIF wg Założeo RPO WSL Alokacja (proc. programu) proc. na IIF proc. alokacji programu na IIF mln euro na IIF III. Podnoszenie 20,0% 50,0% 10,0% 205,8 konkurencyjności MSP IV. Niskoemisyjna 15,0% 10,0% 1,5% 30,9 gospodarka VI. Ochrona środowiska 7,0% 2,0% 0,1% 2,9 IX. (Rewitalizacja) 7,0% 40,0% 2,8% 57,6 RAZEM 49,0% x 14,4% 297,1 Źródło: Założenia RPO WSL Jednocześnie, środki zwrotne w ochronie środowiska będą mied podobny charakter do wsparcia zwrotnego oferowanego obecnie przez WFOŚiGW. 108

110 To, że środki na wsparcie zwrotne przedsiębiorstw stanowią najważniejszy punkt założeo w tym zakresie, determinujący np. propozycje w zakresie modelu wdrażania w tym obszarze (zob. poprzedni rozdział). Są one wysokie nawet rozważając cały publiczny system wsparcia zwrotnego przedsiębiorstw w województwie śląskim. Kapitalizacja funduszy pożyczkowych i poręczeniowych (bez JESSICI) wspartych w ramach RPO WSL stanowi ok. 1/3 kapitalizacji instytucji świadczących takie usługi w województwie tym samym, można przyjąd, że realizacja RPO WSL spowoduje wzrost kapitalizacji z ok. 200 mln obecnie do ok. 1 mln zł a więc środków w ramach wsparcia zwrotnego przedsiębiorczości będzie ok. 5 razy więcej. Jednocześnie znacznie ograniczone będzie wsparcie dotacyjne co więcej powinno ono byd tak kształtowane, by było niekonkurencyjne względem wsparcia zwrotnego. Dla osiągnięcia tego celu konieczna będzie demarkacja między wsparciem zwrotnym a bezzwrotnym, wg propozycji formułowanych w pkt , lub tworzenie możliwości montażu finansowego dotacji z pożyczką w wypadku wybranych obszarów. Przy mieszanych zdaniach interesariuszy nt. możliwości absorpcji istotnie większych środków przez przedsiębiorstwa w formie wsparcia zwrotnego należy zauważyd, że w relacji do PKB kapitalizacja funduszy na tle kraju jest dośd niska, w szczególności w odniesieniu do funduszy poręczeniowych (zob. rozdział ). Szerzej opinie interesariuszy nt. możliwości absorpcyjnych przedstawiamy w rozdziale Propozycje alokacji środki na IIF wg celów tematycznych W naszych propozycjach alokacji przyjęliśmy, że środki programu ogółem będą w latach na poziomie tych z lat Ponadto przyjęliśmy za dany podział środków między cele tematyczne (ale nie IFF) zaproponowany w Założeniach. Wynika to z tego, że alokacja środków między cele tematyczne jest domeną wyboru publicznego i szczegółowych analiz potrzeb rozwojowych województwa, które nie są przedmiotem niniejszego opracowania. W odniesieniu do poszczególnych celów i propozycji wykorzystania w nich IIF, postulujemy: W celu I. (wspieranie badao naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji) częśd przewidzianych obszarów wsparcia potencjalnie nadaje się do wykorzystania instrumentów zwrotnych (w ramach de facto wsparcia przedsiębiorstw), w związku z tym zaproponowaliśmy 10 proc. udział IIF w alokacji na cel I.; W celu II. usługi rynkowe potencjalnie nadają się do wykorzystania instrumentów zwrotnych, w związku z tym zaproponowaliśmy 10 proc. udział IIF w alokacji na cel II. (jednak wyłącznie na wsparcie kapitałowe); W celu III. i IV. pozostawiono propozycje Założeo bez zmian oznacza ona bardzo istotny wzrost roli wsparcia zwrotnego; W celu VI. proponujemy wykorzystanie wsparcia zwrotnego w obszarze rozwoju taboru transportu publicznego propozycja zwiększenia odpowiada w przybliżeniu wydatkom RPO WSL na ten cel w obecnej perspektywie; 109

111 W celu VIII. proponujemy wykorzystanie IIF, jednak alokacja na cały cel nie jest w Założeniach ustalona; W celu IX. proponuje się pozostawienie alokacji na IIF wg propozycji założeo. Zaproponowany podział ma charakter kierunkowy o ostatecznym podziale powinien zadecydowad popyt, zdiagnozowany analizą luki finansowej. Dotyczy to przede wszystkim instrumentów kierowanych do przedsiębiorstw. Jednocześnie model wdrażania oparty na menadżerze funduszu w wariancie horyzontalnym umożliwi stosunkowo łatwe modyfikowanie założeo i dopasowywanie się do zmieniającej się sytuacji rynkowej. Według naszej propozycji środki na IIF są o ok. 60 mln euro wyższe niż w założeniach wynika to z propozycji zwiększenia alokacji na IIF w ramach celu I., II. i VI. W celu VI. propozycja ta wprost odzwierciedla założenie, że zakupy taboru publicznego mogą byd finansowane z IIF. W wypadku celu I. i II. wskazanie alokacji na IIF na poziomie 10 proc. środków celu ma charakter wskazania, że częśd z przewidzianej w nich interwencji może podlegad wsparciu zwrotnemu (co bardziej szczegółowo opisujemy w rozdziale 3.1.). De facto więc udział IIF w tych celach powinien odpowiadad następującym decyzjom: Cel na ile w celu tematycznym I. mają byd wspierane innowacje w przedsiębiorstwach, a na ile pozostałe główne typy działao (w których nie ma pola do finansowania zwrotnego), oraz na ile innowacje w przedsiębiorstwach mają byd ukierunkowane na projekty nieryzykowne, możliwe do finansowania finansowaniem zwrotnym (względnie zakresu montażu finansowego przy finansowaniu pożyczkowym wkładu własnego w projektach dotacyjnych); na ile w celu tematycznym II. mają byd wspierane e-usługi rynkowe, a na ile e-usługi nie mające potencjału komercyjnego. Tabela 23. Proponowana alokacja na IIF RPO WSL Alokacja (proc. programu) proc. na IIF IIF proc. alokacji całkowitej IIF w mln euro I. Wsparcie B+R i innowacji 15,0% 10% 1,5% 30,9 II. E-usługi 2,0% 10% 0,2% 4,1 III. Podnoszenie konkurencyjności 20,0% 50,0% 10,0% 205,8 MSP IV. Niskoemisyjna gospodarka 15,0% 10,0% 1,5% 30,9 VI. Ochrona środowiska 7,0% 20,0% 1,4% 28,8 IX. (Rewitalizacja) 7,0% 40,0% 2,8% 57,6 RAZEM 66,0% x 17,4% 358,0 Źródło: Opracowanie IBS. W każdym wypadku sugerujemy realizację celu I. i II. w zakresie wsparcia przedsiębiorstw (a co najmniej zwrotnego wsparcia przedsiębiorstw) w ramach osi priorytetowej przyszłego RPO realizującej cel III. Nie tylko będzie to korzystne z punktu widzenia ring-fencingu, ale przede 110

112 wszystkim umożliwi elastyczną realokację środków między obszarami, jak postulujemy to w podrozdziale Propozycje alokacji instrumenty w poszczególnych celach tematycznych Oprócz ustalenia alokacji w ramach poszczególnych celów tematycznych, konieczne jest także rozważanie, jakie instrumenty zwrotne powinny byd finansowane w ramach poszczególnych celów tematycznych. Propozycje w tym zakresie przedstawiamy w tabeli 24. Zaproponowany podział wynika przede wszystkim z diagnozy użyteczności instrumentów w poszczególnych obszarach oraz dostępnych środków oraz (opisanej w rozdziale 1.1. i 3.1.) roli poszczególnych instrumentów w realizacji polityki społeczno-gospodarczej. W celu tematycznym I. (Wspieranie badao naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji) podstawowym środkiem powinny byd pożyczki preferencyjne (ze względu na efekt zachęty), uzupełnione o instrumenty kapitałowe. Da to możliwośd z jednej strony promowania innowacyjnych, ale nieryzykownych przedsięwzięd przedsiębiorstw, z drugiej umożliwi wsparcie rozwijających się, ryzykownych ale wysoce innowacyjnych przedsięwzięd firm małych i nowopowstających. W celu tematycznym I. można także teoretycznie rozważyd pożyczki rynkowe, które dawałyby możliwośd finansowania wkładu własnego w projektach dotacyjnych celu I. jednak raczej nie ma potrzeby specyficznego profilowania takiego narzędzia w tym celu, przyjęto więc e finansowanie tego typu działao z ogólnej alokacji na pożyczki rynkowe w celu tematycznym III. W celu tematycznym II. przedsięwzięcia z zakresu e-usług rynkowych mogą byd wsparte zwrotnie właściwie w każdej formie, jednak jedynie w wypadku wsparcia kapitałowego rozważyd można tworzenie dedykowanych e-usługom programów, stąd też propozycja (niewielkiej) alokacji wyłącznie na ten cel, przy założeniu dostępności środków (w ramach ogólnych instrumentów) na tego typu projekty w celu tematycznym III. Cel tematyczny III. odznacza się najwyższą alokacją środków na instrumenty zwrotne. Propozycja alokacji połowy środków wsparcia zwrotnego w poręczeniach wynika z kilku czynników: po pierwsze, instrument ten jest wykorzystywany w tej chwili w województwie śląskim na relatywnie niewielką skalę, przy wysokim popycie i dużej łatwości alokacji większych środków. Co więcej, działalnośd poręczeniowa, o ile ma wywrzed istotny wpływ na rynek, powinna byd prowadzona na większą niż obecnie skalę. Kolejnym istotnym instrumentem w ramach celu tematycznego III. są pożyczki preferencyjne. W ramach celu wg Założeo realizowana ma byd interwencja zmierzająca do inwestycji w wybranych dziedzinach życia gospodarczego (Założenia wymieniają branżę turystyczną, edukacyjną, wsparcie rozwoju eksportu, wsparcie wdrażania innowacji). Pożyczki preferencyjne stwarzają możliwośd faktycznego wpływu na zwiększenie inwestycji przedsiębiorstw w tych obszarach i jeśli instrumenty zwrotne mające realizowad tak zdefiniowana politykę sektorową, są najwłaściwszym wyborem. Pożyczki rynkowe powinny mied mniejszą rolę (i alokację) niż wcześniejsze dwa instrumenty, przy ścisłym ich ograniczeniu do firm rentownych o braku zdolności kredytowej oraz 111

113 ewentualnego finansowania wkładu własnego w projektach dotacyjnych. W tym pierwszym wypadku konieczna jest akceptacja wyższych poziomów ryzyka, niż ma to obecnie miejsce. W celu tematycznym IV. zaproponowany podział wynika z założenia, że pożyczki rynkowe kierowane są przede wszystkim dla podmiotów nierynkowych, preferencyjne do podmiotów rynkowych (dla stworzenia efektu zachęty). Jak opisano to w rozdziale nie jest to jedyne możliwe podejście do problemu (wsparcie dla podmiotów nierynkowych może byd skutecznie realizowane także z wykorzystaniem pożyczek preferencyjnych lub dotacji). Tym samym zaproponowany podział należy traktowad indykatywnie ostateczny zależed będzie od decyzji w zakresie tego, na ile wspierane mają byd inwestycje w OZE firm, a na ile inwestycje podmiotów nierynkowych oraz formy wsparcia dla podmiotów nierynkowych. Podobnie sytuacja wygląda w ramach celu tematycznego VI: proponowana alokacja w pożyczki rynkowe w całości wynika z założenia o finansowaniu zakupów taboru transportu publicznego z wykorzystaniem tego instrumentu (pożyczki preferencyjne odpowiadają Założeniom w zakresie rekultywacji na cele komercyjne), w kwotach zbliżonych do tych obserwowanych w obecnym programie. Działania te mogą byd jednak potencjalnie realizowane także z wykorzystaniem pożyczek preferencyjnych lub dotacji. W celu tematycznym VII. roboczo przyjęliśmy, że pożyczki rynkowe będą udzielane na rozpoczęcie działalności, a preferencyjne na tworzenie nowych miejsc pracy. W związku z brakiem założeo co do alokacji środków ogółem na ten cel (a tym samym także na IIF) i braku katalogu obszarów interwencji w Założeniach, przyjęto proporcjonalny podział środków między oba instrumenty. W wypadku wsparcia pożyczką rynkową dla rozpoczynających działalnośd rozważyd można umarzanie części pożyczki lub subwencjonowanie odsetek. W związku z proponowanym modelem wdrażania, kształt interwencji powinien w znacznej mierze zależed od diagnozy potrzeb i możliwości wykorzystania środków przez PSZ. Cel tematyczny IX. stanowi powtórzenie Założeo co do wysokości alokacji i instrumentów stosowanych w obecnej perspektywie (pożyczki preferencyjnej w ramach inicjatywy Jessica). Tabela 24. Proponowany podział środków na poszczególne instrumenty w RPO WSL Cel Pożyczka rynkowa Pożyczka preferenc. Poręczenie Kapitał Dotacje IIF w mln euro I. Wsparcie B+R i innowacji 0% 8% 0% 2% 90% 30,9 II. E-usługi 0% 0% 0% 10% 90% 4,1 III. Podnoszenie 10% 12,5% 25% 2,5% 50% 205,8 konkurencyjności MSP IV. Niskoemisyjna gospodarka 4% 6% 0% 0% 90% 30,9 VI. Ochrona środowiska 19% 1% 0% 0% 80% 28,8 VIII. (Tworzenie miejsc pracy) 50% 50% x x x x IX. (Rewitalizacja) 0% 40% 0% 0% 60% 57,6 RAZEM 4% 7% 5% 1% 83% 358,0 Źródło: Opracowanie IBS. 112

