Rynki hurtowe energii elektrycznej

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 844 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2010 Katedra Mikroekonomii Rynki hurtowe energii elektrycznej 1. Wstęp Pojęcie rynku w elektroenergetyce jest nierozerwalnie związane z całym procesem reform sektora elektroenergetycznego. Ze względu na szczególne cechy energii elektrycznej 1 istotne jest precyzyjne zdefiniowanie tego rynku. Najogólniej rynek oznacza sposób organizacji dostępu do ograniczonych zasobów i dóbr. Jest to ciągły proces wzajemnego, spontanicznego i samoorganizującego się dostosowania znacznej liczby jednostkowych planów, decyzji i działań 2. W ramach tego procesu decyzje kupujących i sprzedających (dzięki posiadaniu określonych urządzeń i infrastruktury technicznej) dotyczące kupna i sprzedaży wymagają wykorzystania specyficznych usług systemowych i sieciowych realizowanych na podstawie określonych umów. Powszechnie przyjmuje się, że istotą konkurencji na rynku energii jest stworzenie instytucjonalnej płaszczyzny ( placu handlowego ) dla obrotu energią elektryczną 3. Niezależnie od szczegółowych rozwiązań 1 W porównaniu do innych towarów, energia elektryczna ma specyficzne cechy, do których zaliczyć można: brak możliwości magazynowania energii, co oznacza, że ilość zapotrzebowania musi się równać ilości wytworzenia, wymogi w zakresie infrastruktury technicznej posiadającej cechy monopolu naturalnego, konieczność posiadania specjalistycznej aparatury pomiarowej w odpowiednio krótkich okresach (dopiero stosunkowo niedawno, dzięki postępowi technologicznemu, stało się możliwe precyzyjne wykonywanie tego typu pomiarów i rozliczeń). 2 Z. Szalbierz, Spółki dystrybucyjne na rynku energii elektrycznej. Zmiana struktury rynku i procesów zarządzania, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2002, s J. Malko, A. Wilczyński, Rynki energii działania marketingowe, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2006, s. 77; M. Zerka, Mechanizmy rynkowe w elektroenergetyce zagadnienia wybrane, Instytut Doskonalenia Wiedzy o Rynku, Warszawa 2001, s zeszyt_844.indb :57:22

2 84 wszystkie sprawnie i efektywnie działające rynki tworzone są w podobny sposób, różni je jedynie sposób konstruowania ofert i zawierania kontraktów 4. Przywołać można również wiele czynników determinujących idealny rynek energią elektryczną. Zaliczyć można do nich: występowanie wielu podmiotów (kupujących i sprzedających) o podobnym udziale w rynku konkurujących między sobą; brak możliwości nadużywania siły rynkowej; możliwość reakcji popytu i podaży na sygnały cenowe; równy dostęp do sieci przesyłu i dystrybucji; uwzględnienie w taryfach opłat za użytkowanie sieci oraz opłat operatorskich; pełny dostęp do informacji dla wszystkich uczestników rynku o cenach rynkowych, cenach wytwórców, taryfach przesyłowych, cenach usług systemowych oraz brak wpływu dotacji i regulacji z zakresu ochrony środowiska na mechanizm rynkowy 5. Warto jednak podkreślić, że rynek energii elektrycznej musi dodatkowo zapewniać możliwość priorytetowego traktowania zasilania w energię elektryczną nad transakcjami finansowymi. Oznacza to taką konstrukcję rynku, która umożliwia priorytetowe traktowanie integralności systemu przesyłowego, stabilności sytemu elektroenergetycznego oraz niezawodności dostaw 6. Na rynkach energii elektrycznej przedmiotem transakcji jest wiele produktów, do których zaliczyć można: energię elektryczną, usługę przesyłową, niezawodność dostaw, usługi systemowe (zapewniające bezpieczeństwo dostaw, regulację mocy, napięć i częstotliwości), usługi w zakresie rezerw (sekundowej, minutowej, godzinowej oraz rezerwy na pokrycie przyszłego zapotrzebowania). Dodatkowo specyficzny produkt, jakim jest energia elektryczna, musi mieć określone parametry (cechy), zawierające się w określonych przepisami granicach. Należą do nich: odchylenie napięcia, wahania napięcia, poziom częstotliwości, symetria układów wielofazowych, zawartość wyższych harmonicznych 7. Deregulacja (liberalizacja) sektora elektroenergetycznego tworzy potrzebę organizacji rynków na poziomie hurtowym. Rynek hurtowy jest postrzegany jako bezpośredni skutek rozdzielenia poszczególnych funkcji systemu elektroenergetycznego. Nowy status energii elektrycznej (jako towaru) prowadzi bezpośrednio do rozwoju nowych typów kontraktów w handlu energią. W. Mielczarski do najczęściej spotykanych na rynku energii form kontraktów zalicza kontrakty typu 4 W. Mielczarski, Rynki energii elektrycznej. Wybrane aspekty techniczne i ekonomiczne, Agencja Rynku Energii SA i Energoprojekt-Consulting SA, Warszawa 2000, s A. Weron, R. Weron, Giełda energii. Strategie zarządzania ryzykiem, CIRE, Wrocław 2000, s. 52; W. Mielczarski, op. cit., s. 21; D. Michalski, B. Krysta, P. Lelątko, Zarządzanie ryzykiem na rynku energii elektrycznej, Instytut Doskonalenia Wiedzy o Rynku Energii, Warszawa 2004, s. 62; S. Hunt, Making Competition Work in Electricity, John Wiley & Sons, Inc., New York 2002, s W. Mielczarski, op. cit., s J. Malko, A. Wilczyński, op. cit., s zeszyt_844.indb :57:22