114 3.4 Podsumowanie propozycji finansowanie zwrotne a rozwój województwa śląskiego Przedstawione w niniejszym rozdziale propozycje wykorzystania instrumentów zwrotnych w perspektywie oznaczają istotną zmianę sposobu realizacji interwencji publicznej realizowanej przez województwo śląskie ze środków UE w szczególności dotyczy to modelu wsparcia rozwoju przedsiębiorstw. Będzie to mied istotny wpływ na perspektywy rozwojowe śląska i skutecznośd polityki finansowanej ze środków UE. W odniesieniu do środków, które zostaną przeznaczone na rozwój przedsiębiorstw w formie zwrotnej w miejsce obecnie funkcjonujących dotacji należy spodziewad się, że początkowo ich oddziaływanie na rozwój gospodarki będzie niższy niż w wypadku wsparcia dotacyjnego. Wynika to z tego, że pomoc bezzwrotna znacznie szybciej przekłada się na wzrost gospodarczy, w szczególności kanałem popytowym (tj. na skutek wprowadzenia do gospodarki zewnętrznego finansowania). Jednocześnie trwałośd tych efektów zależy nie od tego, czy na wskutek dotacji czasowo wzrósł popyt na dobra i usługi, ale od tego, czy wsparcie to wywołało efekty podażowe, innymi słowy, czy przełożyło się na trwałe zwiększenie produktywności (względnie zdolności produkcyjnych) beneficjentów. Oczywiście skala oddziaływania w tym wypadku zależy przede wszystkim od tego, czy interwencja nie jest obarczona efektem jałowej starty, tj. czy pomoc nie finansuje inwestycji, które i tak miałyby miejsce (w takim wypadku spodziewad się będzie można przede wszystkim krótkotrwałego wzrostu produktu w wyniku efektów popytowych). Zwrotne wsparcie przedsiębiorstw w porównaniu z dotacjami ma znacznie niższe efekty popytowe, ale jednocześnie spodziewad się można, że po pierwsze, efekty podażowe będą co najmniej porównywalne z tymi w wypadku wsparcia zwrotnego (co wynika z założenia, że wsparcie zwrotne otrzymają takie projekty, które obecnie otrzymałyby dotację, ale mogą byd finansowane zwrotnie), a jednocześnie dzięki rewolwingowi środków, suma udzielonego wsparcia będzie większa niż w wypadku wsparcia bezzwrotnego. Kwantyfikacja ww. zjawisk wymagałaby analizy modelowej, jednak w dłuższym okresie dla wsparcia zwrotnego inwestycji MSP można oczekiwad większych efektów podażowych. Tym samym, wsparcie to przyczyni się do większego długookresowego wzrostu produktu niż wsparcie dotacyjne. W wypadku przedsięwzięd podmiotów nierynkowych, sytuacja wygląda nieco inaczej. Finansowanie dłużne w większości wypadków nie jest dla nich związane bezpośrednio ze znacznym wzrostem dochodów (chociaż, np. w wypadku projektów termomodernizacyjnych, może przynieśd istotne oszczędności). Ponadto, samorządy są dla rynkowych instytucji finansowych wiarygodnymi partnerami i o niekorzystaniu z oferty rynkowej decyduje niechęd przed nadmiernym zadłużaniem się (lub nawet brak możliwości prawnej dalszego zaciągania długiem). Co więcej, w sytuacji sztywności pozostałych wydatków JST, koniecznośd obsługi zadłużenia może oznaczad faktyczny brak możliwości finansowania dłużnego. Tym samym 113

115 przesunięcie istotnej części środków z finansowania bezzwrotnego na zwrotne może ograniczyd inwestycje JST. Przykładem tego, że zagrożenie jest realne jest praktyka wdrażania inicjatywy JESSICA w Polsce. Na pewno pewnym częściowym rozwiązaniem tych problemów byłoby uznanie przez ministra finansów zadłużenia JST w ramach instrumentów finansowanych publicznie za neutralne względem długu publicznego (nie zmienia ono bowiem zadłużenia netto SFP). Przy założeniu wprowadzenia takiej regulacji, środki skierowane do JST w ramach inicjatywy JESSICA i celu tematycznego IV. mogłyby byd wykorzystywane bardziej efektywnie. Finansowanie zwrotne tego typu projektów również spowoduje mniejszy wpływ na rozwój w pierwszych latach wdrażania wsparcia, jednak dzięki rewolwingowi środków umożliwi trwałe oddziaływanie na inwestycje JST w regionie. Dotyczy to także innych podmiotów nierynkowych, które jednak z jednej strony mogą mied niższą awersję do zadłużania się niż JST i mniejsze zdolności kredytowe w warunkach rynkowych co implikuje zasadnośd tego typu instrumentów. Podsumowując to, jak szybko wsparcie z instrumentów zwrotnych przełoży się na rozwój województwa, można wskazad, że: dla wszystkich obszarów wsparcia oddziaływanie na rozwój byłoby szybsze i początkowe większe dla instrumentów dotacyjnych; dla wsparcia przedsiębiorstw oczekiwad należy co najmniej niemniejszych efektów długotrwałych niż przy wsparciu bezzwrotnym, co przy rewolwingu środków oznaczad będzie długookresowe bardziej efektywne ich wykorzystanie; dla wsparcia podmiotów nierynkowych wykorzystanie wsparcia zwrotnego jest w niektórych obszarach zasadne, jednak wsparcie dotacyjne może byd także wykorzystywane, przy czym wsparcie dotacyjne przełoży się na szybsze efekty, a wsparcie zwrotne umożliwi długookresowe wsparcie inwestycji tych podmiotów wybranych obszarach; dla wsparcia JST problemem może byd prawna niezdolnośd do finansowania długiem. Szersze niż obecnie wykorzystanie instrumentów zwrotnych jest zgodne z celami Strategii Europa 2020, co najmniej w obszarze wsparcia przedsiębiorczości. Strategia postuluje między innymi zwiększenie dostępu do niedrogiego finansowania zewnętrznego dla MSP. Ujmując Strategię w szerszym kontekście można powiedzied, że jednym z celów UE jest budowanie równoległych do instytucji rynkowych kanałów finansowania przedsiębiorczości, które będą mogły łagodzid efekty cyklicznego ograniczenia akcji kredytowej banków. Zarówno propozycje Załozeo, jak i ich rozwinięcie w tym dokumencie wpisują się w taką tendencję. Co więcej, proponowane IIF koncentrują się w celach tematycznych III. i IV., a więc (biorąc pod uwagę ring-fencing) kluczowych w kolejnym okresie programowania. Jednocześnie należy pamiętad, że instrumenty zwrotne będą narzędziem realizacji RPO WSL w wybranych obszarach, ale de facto są tylko jedną z dróg do celu. Dlatego też pozostają w pewnym stopniu neutralne względem celów rozwojowych województwa czy jego endogenicznych potencjałów. W szczególności w odniesieniu do wpływu wykorzystania instrumentów zwrotnych na wykorzystanie endogenicznych potencjałów zależy on przede 114

116 wszystkim od tego, jak w ramach wsparcia przedsiębiorstw (gdzie istnieje największy potencjał ich rozwoju, ze względu na możliwośd sektorowego kształtowania wsparcia) wykorzystane zostaną pożyczki preferencyjne tj. na ile uda się skonstruowad zasady promujące ich wykorzystanie w szczególności przez te przedsiębiorstwa, które znajdują się w branżach najistotniejszych dla rozwoju i mają największą szansę z endogenicznych potencjałów korzystad. W tym kontekście istotne jest także skuteczna realizacja wsparcia kapitałowego: chociaż proponujemy przeznaczyd na nie relatywnie niewielkie środki, to ich skuteczne wykorzystanie w najbardziej obiecujących przedsiębiorstwach może istotnie przyczynid się do rozwoju województwa w branżach strategicznych. 115

117 4 Ocena wykorzystania instrumentów zwrotnych W niniejszym rozdziale prezentujemy oceny sformułowanych przez nas propozycji wyrażone przez projektodawców (pośredników finansowych), beneficjentów (i potencjalnych beneficjentów) oraz przedstawicieli IZ i ekspertów podczas poświęconych temu dwóch grup fokusowych (FGI), uzupełnione o materiał pochodzący z pozostałych badao jakościowych (IDI oraz TDI). 4.1 Ocena propozycji modelu wdrażania IIF Zaprezentowane w trakcie zogniskowanych wywiadów grupowych propozycje instrumentów zwrotnych spotkały się z merytorycznym zainteresowaniem uczestników. Projektodawcy oraz potencjalni beneficjenci przychylnie przyjęli propozycję modelu horyzontalnego, w którym bardzo dużą zaletę stanowi umożliwienie migracji środków pomiędzy poszczególnymi funduszami i celami interwencji. Z aprobatą spotkały się założenia dwunastokrotnego zwiększenia środków na wsparcie zwrotne przedsiębiorstw, jednak towarzyszyła jej obawa niewłaściwego zagospodarowania tak dużej alokacji. Eksperci oraz przedstawiciele Instytucji Zarządzającej RPO zasugerowali zmiany w zaprezentowanej tabeli rekomendacji wg obszarów wsparcia w założeniach RPO WSL. W celu ulokowania wsparcia dla przedsiębiorców w obszarze jednej osi priorytetowej, zaproponowano aby dedykowane elementy MSP w celu tematycznym I. Wspieranie badao naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji oraz celu tematycznym II. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjno-komunikacyjnych przenieśd do celu tematycznego III. Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw. Drugą szczególnie istotną zmianą jest zaproponowanie przeniesienia taboru transportu publicznego z celu tematycznego VI. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów do celu tematycznego IV. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach zaproponowano. Sugestia ta znajduje swoje uzasadnienie w ring-fencingu. 35 Trzecią poruszoną, przez przedstawicieli IZ oraz funduszy wdrażających IIF, zmianą jest propozycja objęcia zarządzaniem funduszu-funduszy celu tematycznego IV. i celu tematycznego VI. Pojawiła się co do tego miękkie sugestie, że możliwe jest wykorzystanie Europejskiego Banku Inwestycyjnego jako menadżera takiego funduszu i byd może wprowadzenie takich rozwiązao w formie instrumentu podobnego do obecnej inicjatywy JESSICA, a więc łącznie z rewitalizacją w celu tematycznym IX. Ponadto stwierdzono jednoznacznie, że dla przyszłej perspektywy finansowej najważniejsze jest jak najszybsze wprowadzenie modelu/i wdrażania instrumentów zwrotnych oraz szybkie 35 Zmiany te nie zostały wprowadzone do koncepcji opisanej w rozdziale 3., ponieważ bazuje ona na układzie celów i obszarów pochodzącym z ostatniej dostępnej wersji Założeo. Jednocześnie uwagi te mają charakter wyłącznie techniczny i nie wpływają na przedstawione propozycje w warstwie.merytorycznej. 116

118 osiąganie wskaźników programu, co może uzasadniad zastosowanie modelu bezpośredniego, jak i ograniczenie zakresu zastosowania IIF. W wyniku dyskusji, ostatecznie przychylnie ustosunkowano się także do wynikającego z modelu horyzontalnego połączenia środków z EFS i EFRR, które pierwotnie kojarzono z ograniczeniem systemu. Kontrowersję wzbudził poziom zainteresowania instrumentami zwrotnymi wśród JST oraz spółdzielni, i wspólnot mieszkaniowych w stosunku do inwestycji w termomodernizację. I chod przychylano się do pierwotnej wizji wsparcia JESSICA, tj. dla JST, to jednak respondenci podnosili kwestię przyzwyczajenia jednostek samorządu terytorialnego do wsparcia w systemie dotacyjnym i ich ograniczonych zdolności absorpcyjnych wsparcia zwrotnego. Respondenci IZ wraz z ekspertami zaproponowali uwzględnienie w przyszłej perspektywie finansowej instrumentów zwrotnych na cele obrotowe. Jednocześnie wyrażone przez uczestników badania oceny proponowanych na przyszłośd instrumentów pozostały na wysokim poziomie ogólności. Przedstawiciele przedsiębiorstw podkreślali, że nawet pożyczki udzielane na warunkach rynkowych są atrakcyjnym instrumentem, przede wszystkim ze względu na mniejsze ograniczenia co do możliwości ich pozyskiwania i wykorzystania niż pożyczki preferencyjne co zgodnie z prezentowanymi w rozdziale 3. założeniami nadal miałoby miejsce (poprzez preferencje sektorowe i tematyczne). 4.2 Atrakcyjność IIF Kolejnym elementem pozwalającym na dokonanie oceny wykorzystania przez projektodawców oraz potencjalnych wnioskodawców instrumentów zwrotnych jest oszacowanie atrakcyjności finansowania za pomocą mechanizmów zwrotnych. Na wstępie należy zaznaczyd, że potencjalni beneficjenci pośród samorządów lokalnych prawie bez wyjątku mieli problem z określeniem, co jest, a co nie jest instrumentem zwrotnym stąd wynikłe w trakcie wywiadów nieporozumienia. W wyniku wyjaśnieo udało się otrzymad przybliżony zakres wykorzystywania instrumentów wsparcia zwrotnego wśród samorządów. Dla określenia atrakcyjności IIF interesowały nas zarówno powody zainteresowania skorzystaniem z funduszy zwrotnych, jak również dotychczasowe doświadczenia w korzystaniu ze wsparcia odnawialnego. Powodem dla jakiego respondenci interesują się inicjatywą JESSICA są proponowane przez nią warunki finansowe. Z wyjątkiem 3 JST spośród 20, respondenci uważają ofertę instrumentów zwrotnych za konkurencyjną w stosunku do oferty innych pożyczek, przede wszystkim z uwagi na oprocentowanie. Mimo braku bezwzględnej oceny oferty jako konkurencyjnej, atrakcyjnośd oprocentowania wymieniają wszyscy respondenci. Oferta JESSICA - jest dla nich konkurencyjna w stosunku do innych propozycji IIF, pod względem negocjowanej możliwości czasu spłaty, oraz okresu karencji. Przegrywa jednak zdecydowanie z przekonaniami JST na temat atrakcyjności wsparcia bezzwrotnego. Nie ma to miejsca w przypadku przedsiębiorców, którzy poza jednym respondentem nie mają doświadczenia w skorzystaniu z dotacji. 117

119 Opinie na temat konkurencyjności typów finansowania zwrotnego, wśród jednostek samorządu terytorialnego są bardzo zróżnicowane. Z jednej strony JESSICA jest uważana za najatrakcyjniejszą formę IIF z uwagi na niskie oprocentowanie w stosunku do pożyczek lub kredytów w WFOŚiGW oraz pożyczek, czy kredytów komercyjnych. Z drugiej strony to właśnie pożyczki i kredyty WFOŚiGW są uważane za atrakcyjniejsze w stosunku do pozostałych IIF, z uwagi na możliwośd umorzenia zobowiązania. Umorzenie jest dla JST szczególnie pożądane, gdyż może skutkowad jak w przypadku jednego z respondentów nawet 80 proc. odzyskaniem kapitału. Sporadycznie pojawiały się także opinie, że oferta JESSICA, biorąc pod uwagę procedury formalne, czas oczekiwania, kryteria oceny i kryteria wyboru projektów, nie jest tak atrakcyjna jak mogłoby się wydawad. Dla niektórych JST nadal najbardziej prostym narzędziem jest zwykły kredyt komercyjny, który nie jest obwarowany żadnymi warunkami, poza posiadaniem możliwości spłaty. Zaletą kredytów bankowych, jest też to, że JST ogłaszając przetarg, występuje jakoby w zupełnie innej roli niż rola beneficjenta. Natomiast nawet przy takiej ocenie niezaprzeczalnym walorem inicjatywy JESSICA jest jej wpływ na planowanie strategiczne samorządów. Z podobnym problemem co JESSICA w ocenie instrumentów spotyka się dotacja, która również deklarowana jest jako bezkonkurencyjne źródło dofinansowania, jednak często respondenci ubolewają nad złożonością, obszernością i trudnościami w interpretacji wymogów stawianych przez UMWŚL we wniosku i w procedurze aplikacyjnej. Postrzeganym przez respondentów ograniczeniem pozytywnej oceny dotacji w stosunku do oferty IIF, jest wysoka konkurencja wśród potencjalnych beneficjentów. Uczestnicy FGI w większości oceniali, że już obecnie dostępne instrumenty pożyczkowe (tak rynkowe, jak preferencyjne) odznaczają się wysoką atrakcyjnością, a głównym problemem pozostaje niewielka wiedza przedsiębiorców nt. możliwości ich wykorzystania. Zainteresowanie przedsiębiorców poszczególnymi propozycjami w zakresie finansowania zwrotnego jest sprawą indywidualną, co wiąże się z istotą ich działalności. Znajomośd oferty finansowania zewnętrznego działalności jest oczywiście warunkiem rozważenia możliwości implementacji ich w praktyce prowadzenia działalności gospodarczej. Jednak przedsiębiorcy biorący udział w badaniu nie stali się kreatorami pomysłów na cele oraz sposobów ich realizowania. Mimo to uwagę ich wzbudził kierunek poręczeniowy, który otwiera drogę w kierunku możliwości finansowania przedsięwzięd większego ryzyka, które niekiedy spełzają na niczym przez brak możliwości uzyskania zabezpieczenia pożyczki bądź kredytu. Poręczenia stanowią więc czynnik zwiększenia wykorzystania zwielokrotnionej alokacji na instrumenty zwrotne w przyszłej perspektywie finansowej. Możliwośd zmniejszenia wartości wymaganego przez bank od przedsiębiorcy zabezpieczenia jest atrakcyjnym rozwiązaniem dla przedsiębiorców. Jednocześnie deklarują oni przede wszystkim zainteresowanie instrumentami preferencyjnymi, a ze względu na niższe od rynkowego oprocentowanie. Rynkowe instrumenty finansowe są jednak dla przedsiębiorców posiadających zdolnośd kredytową atrakcyjne pod względem szybkości i relatywnej łatwości uzyskania finansowania. 118

120 Zaletami tymi niestety nie dysponują fundusze pożyczkowe. Jednocześnie, chod załatwianie spraw w banku jest gwarancją wygody klienta biznesowego co do obsługi formalnej, to jednak przewagą funduszu jest indywidualne podejście do klienta i trzymanie go za rękę. Problematyczna jest kwestia terminowości, bo jeśli klienci nie uzyskają np. poręczenia w terminie, zniechęcają się na dobre i nie wracają do funduszu, tylko kolejnym razem szukają pomocy w banku, w którym mają szansę załatwid taką sprawę od ręki. Podobnie jak w przypadku JST, przedsiębiorcy dostrzegają brak informacji na poziomie promowania oferty IIF w ramach RPO WSL, ale również wśród wad wymieniają dystrybuowanie niekompletnej informacji. Dotyczy to szczególnie kampanii informacyjnej jaka prowadzona jest w związku z inicjatywą JESSICA. Rozbieżne informacje dotyczą zarówno: samego pozyskania finansowania, składania dokumentów, poręczeo, jak i kryteriów oceny wniosków/projektów, które pozwoliłyby na urealnienie oczekiwao w stosunku do wyników procedury aplikacyjnej. Tego typu braki informacji prowadzą do znacznego utrudnienia w kalkulacjach pomiędzy spodziewaną jak najwyższą wartością pożyczki/kredytu, a jak najniższą dochodowością projektu. W konsekwencji ubiegający się o pożyczkę ponoszą dodatkowe koszty, związane z wielokrotnymi analizami tego samego liczonego na efekt projektu. Z relacji respondentów wynika, że gros przedsiębiorców czuje się niedoinformowana na temat alternatywnych możliwości uzyskania finansowania zewnętrznego poza bankiem, i tu przynosi pomoc tzw. marketing szeptany. Propozycją przedsiębiorców jest niwelowanie tego typu przekaźników na rzecz przeprowadzenia, na szeroką skalę, profesjonalnych kampanii promocyjno-informacyjnych. W opinii uczestników FGI jest to warunek konieczny wykorzystania zwiększonej alokacji w przyszłej perspektywie. W rozmowach poruszony został również temat trudnego do uzyskania wpisu projektów miejskich, przy inicjatywie JESSICA, do Lokalnego Programu Rewitalizacji. Podsumowując należy zauważyd, że chod przedsiębiorcy dostrzegają zdolnośd skonsumowania zwiększonej alokacji przez pośredników finansowych, to jednak wątpliwośd wzbudza skonsumowanie oferty IIF bezpośrednio przez przedsiębiorców. Wątpliwośd ta utrzymuje przedsiębiorców na stanowisku, że nie należy rozbudowywad instytucji, a raczej skoncentrowad się na lepszej i kompletnej informacji. Ponadto w kontekście wykorzystania przyszłej alokacji, należy rozważyd kwestię dopuszczalnej liczby i wysokości wsparcia. Dotychczasowe doświadczenia respondentów FGI oraz TDI wskazują bowiem na to, że jednorazowa możliwośd skorzystania z pożyczki preferencyjnej powoduje odkładanie aplikacji o środki w czasie, do momentu zaistnienia większej potrzeby lub atrakcyjnej inwestycji. Podobnie wysokośd dofinansowania może byd realnym zagrożeniem wdrażania IIF, zwłaszcza tam gdzie beneficjenci poszukują wsparcia realizacji przedsięwzięd milionowych, a nie takich w których potrzebne jest kilkadziesiąt tysięcy złotych. Co do celu IIF, wskazuje się, że poza celem inwestycyjnym należy przeznaczad alokację na produkcję czy wdrażanie technologii. Należy podkreślid, że powyższe obserwacje przedsiębiorców niekoniecznie w każdym wypadku mogą byd podstawą do wyciągania wniosków i formułowania na ich podstawie rekomendacji. W szczególności, perspektywa ostatecznych odbiorców pożyczek i poręczeo jest zawsze 119

121 perspektywą biznesową, trudno więc się dziwid, że największym zainteresowaniem i uznaniem cieszą się pożyczki preferowane. Jednocześnie, tworząc przyszły program należy brad pod uwagę nie tylko preferencje rynku, ale w szczególności cele polityki społeczno-gospodarczej i niedoskonałości rynku, jakie mają byd zniwelowane przez interwencję. W tym kontekście szczególnie istotne są postulaty interesariuszy nt. znacznego zwiększenia nacisku na informację i promocję IIF. W zakresie oceny atrakcyjności IIF dla finansowania różnych typów inwestycji, przedstawiciele przedsiębiorców nie mieli wątpliwości, że jest to instrument efektywnie umożliwiający finansowanie rozwoju przedsiębiorstwa, wskazując jednocześnie na znaczenie finansowania zwrotnego również działalności bieżącej (np. pożyczkami obrotowymi, czy poręczeniami kredytów obrotowych). Więcej wątpliwości budziło wykorzystanie finansowania zwrotnego w innych obszarach, w szczególności w ramach celu tematycznego IV. (termomodernizacja i rozproszone OZE), skierowanych do podmiotów niekomercyjnych. Uczestnicy FGI wskazywali, że podmioty te nie będą zainteresowane realizacją tego typu projektów z wsparcia innego niż dotacyjne (chociaż przynajmniej w zakresie termomodernizacji doświadczenia WFOŚiGW wskazują, ze pewien popyt na tego typu wsparcie istnieje). W odniesieniu do inwestycji JST w kontekście inicjatywy JESSICA i przyszłego wsparcia działao rewitalizacyjnych wskazywano na problem konieczności ponoszenia kosztów utrzymania obiektów będących efektem inwestycji chociaż wymiar rynkowy tych projektów powinien zapewniad ich samofinansowanie się i tym samym nie generowad kosztów utrzymania dla inwestora. Uczestnicy FGI wskazywali, że inwestycje całkowicie niekomercyjne, które po zakooczeniu będą generowad koszty dla inwestora, nie mogą byd przedmiotem finansowania zwrotnego jednocześnie w prezentowanych przez nas założeniach nie znalazły się tego typu propozycje. 4.3 Przewidywane problemy Z większym zainteresowaniem projektodawców oraz potencjalnych beneficjentów, niż chodby innowacyjny kierunek projektów, czy dostępnośd odnawialnych źródeł wsparcia, spotkały się dostrzegane przez nich problemy z dotychczasową implementacją modelu. Do najważniejszych z nich należą: niewystarczająca informacja, problem wysokości zabezpieczenia, problem inwestowania w obszar większego ryzyka, problem kwalifikowalności kosztów, brak odpowiedniego systemu zarządzania oraz systemu motywacyjnego w instytucjach finansowo-doradczych Brak informacji Kwestia niedostatecznej informacji na temat oferty wsparcia zwrotnego w ramach RPO, wiąże się ściśle z późniejszym w stosunku do początku obecnej perspektywy finansowej, uruchomieniem inicjatywy JESSICA oraz, co za tym idzie, późniejszym i niedostatecznym 120