3 Rynki hurtowe energii elektrycznej 85 vesting 8, kontrakty dwustronne, transakcje giełdowe, kontrakty finansowe (np. typu futures), transakcje na rynku bilansującym 9. Kontrakty odgrywają znaczącą rolę w stabilizacji rynku energii elektrycznej. Mogą być zawierane na rynkach bilateralnych (w transakcjach bilateralnych) albo na rynkach zorganizowanych (występują przy tym dwa główne sposoby organizacji rynków: pool energetyczny i giełda energii). Przybierać mogą one postać kontraktów fizycznych (z dostawą) natychmiastowych i terminowych lub kontraktów finansowych (zabezpieczających). Natura energii elektrycznej nie pozwala na stworzenie prawdziwie natychmiastowych rynków energii, tj. rynków z dostawą natychmiastową. Tym samym rynki w formie zorganizowanej, takie jak pool energetyczny i giełda energii są substytutami dla rynków natychmiastowych w czasie rzeczywistym 10. Zawsze towarzyszyć im musi dodatkowo mechanizm bilansujący w czasie rzeczywistym realizowany w ramach funkcji operatorskich przez operatora systemu przesyłowego. Wyróżnia się trzy podstawowe formy organizacyjne prowadzenia handlu energią elektryczną 11. Należą do nich: poole energetyczne, giełdy energii, umowy dwustronne. Rozwiązania w zakresie tych trzech mechanizmów (tabela 1) oraz sposób ich działania najczęściej uwarunkowane jest lokalnymi regulacjami prawnymi. W praktyce możliwe jest równoczesne istnienie tych mechanizmów występujących z wyprzedzeniem czasowym. W praktyce bowiem hurtowy rynek energii elektrycznej składa się z sekwencji współzależnych rynków. Tabela 1. Trzy typy mechanizmu konkurencyjnego Mechanizm Liczba kupujących Czy kupujący zna sprzedającego? Czy wszyscy kupujący płacą taką samą cenę? Rynek ofertowy (pool) jeden tak na ogół Transakcje dwustronne wielu tak nie Giełda energii wielu nie tak Źródło: J. Malko, A. Wilczyński, op. cit., s Kontrakty te nie występują na polskim rynku energii elektrycznej. Często przyrównuje się je do kontraktów długoterminowych PSE. 9 W. Mielczarski, op. cit., s Competition in Electricity Markets, OECD/IEA, 2001, s EC DG TREN, Electricity liberalisation indicators in Europe, OXERA Consulting Ltd, October 2001, s. 84. zeszyt_844.indb :57:22