122 przeprowadzeniem kampanii informacyjnej na temat oferty pożyczkowej, oraz na temat funduszy (powierniczego, pożyczkowego). Wielu przedsiębiorców nie jest świadomych dostępnych oraz dostosowanych do ich potrzeb opcji finansowania, które byłyby odpowiednie do ich biznesowych strategiach. Znaczna częśd firm, zwłaszcza MSP, nie planuje też swojego rozwoju w dłuższym horyzoncie, co w oczywisty sposób ogranicza ich zainteresowanie finansowaniem zewnętrznym: 72 proc. mikro, 50 proc. małych i 44 proc. średnich przedsiębiorstw planuje swoje działania wyłącznie z miesiąca na miesiąc (PSDB 2010, str. 60). Chociaż finansowanie zewnętrzne jest preferowanym źródłem finansowania rozwoju, to firmy inwestując najczęściej korzystają ze środków własnych (ibidem, str. 63). Brak informacji dotyczy także nie do kooca uzmysławianej przez przedsiębiorców (wg respondentów FGI) różnicy pomiędzy bankami a funduszami. Potencjalnym beneficjentom środki UE kojarzą się głównie ze wsparciem dotacyjnym, co rodzi nieporozumienia i powoduje nieadekwatne do oferty pośredników finansowych oczekiwania przedsiębiorców. Ponadto respondenci w stosunku do inicjatywy JESSICA, poza koniecznością poszukiwania informacji własnymi siłami, zgłaszali rozbieżnośd pomiędzy informacjami uzyskiwanymi ze strony Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego oraz ze strony FROM (BOŚ S.A.). Paradoksalne jest, że podejmowane przez fundusze działania doradcze uzmysławiają potencjalnym beneficjentom skomplikowanie procedur aplikacyjnych w funduszu i skłaniają do przekonania o łatwiejszym załatwieniu pożyczki czy kredytu w banku. Respondenci FGI z potencjalnymi beneficjentami i projektodawcami postulowali przeprowadzanie na szeroką skalę kampanii informacyjnych z wykorzystaniem największych mediów, gdzie w zakresie emitowanych komunikatów powinno się: akcentowad odrębnośd funduszy w stosunku do banków (np. 0 zł za informację), oraz promowad ich stabilizacyjny wizerunek, a także indywidualne podejście i wsparcie klienta, prezentowad dokładną ofertę (więcej do potencjalnych beneficjentów dociera informacji na temat wysokości środków, niż ich celu, czy rodzaju beneficjenta). W kontekście rozważao nad brakami informacji i przygotowaniem ostatecznych odbiorców do korzystania ze wsparcia zwrotnego warto zauważyd, że istotnym czynnikiem wpływającym na wiedzę MSP nt. instrumentów zwrotnych (oraz popyt na nie) jest ogólna znajomośd zagadnieo finansowych w społeczeostwie (ang. financial literacy), co potwierdzają zarówno doświadczenia europejskie (Taci, 2011), jak i pochodzące z paostw rozwijających się (Nunoo, Andoh, 2012). Jednocześnie poziom wiedzy nt. zagadnieo finansowych jest w Polsce niski w porównaniu z innymi krajami rozwiniętymi, nawet wśród osób korzystających z różnych form usług finansowych (Szafraoska, Matysik-Pejas, 2010). Niski poziom wiedzy nt. finansów Polaków pokazują także badania KNF (Rychwalski, 2011). Wskazuje to na koniecznośd prowadzenia programów edukacji finansowej skierowanych do młodzieży (w systemie szkolnym), jak i dorosłych, poprzez kampanie medialne (Szafraoska, Matysik-Pejas, 2010). 121

123 Działania takie pośrednio wpływają na zachowania MSP i ich podejście do finansowania działalności z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych. Znaczenie wiedzy właścicieli MSP podkreśla też Komisja Europejska (EC, 2006), zauważając, że są one w porównaniu do firm dużych znacznie słabiej przygotowane do prezentowania swoich projektów sektorowi finansowemu i zdobywania finansowania zewnętrznego, zwłaszcza w wypadku finansowania przedsięwzięd ryzykowny. Komisja wskazuje, że dla podnoszenia wiedzy MSP nt. funkcjonowania rynków finansowych kluczowe jest zacieśnianie współpracy między sieciami doradczymi IOB a sektorem finansowym. Warto zauważyd, że problem informacji nt. oferty przyszłego RPO i problem edukacji finansowej przedstawicieli MSP (a w szerszym ujęciu całego społeczeostwa) są od siebie niezależne. O ile informacja i promocja nt. RPO musi byd realizowana na poziomie regionalnym, to problem edukacji finansowej przedsiębiorców jest zagadnieniem ogólnokrajowym, które powinno byd zaadresowane przez program krajowy Zdolności absorpcyjne Potencjał pośredników Według oceny respondentów badao FGI potencjał pośredników finansowych działających na obszarze województwa śląskiego pozwala na zwiększenie środków dostępnych w systemie rewolwingowym w ramach przyszłego RPO. Uważa się, że to nie liczba instytucji finansowych oferujących szeroki katalog zwrotnych IIF stanowi problem, ale raczej ich system instytucjonalny. Dla przedstawicieli funduszy pożyczkowych wiele do życzenia pozostawia system zarządzania kadrami oraz system motywacyjny, których braki wynikają z obecnie funkcjonującego systemu wynagradzania funduszy za zarządzanie. Brak adekwatności wysokości wynagradzania doradców w stosunku do wykonywanych przez nich analiz, raportów, często w godzinach nadliczbowych oraz w warunkach wzrostu liczby beneficjentów, był największym podnoszonym przez respondentów problemem. Jego konsekwencją jest duża rotacja pracowników, wzrost kosztów rekrutacji oraz problem osiągania na rynku pracy specjalistów o, bądź co bądź, unikatowych kwalifikacjach. W sytuacji znacznego zwiększenia dostępnych środków konieczne jest zmienienie tej sytuacji, w celu budowania potencjału ludzkiego pośredników finansowych tak, by mogli sobie poradzid z większymi wyzwaniami. Kolejnym wyjątkiem w ocenie potencjału absorpcji pośredników finansowych, są wątpliwości co do istnienia w województwie instytucji o szerszym doświadczeniu w udzielaniu wsparcia kapitałowego uczestnicy FGI nie byli w stanie wskazad tego typu instytucji. Potencjał przedsiębiorstw Respondenci FGI w większości wskazywali, że przedsiębiorcy posiadają potencjał do absorpcji zwiększonej alokacji na wsparcie zwrotne, warunkiem jest jednak poprawienie informacji na 122

124 ten temat oraz edukacja przedsiębiorców w zakresie dostępności i warunków uzyskania wsparcia. Potencjał JST Zdolności absorpcyjne zwrotnych IIF JST nie są tak duże, jak życzyliby sobie pierwotnie inicjatorzy modelu JESSICA. Możliwości finansowe biorących w badaniach TDI jednostek samorządu terytorialnego są znacznie ograniczone z powodu zadłużenia. Spośród 12 JST, z którymi przeprowadzono wywiady, tylko jedna mogła poszczycid się brakiem zaciągania dłużnych zobowiązao, co zresztą jest motywacją do dalszego utrzymania takiego stanu w kolejnych kadencjach. Z powodu niezadawalającej sytuacji finansowej, większośd JST wśród respondentów TDI nie będzie kontynuowała zgłoszonych wcześniej pomysłówprojektów przed implementacją inicjatywy JESSICA. Do powodów takiej decyzji przyczynia się przede wszystkim: wyczerpanie limitu zadłużenia, brak środków własnych, niechętne nastawienie do nowych przedsięwzięd obecnego zarządu JST, zmiana warunków umożliwiających realizację przedsięwzięcia. Na uwagę zasługują opinie pojawiające się wśród respondentów JST na temat zasadności kierowania wsparcia, w takiej formie jaką obecnie oferuje JESSICA, w stosunku do przedsiębiorców, którzy z założenia podejmują się przedsięwzięd o różnym stopniu ryzyka i nie mają, jako takiego, limitu zaciągania długu. Inny pomysł respondentów JST, to adresowanie inicjatywy JESSICA do średniej wielkości i dużych gmin, które z oczywistych względów dysponują większym budżetem. Uczestnicy FGI co do zasady podzielali ww. obawy wskazując, że wsparcie zwrotne kierowane do JST może spotkad się z ograniczonym popytem czy to dla inicjatywy post-jessica, czy dla IIF w innych obszarach tematycznych Inne zagrożenia Wśród problemów, które mogą w istotny sposób przyczyniad się do spowolnienia efektów wdrażania modeli IIF znajduje się problem wysokości zabezpieczenia inwestycji. Projektodawcy oraz potencjalni beneficjenci dzielili się obawami co do kierunku zmian w tym temacie. Już teraz obecne wymagania co do poziomu zabezpieczenia są dla nich krytyczne do osiągniecia. Niejednokrotnie, przy posiadanej zdolności spłaty pożyczki bądź kredytu, stanowią one powód odstąpienia od procedury aplikacyjnej o środki z funduszy zwrotnych. Problem nasila się zwłaszcza gdy potencjalny beneficjent ma już zapisaną hipotekę pod zabezpieczenie, wówczas spotyka się z koniecznością zwrócenia się o pomoc do funduszu poręczeniowego. Niestety, klienci funduszy, nawet wieloletni, doświadczają ciągłego braku zaufania związanego z tym, że w stosunku do funduszy historia kredytowa nie działa na korzyśd beneficjenta, inaczej niż w banku. 123

125 Wysokośd zabezpieczenia jest barierą korzystania ze zwrotnych instrumentów inżynierii finansowej zarówno w odniesieniu do inicjatywy JESSICA, jak i uzyskania wsparcia oferowanego w ramach Poddziałania Stanowisko to znajduje potwierdzenie wśród przedstawicieli funduszy, którzy właśnie z uwagi na ten problem, zgłaszają utrudnioną współpracę z potencjalnymi klientami. 4.4 Podsumowanie Wyniki zrealizowanych, w zakresie badania ewaluacyjnego, badao terenowych skłaniają do wysunięcia poniższych wniosków na temat oceny, różnych grup interesariuszy, potencjału wykorzystania instrumentów zwrotnych: Mieszana ocena zdolności absorpcyjnych zwiększonej alokacji, zwłaszcza dla JST; Wątpliwości co do możliwości zastosowania tak skomplikowanych modeli wdrażania (i tak dużej alokacji na IIF) ze względu na spodziewany nacisk na szybkośd wdrażania (i realizacji wskaźników) w przyszłej perspektywie; Brak istotnych uwag dla doboru instrumentów w poszczególnych obszarach (co może wynikad z obszerności i poziomu komplikacji prezentowanych propozycji); Dośd wysoka ocena kompetencji instytucjonalnych w województwie do wdrożenia IIF, za wyjątkiem instytucji odpowiedzialnych za wsparcie kapitałowe; Niska ocena poziomu wiedzy i przygotowania MSP do korzystania z IIF. 124

126 5 Wnioski i rekomendacje Bardzo istotnym zagadnieniem z punktu widzenia zaplanowania wykorzystania instrumentów finansowych w perspektywie finansowej w województwie śląskim jest wyciągnięcie wniosków z dotychczasowych doświadczeo z wdrażania RPO WSL i innych doświadczeo krajowych i międzynarodowych. W kontekście ogólnych założeo dla kolejnej perspektywy, kluczowym zagadnieniem jest to, w jaki sposób poszerzyd katalog instrumentów zwrotnych tak, by jak najlepiej realizowad interwencję w poszczególnych obszarach przyszłego RPO WSL. W zakresie poszczególnych instrumentów zwrotnych, można sformułowad następujące wnioski i rekomendacje: Wniosek 1. Nie ma pełnej wymienności między instrumentami dotacyjnymi i instrumentami zwrotnymi. Istnieją obszary, w których instrumenty zwrotne są zdecydowanie bardziej właściwe i takie, w których wsparcie powinno mied charakter bezzwrotny. Rekomendacja 1. Instrumenty zwrotne powinny byd co do zasady wykorzystywane w projektach, które mają problemy z finansowaniem ze względu na niedoskonałości rynku kapitałowego Pożyczki rynkowe należy kierowad do MSP o ograniczonej zdolności kredytowej lub do MSP jako uzupełnienie wsparcia dotacyjnego, ze względu na konieczny wkład własny. Pożyczki rynkowe mogą byd też kierowane do podmiotów nierynkowych, w zależności od decyzji o formie wsparcia, dla działao termomodernizacyjnych i w zakresie rozproszonych OZE oraz do spółek JST w ramach zakupów taboru transportu miejskiego Pożyczki preferencyjne tworzą efekt zachęty i w związku z tym (podobnie jak dotychczas dotacje) mogą skłaniad MSP (a w wypadku rekultywacji na cele komercyjne także firmy duże) do zwiększenia aktywności inwestycyjnej w określonych obszarach (np. inwestycje w innowacje czy turystykę). Pożyczka preferencyjna jest też proponowanym instrumentem wsparcia dla działalności rewitalizacyjnej, skierowanej do MSP, JST i innych podmiotów nierynkowych. Pożyczki preferencyjne mogą byd też kierowane do podmiotów nierynkowych, w zależności od decyzji o formie wsparcia, dla działao termomodernizacyjnych i w zakresie rozproszonych OZE oraz do spółek JST w ramach zakupów taboru transportu miejskiego Poręczenia umożliwiają MSP zaciąganie kredytów podmiotom o niewystarczających zabezpieczeniach (ale posiadających zdolnośd kredytową) Wejścia kapitałowe skierowane są do odbiorców realizujących najbardziej ryzykownych projekty (przy braku zdolności i zabezpieczeo). Wejścia kapitałowe są instrumentem wsparcia MSP, w szczególności nowopowstałych i we wczesnych fazach rozwoju. 125

127 1.5. Dotacje są najwłaściwszym instrumentem realizacji projektów niegenerujących przychodów, ryzykownych (w tym także związanych z ryzykiem gospodarczym, np. B+R przedsiębiorstw), powodujących istotne pozytywne efekty zewnętrzne lub dostarczających dóbr publicznych. Jako takie są skierowane w szczególności do podmiotów nierynkowych, a do MSP w ograniczonym zakresie - w szczególności w wypadku projektów B+R lub ryzykownych projektów innowacyjnych. Szczegółowe rekomendacje dla poszczególnych celów tematycznych opisaliśmy w rozdziale 3.1. Analiza modeli wdrażania prowadzi natomiast do następującego wniosku: Wniosek 2. Znaczny wzrost środków na instrumenty zwrotne w przyszłej pespektywie oznacza koniecznośd refleksji nad modelem wdrażania. Obecny model stosowany w poddziałaniu (tj. bezpośrednia współpraca IZ z pośrednikami finansowymi) będzie trudny do realizacji w kolejnej perspektywie. Model wdrażania inicjatywy JESSICA sprawdził się, a występujące w niej problemy są raczej niezależne od samego modelu. Rekomendacja 2. Proponuje się zastosowanie kilku różnych rozwiązao w zakresie wdrażania instrumentów zwrotnych W obszarze wsparcia przedsiębiorstw rekomenduje się powołanie jednego menadżera funduszu powierniczego, który będzie realizowad wsparcie (poprzez pośredników finansowych) zwrotne skierowane do przedsiębiorstw w obszarach przewidzianych celami tematycznymi I. (Wspieranie badao naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji), II. (Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjno-komunikacyjnych) i III. (Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw ), oraz w celu tematycznym IV. (Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach), przy czym wsparcie przewidziane obecnie w ramach celów tematycznych I. do III. powinno byd zblokowane w jednym priorytecie (poświęconym wsparciu MSP), co umożliwi większą elastycznośd wdrażania Interwencja w ramach celu tematycznego IV. skierowana do podmiotów niekomercyjnych (termomodernizacja, rozproszone OZE) powinna byd realizowana we współpracy IZ bezpośrednio z pośrednikiem finansowym oczywistym kandydatem jest tu WFOŚiGW W obszarze wsparcia rewitalizacji rekomenduje się zastosowanie modelu post-jessica, rozszerzając go o wsparcie na rekultywację na cele komercyjne prowadzoną przez duże firmy (cel tematyczny VI. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów), ewentualnie także wsparcia podmiotów niekomercyjnych w ramach celu tematycznego IV. (o ile realizacja tych zadao nie zostanie powierzona WFOŚiGW w modelu bezpośrednim). 126

128 2.4. Wsparcie zwrotne na zakupy taboru transportu publicznego (cel tematyczny VI.) może byd realizowane poprzez pożyczki udzielane przez IZ bezpośrednio spółkom transportowym JST Wsparcie zwrotne w ramach celu tematycznego VIII. (Promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności pracowników) powinno byd realizowane za pośrednictwem PSZ, uzyskujących finansowanie projektów procedurze konkursowej. Punktem wyjścia do analizy alokacji środków przyszłego programu na instrumenty zwrotne były Założenia RPO WSL Wniosek 3. Zaproponowane w Założeniach alokacje na instrumenty zwrotne są wysokie, bo ponad trzykrotnie wyższe niż w perspektywie Jednocześnie środki na wsparcie MSP są ok. 12 razy wyższe, na rewitalizację zbliżone do tych w obecnym programie; ponadto zaproponowano wykorzystanie instrumentów zwrotnych w celu tematycznym IV. i celu tematycznym VI. Nie we wszystkich obszarach, gdzie istnieje potencjał do wykorzystania finansowania zwrotnego, zaproponowano jego wykorzystanie. Rekomendacja 3. W oparciu o Założenia stworzyliśmy wariant maksymalnego wykorzystania środków zwrotnych, proponując ich szersze stosowania dla wybranych obszarów w ramach celu tematycznego I., II. i VI.. Spowodowało to wzrost udziału instrumentów zwrotnych w całym programie do 17,4 proc. alokacji (w stosunku do 14,4 proc. w programie). Jednocześnie podkreślamy, że w niektórych wypadkach (co do zasady we wsparciu kierowanym do podmiotów nierynkowych) stosowanie instrumentów zwrotnych nie jest jednoznacznie rekomendowane, bo przy nieco innych oczekiwanych rezultatach można stosowad instrumenty zwrotne lub dotacje. Dotyczy to w szczególności wsparcia w ramach celu tematycznego IV. (działania z zakresu termomodernizacji i rozproszonych OZE) oraz celu tematycznego VI. (zakupy taboru transportu publicznego). Dodatkowe istotne wnioski dla przyszłego programu wynikają z dotychczasowych doświadczeo w ramach RPO WSL Ich analiza prowadzi do następujących istotnych wniosków: Wniosek 4. Zasady współpracy IZ z pośrednikami finansowymi poddziałania prowadzą do pewnych problemów w pozyskiwaniu i realizacji projektów. W zakresie uczestnictwa pośredników finansowych w naborze projektów poddziałania kluczowe były wysokie wymagania IZ co do przedstawianego zabezpieczenia akceptowano wyłącznie gwarancje bankowe i zabezpieczenie na nieruchomościach. Dla części potencjalnych projektodawców oznaczało to zamknięcie możliwości udziału w konkursie, dla instytucji realizujących projekty ograniczenie wielkości środków, o jakie wnioskowali lub istotne podniesienie kosztów zarządzania (koszt gwarancji bankowej). Ponadto problematyczny jest sposób rozliczania kosztów zarządu (znacznie mniej elastyczny niż w wypadku np. zasad obowiązujących w inicjatywie JEREMIE), powodujący wysoką nieelastycznośd kosztów osobowych (co utrudnia politykę kadrową pośredników finansowych) oraz wątpliwości co kwalifikowalności niektórych kosztów. 127

129 Rekomendacja 4. W przyszłej perspektywie finansowej, w związku z proponowanym modelem wdrażania, problem zabezpieczeo i kosztów zarządzania pośredników finansowych będzie w znacznym stopniu po stronie menadżera funduszu jednak w ustaleniach na poziomie IZ menadżer należy dopuścid szerszy katalog akceptowanych zabezpieczeo (w szczególności akceptowanie weksli in blanco od instytucji publicznych) oraz możliwie elastyczny sposób rozliczania kosztów zarządzania (przejście na ryczałtowe rozliczanie kosztów zarządu, bez dodatkowych ograniczeo nakładanych na pośrednika finansowego). Rekomendacja ta jest obowiązująca dla każdego modelu wdrażania w tym także dla rozwiązao off-the-shelf przygotowywanych przez MRR. Wniosek 5. Dotychczasowe wdrażanie inicjatywy JESSICA, tak w województwie śląskim, jak i poza nim, wskazuje na znacznie wyższe zainteresowanie jej ofertą przedsiębiorstw, niż JST, co nie jest zgodne z pierwotnymi założeniami tego instrumentu. Jako przyczyny ograniczonego zainteresowania JST wskazuje się niechęd do zwiększania zadłużenia zewnętrznego, problemy z wystarczającą rentownością przedsięwzięd rewitalizacyjnych oraz problemy z wkładem własnym. Jednocześnie zainteresowanie inicjatywą w województwie (w porównaniu z innymi regionami) jest wysokie, a potrzeby w ramach rewitalizacji duże. Rekomendacja 5. Ze względu na niejednoznaczne doświadczenia wdrażania inicjatywy JESSICA, zasadne jest niezwiększanie (w stosunku do obecnej perspektywy) środków na wsparcie zwrotne w tym obszarze. Reguła wydatkowa dla samorządów powinna byd neutralna względem pożyczek ze środków publicznych (ponieważ nie zmienia zadłużenia netto), co przynajmniej częściowo może zmniejszyd ich awersję do finansowania długiem. 128

130 Dodatkowe wnioski dla przyszłej pespektywy wynikają też z oceny zdolności absorpcyjnych i możliwości realizacji przyszłej perspektywy przez samych interesariuszy: Wniosek 6. Województwo śląskie dysponuje wystarczającą liczbą instytucji profesjonalnie oferujących instrumenty zwrotne (podmiotów mogących pełnid funkcję pośredników finansowych) do realizacji interwencji w przyszłej perspektywie, jednak problemem może byd po pierwsze, sam potencjał pośredników, nastawionych obecnie na działalnośd na mniejszą skalę, po drugie, brak podmiotów o większym doświadczeniu w realizacji wsparcia kapitałowego. Rekomendacja 6. Przyszła perspektywa powinna przewidywad wynagradzanie za zarządzanie umożliwiające pośrednikom finansowym zwiększenie potencjału instytucjonalnego, w szczególności w zakresie osobowym. Ze względu na brak wyspecjalizowanych instytucji we wsparciu kapitałowym, powinno byd ono realizowane stopniowo, przy niewielkiej początkowej alokacji. Wniosek 7. Świadomośd przedsiębiorców nt. oferty funduszy pożyczkowych i poręczeniowych jest niska, dodatkowo wsparcie z funduszy UE jest przez nich kojarzone z instrumentami bezzwrotnymi. Również ogólna wiedza przedsiębiorców nt. finansowania zwrotnego (niezależnie od jego źródła) jest niewielka. W sytuacji istotnego wzrostu dostępnych środków może to prowadzid do problemów z wykorzystaniem alokacji. Rekomendacja 7. Kampania informacyjno-promocyjna skierowana do MSP na temat instrumentów zwrotnych powinna byd przewidziana jako jedno z działao promocyjnych RPO WSL i jest warunkiem wykorzystania zwiększonej alokacji we wsparciu przedsiębiorstw. Jednocześnie konieczny jest ilościowy pomiar luki finansowej i zdolności absorpcyjnej województwa śląskiego w zakresie IIF. Wniosek 8. Przedstawiciele przedsiębiorców wskazywali, że właśnie informacja i promocja, a więc dotarcie do odbiorców z ofertą funduszy, jest główną barierą absorpcji środków. Jednocześnie w ramach badania nie prowadzono ilościowej oceny luki finansowej w województwie śląskim, co uniemożliwia precyzyjne określenie zdolności absorpcyjnych. Rekomendacja 8. Dla określenia ostatecznych alokacji w IIF konieczny jest ilościowy pomiar luki finansowej na terenie województwa śląskiego. 129

131 Tabela wdrażania rekomendacji Lp. Wniosek (podrozdział) Rekomendacja (podrozdział) Adresat rekomendacji Sposób wdrożenia Termin realizacji Rekomendacje kluczowe 1. Nie ma pełnej wymienności między instrumentami dotacyjnymi i instrumentami zwrotnymi. Istnieją obszary, w których instrumenty zwrotne są zdecydowanie bardziej właściwe i takie, w których wsparcie powinno mied charakter bezzwrotny. Pożyczki rynkowe należy kierowad do MSP o ograniczonej zdolności kredytowej w ramach wsparcia inwestycji, względnie na cele obrotowe, a także do MSP jako uzupełnienie wsparcia dotacyjnego, ze względu na konieczny wkład własny, w projektach B+R lub innowacyjnych o dużym ryzyku;. IZ W RPO WSL , wg propozycji rozdziału (podrozdziały 1.1., 1.3) Pożyczki preferencyjne tworzą efekt zachęty i w związku z tym (podobnie jak dotychczas dotacje) powinny byd kierowane do MSP (a w ramach rewitalizacji także do podmiotów nierynkowych, w szczególności JST) i skłaniad odbiorców do zwiększenia aktywności inwestycyjnej w określonych obszarach (np. inwestycje w innowacje czy turystykę); Pożyczki preferencyjne lub rynkowe (w zależności od wyboru publicznego) mogą też byd narzędziem finansowania projektów z zakresu termomodernizacji i rozproszonych OZE (realizowanych przez podmioty niekomercyjne) oraz zakupów taboru transportu publicznego (przez spółki JST); Poręczenia umożliwiają zaciąganie kredytów podmiotom o niewystarczających zabezpieczeniach (ale posiadających zdolnośd kredytową) i powinny byd kierowane na zabezpieczenie kredytów inwestycyjnych i obrotowych firm sektora MSP. Wejścia kapitałowe skierowane są do MSP (w szczególności nowopowstałych lub na wczesnych etapach rozwoju) realizujących najbardziej ryzykownych projekty (przy braku zdolności i zabezpieczeo).

132 Dotacje są najwłaściwszym instrumentem realizacji projektów niegenerujących przychodów, ryzykownych (w tym także związanych z ryzykiem gospodarczym, np. B+R przedsiębiorstw), powodujących istotne pozytywne efekty zewnętrzne lub dostarczających dóbr publicznych. (podrozdziały 1.1., 1.3., 3.1.) 2. Znaczny wzrost środków na instrumenty zwrotne w przyszłej pespektywie oznacza koniecznośd refleksji nad modelem wdrażania. Obecny model stosowany w poddziałaniu (tj. bezpośrednia współpraca IZ z pośrednikami finansowymi) będzie trudny do realizacji w kolejnej perspektywie. Model wdrażania inicjatywy JESSICA sprawdził się, a występujące w niej problemy są raczej niezależne od samego modelu. W obszarze wsparcia przedsiębiorstw rekomenduje się powołanie jednego menadżera funduszu powierniczego, który będzie realizowad wsparcie (poprzez pośredników finansowych) zwrotne skierowane do przedsiębiorstw w obszarach przewidzianych celami tematycznymi I. do III., oraz w celu tematycznym IV., przy czym wsparcie przewidziane obecnie w ramach celów tematycznych I. do III. powinno byd zblokowane w jednym priorytecie (poświęconym wsparciu MSP), co umożliwi większą elastycznośd wdrażania. IZ W RPO WSL , wg propozycji rozdziału (podrozdział 1.2., 3.2.) Interwencja w ramach celu tematycznego IV. skierowana do podmiotów niekomercyjnych (termomodernizacja, rozproszone OZE) powinna byd realizowana we współpracy IZ bezpośrednio z pośrednikiem finansowym oczywistym kandydatem jest tu WFOŚiGW. W obszarze wsparcia rewitalizacji rekomenduje się zastosowanie modelu post-jessica, rozszerzając go o wsparcie na rekultywację na cele komercyjne prowadzoną przez duże firmy (cel tematyczny VI.), ewentualnie także wsparcia podmiotów niekomercyjnych w ramach celu tematycznego IV. (o ile realizacja tych zadao nie zostanie powierzona WFOŚiGW w modelu bezpośrednim). Wsparcie zwrotne na zakupy taboru transportu publicznego (cel tematyczny VI.) może byd realizowane poprzez pożyczki udzielane przez IZ bezpośrednio spółkom transportowym JST. Wsparcie zwrotne w ramach celu tematycznego VIII.

133 promowania zatrudnienia i mobilności powinno byd realizowane za pośrednictwem PSZ, uzyskujących finansowanie projektów procedurze konkursowej. (podrozdział 3.2.) 3. Zaproponowane w Założeniach alokacje na instrumenty zwrotne są wysokie, bo ponad trzykrotnie wyższe niż w perspektywie Jednocześnie środki na wsparcie MSP są ok. 12 razy wyższe, na rewitalizację zbliżone do tych w obecnym programie; ponadto zaproponowano wykorzystanie instrumentów zwrotnych w celu tematycznym IV. i celu tematycznym VI. Nie we wszystkich obszarach, gdzie istnieje potencjał do wykorzystania finansowania zwrotnego, zaproponowano jego wykorzystanie. W oparciu o Założenia stworzyliśmy wariant maksymalnego wykorzystania środków zwrotnych, proponując ich szersze stosowania dla wybranych obszarów w ramach celu tematycznego I., II. i VI. Spowodowało to wzrost udziału instrumentów zwrotnych w całym programie do 17,4 proc. alokacji (w stosunku do 14,4 proc. w programie). Jednocześnie podkreślamy, że w niektórych wypadkach (co do zasady we wsparciu kierowanym do podmiotów nierynkowych) stosowanie instrumentów zwrotnych nie jest jednoznacznie rekomendowane, bo przy nieco innych oczekiwanych rezultatach można stosowad instrumenty zwrotne lub dotacje. IZ W RPO WSL , wg propozycji rozdziału (podrozdział ) (podrozdział ) 4. Zasady współpracy IZ z pośrednikami finansowymi poddziałania prowadzą do pewnych problemów w pozyskiwaniu i realizacji projektów. W zakresie uczestnictwa pośredników finansowych w naborze projektów poddziałania kluczowe były wysokie wymagania IZ co do przedstawianego zabezpieczenia akceptowano wyłącznie gwarancje bankowe i zabezpieczenie na nieruchomościach. Dla części potencjalnych projektodawców oznaczało to zamknięcie możliwości udziału w konkursie, dla instytucji realizujących projekty ograniczenie wielkości środków, o jakie wnioskowali lub istotne podniesienie kosztów zarządzania (koszt gwarancji bankowej). Ponadto problematyczny jest sposób rozliczania kosztów zarządu (znacznie mniej W przyszłej perspektywie finansowej, w związku z proponowanym modelem wdrażania, problem zabezpieczeo i kosztów zarządzania pośredników finansowych będzie w znacznym stopniu po stronie menadżera funduszu jednak w ustaleniach na poziomie IZ menadżer należy dopuścid szerszy katalog akceptowanych zabezpieczeo oraz możliwie elastyczny sposób rozliczania kosztów zarządzania. (rozdział 5.) IZ W RPO WSL

134 elastyczny niż w wypadku np. zasad obowiązujących w inicjatywie JEREMIE), powodujący wysoką nieelastycznośd kosztów osobowych (co utrudnia politykę kadrową pośredników finansowych) oraz wątpliwości co kwalifikowalności niektórych kosztów. (podrozdział ) 5. Dotychczasowe wdrażanie inicjatywy JESSICA, tak w województwie śląskim, jak i poza nim, wskazuje na znacznie wyższe zainteresowanie jej ofertą przedsiębiorstw, niż JST, co nie jest zgodne z pierwotnymi założeniami tego instrumentu. Jako przyczyny ograniczonego zainteresowania JST wskazuje się niechęd do zwiększania zadłużenia zewnętrznego, problemy z wystarczającą rentownością przedsięwzięd rewitalizacyjnych oraz problemy z wkładem własnym. Jednocześnie zainteresowanie inicjatywą w województwie (w porównaniu z innymi regionami) jest wysokie, a potrzeby w ramach rewitalizacji duże. Ze względu na niejednoznaczne doświadczenia wdrażania inicjatywy JESSICA, zasadne jest niezwiększanie (w stosunku do obecnej perspektywy) środków na wsparcie zwrotne w tym obszarze. (podrozdział ) IZ W RPO WSL (podrozdziały , ) 6. Województwo śląskie dysponuje wystarczającym potencjałem instytucji profesjonalnie oferujących instrumenty zwrotne (podmiotów mogących pełnid funkcję pośredników finansowych) do realizacji interwencji w przyszłej perspektywie, jednak problemem może byd po pierwsze, sam potencjał pośredników, nastawionych obecnie na działalnośd na mniejszą skalę, po drugie, brak podmiotów o większym doświadczeniu w realizacji wsparcia kapitałowego. Przyszła perspektywa powinna przewidywad wynagradzanie za zarządzanie umożliwiające pośrednikom finansowym zwiększenie potencjału instytucjonalnego, w szczególności w zakresie osobowym. Ze względu na brak wyspecjalizowanych instytucji we wsparciu kapitałowym, powinno byd ono realizowane stopniowo, przy niewielkiej początkowej alokacji. (podrozdział 3.1, rozdział 5.) IZ W RPO WSL

135 (podrozdział ) 7. Świadomośd przedsiębiorców nt. oferty funduszy pożyczkowych i poręczeniowych jest niska, dodatkowo wsparcie z funduszy UE jest przez nich kojarzone z instrumentami bezzwrotnymi. Również ogólna wiedza przedsiębiorców nt. finansowania zwrotnego (niezależnie od jego źródła) jest niewielka. W sytuacji istotnego wzrostu dostępnych środków może to prowadzid do problemów z wykorzystaniem alokacji. Kampania informacyjno-promocyjna skierowana do MSP na temat instrumentów zwrotnych powinna byd przewidziana jako jedno z działao promocyjnych RPO WSL (rozdział 5.) IZ W RPO WSL (podrozdział ) Przedstawiciele przedsiębiorców wskazywali, że właśnie informacja i promocja, a więc dotarcie do odbiorców z ofertą funduszy, jest główną barierą absorpcji środków. Jednocześnie w ramach badania nie prowadzono ilościowej oceny luki finansowej w województwie śląskim, co uniemożliwia precyzyjne określenie zdolności absorpcyjnych. Dla określenia ostatecznych alokacji w IIF konieczny jest ilościowy pomiar luki finansowej na terenie województwa śląskiego. (podrozdział ) IZ Badanie ewaluacyjne 2013 (podrozdział ) Rekomendacje horyzontalne Jako przyczyny ograniczonego zainteresowania JST wsparciem zwrotnym wskazuje się m.in. niechęd do zwiększania zadłużenia zewnętrznego. (podrozdziały , ) Reguła wydatkowa dla samorządów powinna byd neutralna względem pożyczek ze środków publicznych (ponieważ nie zmienia zadłużenia netto), co przynajmniej częściowo może zmniejszyd ich awersję do finansowania długiem. (rozdział 5.) Ministerstwo Finansów regulacje dot. reguły wydatkowej Zasady współpracy IZ z pośrednikami finansowymi poddziałania (w szczególności w zakresie wymaganych od pośrednika zabezpieczeo i sposobu wynagradzania za zarządzanie) prowadzą W ramach przyszłych rozwiązao off-the-shelf należy dążyd do tego, by zabezpieczenie oraz sposób wynagradzania za zarządzanie nie były barierą dla rozwoju pośredników finansowych i ich większego zaangażowania w realizację Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Regulacje dotyczące IIF w przyszłej perspektywie

136 do problemów w pozyskiwaniu i realizacji projektów, zgłaszanych przez pośredników finansowych. Problem ten może przybrad bardziej uniwersalny wymiar wraz ze wzrostem środków na IIF nie tylko w województwie śląskim. (podrozdział ) przyszłej perspektywy. Optymalnym rozwiązaniem jest akceptowanie weksli in blanco od instytucji publicznych oraz przejście na ryczałtowe rozliczanie kosztów zarządu, bez dodatkowych ograniczeo nakładanych na pośrednika finansowego. (rozdział 5.)

137 Bibliografia ADE (2009), Ex post Evaluation of Cohesion Policy Programmes co-financed by the European Fund for Regional Development (Objectives 1 and 2) Work Package 5b: Environment and Climate Change, Raport koocowy, t. 2. Berger, A., Udell, G., (1998) The economics of small business finance: The roles of private equity and debt markets in the financial growth cycle, Journal of Banking & Finance, No. 22 Boocock, G., Shariff, M. (2005) Measuring the Effectiveness of Credit Guarantee Schemes, Longborough University European Commission (2006) Commission Staff Working Document: Annex II to the Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions Implementing the Community Lisbon Programme: Financing SME Growth Adding European Value, COM(2006) 349 final European Commission (2010), EUROPE 2020, A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, European Commission, Bruksela. European Commission (2002), Guide to Risk Capital Financing in Regional Policy, Bruksela 2002Główny Urząd Statystyczny (2012), Rocznik statystyczny województwa śląskiego 2011, GUS, Katowice. Habschick M., Seidl B., Evers J. (2007) Survey of Financial Literacy Schemes in the EU27 - Final Report, Hamburg 2007 Instytut Badao nad Gospodarką Rynkową (2010), Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku, IbnGR, Gdaosk. Jabłooska D. (2011), Analiza propozycji Komisji Europejskiej dotyczącej rozszerzenia zakresu stosowania instrumentów inżynierii finansowej w Polityce Spójności po 2013 r. ekspertyza dla MRR, Warszawa, Kierzkowski T. (2012). Zwrotne instrumenty finansowe w ramach programów operacyjnych na lata proponowany model funkcjonowania poręczeo portfelowych oraz preferencyjnych kredytów, Fundusze pod Lupą Analizy Departamentu Funduszy Europejskich PKPP Lewiatan (1/2012), arszawa, Kreuz Z., Nadler M., JESSICA UDF Typologies and Governance Structures in the context of JESSICA implementation, EIB, Luksemburg, 2011 Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych (2012), Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce stan na r., KSFP, Warszawa. 136

138 Martinot, E., Cabraal, A., Mathur S. (2001), World Bank/GEF solar home system projects: experiences and lessons learned , Renewable and Sustainable Energy Reviews, nr 5 (39-57). Matejun M. (2011), Instrumenty wspierania rozwoju firm sektora MSP w teorii i w praktyce zarządzania, Wspomaganie i finansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Difin ( ). Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2011), Evidence-based cohesion policy and its role in achieving Europe 2020 objectives. Nunoo J., Andoh F. K. (2012) Sustaining Small and Medium Enterprises through Financial Service Utilization: Does Financial Literacy Matter? Agricultural & Applied Economics Association s 2012 AAEA Annual Meeting, Seattle, Washington, August 12-14, 2012 OECD (2006), The SME Financing Gap (Volume I): Theory and Evidence, OECD. Owen, A. (2006), Nuclear Power for Australia?, Agenda, t. 13, nr 3 ( ). Piotrowski, Sz., Filipowska, M. (2012), Wady i zalety dotacji bezzwrotnej w perspektywie alternatywnych instrumentów finansowych wspierania innowacyjności i rozwoju MŚP, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdaoskiego, Zeszyty Naukowe nr. 1, t. I ( ). Policy & Action Group Uniconsult sp z o.o. (2009), Ewaluacja trafności I efektów realizacji Działania 1.2 Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, Raport koocowy. Policy & Action Group Uniconsult sp z o.o. (2010), Ekspertyza dotycząca uwarunkowao społeczno-gospodarczych oraz system prawno-instytucjonalnego wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w Polsce Wschodniej, PAG Uniconsult, Warszawa. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (2008), Raport z ewaluacji poddziałania oraz SPO WKP, PARP, Warszawa. Polski Związek Fundszy Pożyczkowych (2011), Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce według stanu na r., PZFP, Warszawa. Position of the Commision Services on the development of Partnership Agreement and programmes in Poland for the period , dokument opublikowany przez Komisję Europejską r. Projekt Założeo Umowy Partnerstwa, 4 października 2012 r., prezentacja z 4 października 2012 r., opublikowana r. na stronie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w zakładce Programowanie perspektywy finansowej na lata PSDB sp. z.o.o., Quality Watch sp. z o.o., ASM Centrum Badao I Analiz Rynku sp z o.o. (2010), Badanie rynku wybranych usług wpierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: Finansowanie zwrotne, PARP. 137

139 PSDB (2011) Ocena wsparcia udzielanego przedsiębiorcom w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata , Warszawa, 2011 Rambøll (2010), Ex post evaluation of cohesion policy programmes financed by the ERDF Enterprise Support, Raport koocowy. Revest, V. Sapio, A. (2012), Financing technology-based small firms in Europe: what do we know?, Small Business Economics, t. 39, wyd. 1( ). Richard, D. (2011), Small business and government: the Richard report. Riding, A.L., Haines, G. (2001), Loan guarantees: costs of default and benefits to small firms, Journal of Business Venturing, nr 16 ( ). Rychwalski A. (2011) OECD Financial Literacy Measurement Study in Poland: Objectives, Challenges and Preliminary Findings, prezentacja z: OECD-FCAC Conference, Tonronto May 2011 Samecki P. (2009) Orientation Paper On Future Cohesion Policy, European Commission 2009 Social Research (2008) Evaluation of ERDF Supported Venture Capital and Loan Funds, 2008 Stiglitz, J. E., Weiss, A. (1981), Credit Rationing in Markets with Imperfect Information, The American Economic Review, t. 71, nr 3 ( ). Sułkowski, R. (2009), Ocena wsparcia MSP przez fundusze poręczeniowe i pożyczkowe, Zarządzanie Publiczne, nr 2 (31-43). Szafraoska M, Matysiak-Pejas R. (20120) Knowledge and financial skills of consumer in Poland against the background of selected countries in the Word Delhi Business Review, vol. 11, no. 2, 2010 Taci A. (2011) EBRD Experience in access to finance, prezentacja z: Capacity Building Seminar, Trento, October 2011 Tamowicz P. (red.), Wpływ wdrożenia Inicjatywy JEREMIE na terenie województwa zachodniopomorskiego na sytuację gospodarczą regionu ze szczególnym uwzględnieniem sektora MSP oraz funkcjonujących instytucji poręczeniowych i pożyczkowych, Szczecin/Gdaosk, Thomas, S. (2008), Can nuclear power plants be built in Britain without public subsidies and guarantees?, niepublikowany artykuł z konferencji Commercial Nuclear Energy in an Unstable, Carbon Constrained World, Praga. Tymoczko, I., Pawłowska, M. (2007), Uwarunkowania dostępności kredytu bankowego analiza polskiego rynku, Bank i Kredyt, nr 6 (47-68). Uesugi, I., Sakai, K., Yamashiro, G. (2008) The Effectiveness of Public Credit Guarantees in the Japanese Loan Market, RIETI Discussion Paper Series 06-E

140 Wells, P., (2012) Understanding Social Investment Policy: evidence from the evaluation of Futurebuilders in England, Voluntary Sector Review, nr 3 t. 2, 2012, s Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (2008), Strategia działania WFOŚiGW w Katowicach na lata , WFOŚiGW, Katowice. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (2012), Zasady udzielania dofinansowania ze środków WFOŚiGW w Katowicach, WFOŚiGW, Katowice. Wydział Rozwoju Regionalnego (2012), Założenia do przyszłego Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego w latach , finansowanego z EFRR, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice, wersja z maja 2012 r. Zecchini, S., Ventura, M. (2009), The impact of public guarantees of credit to SMEs, Small Business Economics, nr 32 ( ). 139

141 SPIS WYKRESÓW WYKRES 1. PODZIAŁ NA TYPY INSTRUMENTÓW ZWROTNYCH WYKRES 2. KAPITALIZACJA FUNDUSZY POŻYCZKOWYCH (2010) I PORĘCZENIOWYCH (2011) W ZŁ NA 100 TYS. ZŁ PKB (2009) WYKRES 3. KAPITALIZACJA PRZEZNACZONA NA UDZIELANIE INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH W POLSCE (MLD PLN) NA LATA WYKRES 4. WDRAŻANIE WSPARCIA ZWROTNEGO W MODELU BEZPOŚREDNIM WYKRES 5. MODEL WDRAŻANIA INICJATYWY JEREMIE WYKRES 6. FINANSOWANIE DZIAŁALNOŚCI W CYKLU ROZWOJU FIRMY WYKRES 7. ALOKACJA POŻYCZEK I PORĘCZEŃ W RPO WSL W PORÓWNANIU Z KAPITALIZACJĄ RESZTY FUNDUSZY W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM (Z WYŁĄCZENIEM INICJATYWY JESSICA) W OKRESIE WYKRES 8. LICZBOWY ROZKŁAD POŻYCZEK WYKRES 9. WARTOŚCIOWY ROZKŁAD POŻYCZEK(MLN PLN) WYKRES 10. POŻYCZKI WZGLĘDEM OBSZARU DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA (MLN PLN) WYKRES 11. ROZKŁAD LICZBY POŻYCZEK W ZALEŻNOŚCI OD CELU POŻYCZKI WYKRES 12. ROZKŁAD POŻYCZEK WZGLĘDEM CZASU TRWANIA (W MLN PLN) WYKRES 13. ROZKŁAD POŻYCZEK (MLN PLN) WZGLĘDEM ICH WARTOŚCI (OŚ POZIOMA W TYS. PLN WYKRES 14. ROZKŁAD WARTOŚCI POŻYCZEK WRAZ Z UWZGLĘDNIENIEM CELÓW WZGLĘDEM WIELKOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA (OŚ LEWA, MLN PLN) ORAZ ŚREDNIA WARTOŚĆ POŻYCZKI (OŚ PRAWA, TYS. PLN) WYKRES 15. ROZKŁAD WARTOŚCI PREFERENCYJNEJ POŻYCZKI INWESTYCYJNEJ WZGLĘDEM WIELKOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA (OŚ LEWA, MLN PLN) ORAZ ŚREDNIA WARTOŚĆ POŻYCZKI (OŚ PRAWA, TYS. PLN) STAN NA WYKRES 16. ROZKŁAD UDZIELONYCH PREFERENCYJNYCH POŻYCZEK INWESTYCYJNYCH WZGLĘDEM OBSZARÓW DZIAŁANIA PRZEDSIĘBIORSTW (MLN PLN I PROC. OGÓŁEM) WZGLĘDEM ROZKŁADU MSP W WOJEWÓDZTWIE WYKRES 17. ROZKŁAD UDZIELONYCH PREFERENCYJNYCH POŻYCZEK INWESTYCYJNYCH WZGLĘDEM CZASU TRWANIA POŻYCZKI (MLN PLN) STAN NA DZIEŃ WYKRES 18. ROZKŁAD UDZIELONYCH PREFERENCYJNYCH POŻYCZEK INWESTYCYJNYCH WZGLĘDEM WARTOŚCI POŻYCZKI (MLN PLN) STAN NA WYKRES 19. LICZBOWY ROZKŁAD PORĘCZEŃ WYKRES 20. WARTOŚCIOWY ROZKŁAD PORĘCZEŃ (MLN PLN) WYKRES 21. ROZKŁAD PORĘCZEŃ WZGLĘDEM OBSZARU DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA (MLN PLN I PROC.) WYKRES 22. ROZKŁAD LICZBY PORĘCZEŃ WZGLĘDEM CELU WSPARCIA WYKRES 23. ROZKŁAD PORĘCZEŃ WZGLĘDEM CZASU TRWANIA PORĘCZENIA (MLN PLN I PROC.) WYKRES 24. ROZKŁAD PORĘCZEŃ (W MLN PLN I PROC.) WZGLĘDEM WARTOŚCI WSPARCIA (TYS. PLN) WYKRES 25. ROZKŁAD WARTOŚCI PORĘCZEŃ Z PODZIAŁEM NA CEL PORĘCZENIA WZGLĘDEM WIELKOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA (OŚ LEWA, MLN PLN) ORAZ ŚREDNIA WARTOŚĆ PORĘCZENIA (OŚ PRAWA, TYS. PLN) STAN NA DZIEŃ WYKRES 26. OCENA KONKURENCYJNOŚCI WARUNKÓW WSPARCIA WYKRES 27. NAJBARDZIEJ KONKURENCYJNE ATRYBUTY POŻYCZEK(PROC. UDZIELANYCH ODPOWIEDZI).. 57 WYKRES 28. DOŚWIADCZENIA W WYKORZYSTANIU INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH WYKRES 29. PLANY WYKORZYSTANIA INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH W PRZYSZŁOŚCI WYKRES 30. PRZYSZŁY POPYT Z UWZGLĘDNIENIEM INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH WYKRES 31. UDZIAŁ FIRM O WYSTARCZAJĄCYM DOSTĘPIE DO KAPITAŁU WYKRES 32. UDZIAŁ FIRM, DLA KTÓRYCH DOSTĘP DO KAPITAŁU JEST BARIERĄ ROZWOJU WYKRES 33. EFEKT WSPARCIA W RPO WSL W RAMACH PODDZIAŁANIA RPO WSL WYKRES 34. MODEL WDRAŻANIA INICJATYWY JESSICA W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM WYKRES 35. PROCEDURA OCENY WNIOSKÓW

142 WYKRES 36. ŚRODKI DOSTĘPNE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W FUNDUSZACH PRIVATE EQUITY (VENTURE CAPITAL I SEED CAPITAL), MLN ZŁ STAN NA DZIEŃ WYKRES 37. WARTOŚĆ POŻYCZEK POZA RPO WSL WZGLĘDEM INSTYTUCJI UDZIELAJĄCEJ WSPARCIA W OKRESIE (MLN PLN) STAN NA WYKRES 38. WARTOŚĆ PORĘCZEŃ POZA RPO WSL WZGLĘDEM INSTYTUCJI UDZIELAJĄCEJ WSPARCIA W OKRESIE (MLN PLN) STAN NA WYKRES 39. PODEJŚCIE WERTYKALNE WYKRES 40. PODEJŚCIE HORYZONTALNE SPIS TABEL TABELA 1. PRZEGLĄD NAJWAŻNIEJSZYCH INSTRUMENTY ZWROTNE W POLSCE, FINANSOWANYCH ZE ŚRODKÓW PUBLICZNYCH TABELA 2. PORÓWNANIE WYKORZYSTANIA I KAPITALIZACJI FUNDUSZY POŻYCZKOWYCH, PORĘCZENIOWYCH I INNYCH INICJATYW W WOJEWÓDZTWACH POLSKICH TABELA 3. STAN REALIZACJI BADAŃ EWALUACYJNYCH POPRZEDZAJĄCYCH AKCESJĘ JESSICA W EUROPIE. 26 TABELA 4. CECHY EKONOMICZNE DOTACJI I INSTRUMENTÓW ZWROTNYCH TABELA 5. CHARAKTERYSTYKI WYBRANYCH PROGRAMÓW POMOCY ZWROTNEJ FINANSOWANYCH Z EFRR TABELA 6. CHARAKTERYSTYKI WYBRANYCH PROGRAMÓW FINANSOWANIA KAPITAŁOWEGO FINANSOWANYCH Z EFRR TABELA 7. PORÓWNANIE WARUNKÓW UDZIELANIA POŻYCZEK ORAZ AKTYWNOŚCI FUNDUSZY W RAMACH RPO WSL (STAN NA DZIEŃ ) TABELA 8. STAN REALIZACJI INICJATYWY JESSICA W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM TABELA 9. PREFEROWANE MONTAŻE FINANSOWE WŚRÓD WNIOSKODAWCÓW (N=10) TABELA 10. WARTOŚCI ZŁOŻONYCH WNIOSKÓW AKTUALNYCH I POTENCJALNYCH BENEFICJENTÓW, W PLN (N=11) TABELA 11. KALKULACJA WARTOŚCI POŻYCZEK W DEKLAROWANYM PRZEZ ANKIETOWANYCH ZAPOTRZEBOWANIU NA WSPARCIE W RAMACH INICJATYWY JESSICA W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM (W PLN) TABELA 12. PORÓWNANIE PROGRAMÓW WSPIERANIA INSTRUMENTAMI FINANSOWYMI ZA OKRES TABELA 13. INSTRUMENTY ZWROTNE W CELU TEMATYCZNYM I TABELA 14. INSTRUMENTY ZWROTNE W CELU TEMATYCZNYM III TABELA 15. INSTRUMENTY ZWROTNE W CELU TEMATYCZNYM III TABELA 16. INSTRUMENTY ZWROTNE W CELU TEMATYCZNYM IV TABELA 17. INSTRUMENTY ZWROTNE W CELU TEMATYCZNYM VI TABELA 18. INSTRUMENTY ZWROTNE W CELU TEMATYCZNYM VIII TABELA 19. INSTRUMENTY ZWROTNE W CELU TEMATYCZNYM IX TABELA 20. PODSUMOWANIE REKOMENDACJI W ZAKRESIE ZASTOSOWANIA WSPARCIA ZWROTNEGO I BEZZWROTNEGO WG OBSZARÓW WSPARCIA ZAŁOŻEŃ RPO WSL TABELA 21. PODSUMOWANIE PROPONOWANYCH MODELI WDRAŻANIA TABELA 22. ALOKACJA NA IIF WG ZAŁOŻEŃ RPO WSL TABELA 23. PROPONOWANA ALOKACJA NA IIF RPO WSL TABELA 24. PROPONOWANY PODZIAŁ ŚRODKÓW NA POSZCZEGÓLNE INSTRUMENTY W RPO WSL TABELA WDRAŻANIA REKOMENDACJI

143 Aneks metodologiczny Celem badania ewaluacyjnego była analiza zastosowania instrumentów zwrotnych w realizacji inwestycji finansowanych z funduszy unijnych. Badania jakościowe i ilościowe objęły analizę stosowanych dotychczas w tym względzie rozwiązao oraz analizę możliwości ich wykorzystania ich w nowej perspektywie finansowej w województwie śląskim. Badanie ewaluacyjne objęło: cele tematyczne interwencji finansowanej m.in. z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych wg dotychczasowych propozycji w trakcie tworzenia perspektywy ; Cele tematyczne interwencji finansowanej z EFRR, objęte badaniem(tj. potencjalnie realizowane z wykorzystaniem wsparcia zwrotnego): Cel tematyczny I. Wspieranie badao naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji, Cel tematyczny II. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjno-komunikacyjnych, Cel tematyczny III. Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, Cel tematyczny IV. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach, Cel tematyczny VI. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów, Cel tematyczny VIII. Promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności pracowników, 36 6 Cel tematyczny IX. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem. doświadczenia w realizacji wsparcia z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych (w szczególności w ramach RPO WSL) od 2007 r.; W tej części ewaluacją objęto nie tylko instrumenty wdrażane w ramach RPO WSL, ale również instrumenty interwencji, realizowane w innych regionach oraz na szczeblu krajowych. Zgodnie z naszymi dodatkowymi propozycjami badanie zostało pogłębione o analizę literatury umożliwiającą krytyczna refleksją wobec poszczególnych modeli wsparcia. obszary badawcze, takie jak podsumowanie dotychczasowych doświadczeo, analizę możliwości zastosowania mechanizmów zwrotnych i bezzwrotnych oraz analizę możliwości ich faktycznego wdrożenia. 36 W związku z ewolucją kontekstu badania, w szczególności krajowych i regionalnych założeo dla przyszłej perspektywy finansowej, podjęto decyzję o zastąpieniu w badaniu (w stosunku do założeo SOPZ) celu tematycznego VII. celem tematycznym VIII. 142

144 Udzielenie odpowiedzi na zaprezentowane poniżej w zestawieniu obszarów i problemów badawczych, pytania z SOPZ oraz dodatkowe zaproponowane przez Zespół IBS pytania badawcze, pozwoliło sformułowad rekomendacje dla wykorzystania instrumentów zwrotnych w latach Tabela A.1. Zestawienie obszarów i problemów badawczych z wskazaniem ich umiejscowienia we wstępnym konspekcie raportu Obszar badawczy 1: Podsumowanie dotychczasowych doświadczeo w stosowaniu instrumentów zwrotnych w ramach RPO WSL 1A. OCENA INSTRUMENTÓW ZWROTNYYCH PODDZIAŁANIA Jak należy ocenid wsparcie udzielane za pośrednictwem Poddziałania Infrastruktura rozwoju gospodarczego, typ projektu: Dokapitalizowanie zewnętrznych źródeł dofinansowania przedsiębiorczości? Czy odpowiada ono potrzebom instytucji oferujących tego typu wsparcie? Czy poziom zainteresowania potencjalnych beneficjentów można uznad za satysfakcjonujący? Jeżeli nie, jakie działania należałoby podjąd aby zwiększyd zainteresowanie beneficjentów wskazanym typem projektu? Czy wystąpiły problemy w realizacji projektów? Jaki był powód wystąpienia ewentualnych problemów? Czy zainteresowanie odbiorców, tj. przedsiębiorców, zwrotnymi instrumentami było na poziomie gwarantującym prawidłową realizację projektów? Czy oferta skierowana do przedsiębiorców (biorąc pod uwagę wymogi formalne, procedury, czas oczekiwania) jest konkurencyjna w porównaniu z innymi dostępnymi zwrotnymi instrumentami? Jakiego rodzaju inwestycje zostały wsparte za pomocą instrumentów zwrotnych? Czy wsparcie oferowane w ramach analizowanego Poddziałania należy kontynuowad w przyszłym okresie programowania? 1B. OCENA INICJATYWY JESSICA Jak należy ocenid wsparcie w ramach Poddziałania Rewitalizacja - JESSICA? Czy występują jakieś problemy z wdrożeniem Inicjatywy JESSICA w województwie śląskim? Czy oferta skierowana dla projektodawców (biorąc pod uwagę wymogi formalne, procedury, czas oczekiwania) jest konkurencyjna w porównaniu z innymi dostępnymi zwrotnymi instrumentami? Jakie są powody wystąpienia ewentualnych problemów? Jakie rozwiązania należałoby rozważyd do wdrożenia w przyszłym okresie programowania? Obszar badawczy 2: Analiza możliwości zastosowania zwrotnych i bezzwrotnych mechanizmów finansowania inwestycji w perspektywie w województwie śląskim 2A. INNE ŹRÓDŁA ZWROTNE - ŚLĄSK Jakie zwrotne źródła finansowania dla inwestycji w ramach wskazanych celów tematycznych (poza wsparciem przewidzianym w ramach RPO WSL) są dostępne dla podmiotów w województwie śląskim? Jakich rodzajów inwestycji dotyczą? Jakie podmioty mogą ubiegad się o wsparcie na wskazane inwestycje? Jakie instytucje udzielają wsparcia? Jaka jest skutecznośd stosowania wskazanych mechanizmów (na podstawie dostępnych danych źródłowych, raportów ewaluacyjnych, analiz)? Czy mechanizmy cieszą się popularnością wśród podmiotów do których są skierowane? Jakie są powody ewentualnych problemów z wdrażaniem wskazanych mechanizmów? Jakie jest ich wykorzystanie? 2B. INNE ŹRÓDŁA ZWROTNE POZA ŚLĄSKIEM Jakie formy zwrotnych instrumentów finansowych dostępne są w poszczególnych celach tematycznych na poziomie kraju oraz w innych regionach w Polsce? Jakiego rodzaju inwestycji dotyczą? Jakie podmioty mogą udzielad wsparcia? Jakie podmioty mogą realizowad projekty? Czy będą możliwe do zastosowania w ramach perspektywy w ramach regionalnego programu operacyjnego? Jaka jest skutecznośd stosowania wskazanych mechanizmów (na podstawie dostępnych informacji źródłowych, raportów ewaluacyjnych, analiz oraz wywiadów pogłębionych z wybranymi IZ)? Czy mechanizmy cieszą się popularnością wśród podmiotów, do których są skierowane? Jakie są powody ewentualnych problemów z wdrażaniem wskazanych mechanizmów? 2Ba. (dodatkowe) ROZWINIĘCIE Jakiego rodzaju modele wdrażania i zarządzania instrumentami inżynierii finansowej są praktykowane w innych regionach Polski oraz innych krajach / regionach UE? Jakie instytucje zaangażowane są na poszczególnych poziomach zarządzania i wdrażania? Jakie są zalety i wady poszczególnych modeli? Który z tych modeli byłby możliwy i korzystny do zastosowania w województwie śląskim w latach ? 2C. PROPOZYCJA INTERWENCJI Jakie rodzaje inwestycji w ramach poszczególnych celów tematycznych powinny byd finansowane za pomocą instrumentów zwrotnych? Do jakich beneficjentów należy skierowad finansowanie zwrotne? 2Ca. ALOKACJA (dodatkowe) Czy województwo śląskie będzie w stanie wykorzystad przyznaną alokację zakładając, że zdecydowana większośd dofinansowania będzie dostępna w formie instrumentów zwrotnych? W których obszarach szansa na wykorzystanie alokacji byłaby największa, a w których najmniejsza? Z czego to wynika? 2Cb. WPŁYW NA ROZWÓJ (dodatkowe) Jak wyglądałby rozwój regionu w latach przy zachowaniu starego kształtu finansowania projektów, a jak przy proponowanym kształcie? Który z modeli byłby lepszy dla realizacji strategii Europa 2020? 143

145 Jak nowe zasady finansowania wpłyną na rozwój endogenicznych potencjałów województwa? 2Cc. ZNACZENIE DLA MSP (dodatkowe) Popyt na jakiego typu instrumenty inżynierii finansowej zgłaszają w cyklu rozwoju MSP, w podziale na dłużne i kapitałowe? Dostęp do których z nich byłby w województwie śląskim najbardziej pożądany w przyszłej perspektywie? 2Cd. DOTACJE vs. INŻYNIERIA (dodatkowe) Jakie można wskazad wady i zalety wykorzystania instrumentów inżynierii finansowej (porównując z dotacjami)? W jakich dziedzinach/obszarach istnieje przewaga wykorzystywania IIF nad dotacjami oraz dotacji nad instrumentami inżynierii finansowej? 2Ce. (dodatkowe) JEREMIE Czy za właściwy należy uznad wybór trybu realizacji przedsięwzięcia polegającego na dokapitalizowaniu funduszy pożyczkowych i poręczeniowych na terenie województwa śląskiego ze środków RPO WSL w porównaniu z alternatywnymi rozwiązaniami (np. JEREMIE)? Czy istnieją przesłanki aby wprowadzid tę inicjatywę do woj. śląskiego? Obszar badawczy 3: Analiza możliwości wykorzystania proponowanych mechanizmów/form finansowania zwrotnego 3A. OCENY EKSPERTÓW, IZ/IP2 Jak są oceniane propozycje instrumentów zwrotnych w ramach poszczególnych celów tematycznych, które mogą zostad wdrażane w regionie w przyszłej perspektywie finansowej? Jakie są wady/zalety/możliwości wdrożenia/ przewidywane zainteresowanie potencjalnych beneficjentów? Jak oceniany jest proponowany sposób wdrażania/zarządzania? 3B. OCENY PROJEKTODAWCÓW Czy możliwości finansowe i potrzeby inwestycyjne potencjalnych odbiorców ostatecznych (projektodawców) pozwolą na realizację wskazanych inwestycji za pomocą instrumentów zwrotnych? Czy wskazane typy inwestycji są pożądanymi/priorytetowymi inwestycjami z punktu widzenia potencjalnych odbiorców ostatecznych (projektodawców)? 3C. (dodatkowe) ROZWINIĘCIE Czy w województwie śląskim oraz w poszczególnych krajach /regionach, w których stosowano zwrotne instrumenty finansowe, beneficjenci byli przygotowywani do korzystania z nich? Jeśli tak to w odniesieniu do których działao, w jakiej formie i z jakim przełożeniem na skutecznośd? Jakie formy przygotowania były najskuteczniejsze? Czy zasadne jest ich zastosowanie w województwie śląskim (jeżeli nie były w nim stosowane wcześniej)? Czy można wskazad przykłady dobrych praktyk? 1. Opis sposobu realizacji badania Odpowiedzi na wyżej postawione pytania poszukiwane były poprzez realizację, poniższych technik badawczych: desk research, wywiadów indywidualnych, wywiadów grupowych, wywiadów telefonicznych, ankiety telefonicznej, ankiety internetowej. Zgodnie z zasadą triangulacji metod badawczych (a także źródeł informacji oraz perspektyw badawczych), w efekcie rozmów (wywiadów i dyskusji eksperckiej) dokonana została weryfikacja spójności i uzupełnienie wniosków wyciągniętych z analizy wywiadów IDI, TDI oraz desk research, ankiety CAWI i badania CATI. 144

146 Analiza desk research, była pierwszym inicjującym ewaluację etapem badania, przebiegającym wraz z analizą danych statystycznych, w całej czasowej rozciągłości badania, począwszy od etapu przygotowywania raportu metodologicznego. W dalszej kolejności przeprowadzone zostały wywiady IDI i TDI. Zbiegły się z realizacją badania CATI na próbie potencjalnych beneficjentów przedsiębiorców, przygotowania bazy mailingowej do badania CAWI. Ten etap ewaluacji zakooczyło opracowanie propozycji zastosowania instrumentów zwrotnych, które zaprezentowane zostały w gronie dwóch badao fokusowych. W tym czasie zostały opracowane studia przypadków oraz podsumowano przeprowadzone badania. Zasadniczo metodologia badania oparta została na danych zastanych oraz na wynikach badao jakościowych wywiadów pogłębionych, telefonicznych wywiadów pogłębionych i grup fokusowych. Uzupełnieniem były dane ilościowe uzyskane w ramach badania CATI i CAWI Analiza danych zastanych (desk research) Początkowym etapem badania była analiza danych zastanych. W pierwszej kolejności przygotowane i przeanalizowane zostały materiały źródłowe wskazane w SOPZ. Projekty i zatwierdzone dokumenty strategiczne wskazane jako dodatkowe, rozszerzające zakres SOPZ źródła danych wykorzystane zostały w szczególności do opracowania dodatkowych problemów badawczych, w tym w szczególności dla wskazania różnego rodzaju instrumentów zwrotnych funkcjonujących w Polsce i zagranicą oraz wskazania dotychczasowych doświadczeo w ich wykorzystywaniu. Publikacje wykorzystane w analizach zaprezentowano w bibliografii opracowania Wywiady indywidualne (IDI) Celem wywiadów indywidualnych było podsumowanie dotychczasowych doświadczeo w danym obszarze (instrumentach zwrotnych) i wypracowanie na tej podstawie rekomendacji dla polityki społeczno-gospodarczej. W celu dogłębnej eksploracji tematu oraz uszczegółowienia problemów badawczych przeprowadzono wywiady z następującymi typami respondentów: przedstawicielami IZ i IP2, przedstawicielami instytucji wdrażających instrumenty finansowania zwrotnego, przedstawicielami wnioskodawców Poddziałania RPO WŚL przedstawicielem Funduszu Rozwoju Obszarów Miejskich (JESSICA), ekspertami w zakresie zwrotnych mechanizmów finansowych. Szczegółowy dobór prób oraz liczbę zrealizowanych jednostek badawczych, prezentuje poniższa tabela. 145