4 86 Na rynku ofertowym występuje jeden nabywca hurtowy (poolco) w postaci agencji rządowej lub quasi-rządowej, który dokonuje zakupu w imieniu wszystkich odbiorców, gromadząc oferty wszystkich wytwórców (w kolejności od najniższej ceny) do momentu pełnego pokrycia (zbilansowania) zapotrzebowania. Operator rynku ofertowego najczęściej jest również odpowiedzialny za bezpieczeństwo systemu (rola nabywcy i operatora). Na rynku transakcji dwustronnych istnieje wielu kupujących i sprzedających. Niejawne pozostają warunki i ceny ujęte w kontraktach, jednak może istnieć obowiązek ujawnienia niektórych lub wszystkich informacji. Giełda energii to instytucja powoływana i (lub) ustanawiana przez rząd, tworząca platformę obrotu i działająca w sposób podobny do giełd towarowych lub giełd papierów wartościowych. Umożliwia zaistnienie gry popytu i podaży (anonimowość kontraktów), a tym samym wystąpienie fluktuacji cenowych Rynki natychmiastowe a rynek czasu rzeczywistego Rynki dnia następnego (day-ahead market) i rynki czasu rzeczywistego (real time market) są często ujmowane jako rynek natychmiastowy (spot market). W przypadku hurtowego rynku energii elektrycznej, rynek natychmiastowy jest rynkiem dnia następnego. Może być on zorganizowany jako rynek kontraktów bilateralnych lub rynek w postaci giełdy energii lub poolu elektroenergetycznego. Rynek czasu rzeczywistego odnosi się do bilansowania systemu przez operatora systemu w czasie rzeczywistym. Służy do tego rynek bilansujący. Z powodu znacznych kosztów transakcyjnych związanych z obrotem w ramach transakcji bilateralnych dnia poprzedniego rynek dnia następnego przyjmuje postać rynku zorganizowanego (giełda energii i pool energetyczny), natomiast rynek czasu rzeczywistego (rynek bilansujący) jest zawsze rynkiem zorganizowanym, ponieważ wymaga podejmowania działań koniecznych do zbilansowania systemu przez operatora systemu w czasie rzeczywistym. Rynek dnia następnego pozwala uczestnikom na skorygowanie własnych pozycji na jeden dzień (czasem w tym samym dniu) przed dostawą fizyczną 13. Tak więc, rynki zorganizowane dnia następnego i rynki czasu rzeczywistego umożliwiają realizację różnych celów i wzajemnie się uzupełniają. 12 J. Malko, A. Wilczyński, op. cit., s W najbardziej zaawansowanych systemach na rynek natychmiastowy (tzw. spot) składać się może rynek dnia następnego (możliwość zawierania transakcji doba przed fizyczną transakcją) oraz rynek dnia bieżącego (możliwość zawierania transakcji 2 4 godzin przed fizyczną transakcją) M. Zerka, Mechanizmy rynkowe w elektroenergetyce zagadnienia wybrane, Instytut Doskonalenia Wiedzy o Rynku, Warszawa 2001, s zeszyt_844.indb :57:22

5 Rynki hurtowe energii elektrycznej 87 Konstrukcja rynków hurtowych może przybierać różne formy. Można wskazać trzy podstawowe struktury hurtowych rynków energii 14. scentralizowany rynek hurtowy z centralną instytucją skupiającą całość handlu na tym rynku funkcjonuje na podstawie zintegrowanej giełdy energii i rynku bilansującego. Operator systemu przesyłowego jest najczęściej operatorem rynku i jest odpowiedzialny za zbilansowanie zapotrzebowania, giełdę ofert produkcji oraz przepływy finansowe; rynek giełdowy z giełdą energii oddzieloną od operatora systemu przesyłowego funkcjonuje na podstawie wydzielonego rynku giełdowego i rynku bilansującego. Rynki te obsługiwane są przez operatora systemu elektroenergetycznego, który jest odpowiedzialny za zbilansowanie produkcji z zapotrzebowaniem przyjmuje się, że jest to forma przejściowa rynku. Na rynku giełdowym transakcje zawierane są z założeniem elastycznego cenowo popytu, natomiast na rynku bilansującym równoważony jest rzeczywisty popyt na energię z podażą przy założeniu popytu praktycznie nieelastycznego. rynek zdecentralizowany 15 (działają na nim dodatkowo operatorzy handlowo- -techniczni oraz operatorzy handlowi będący dysponentami strony podażowej i popytowej). Na rynku hurtowym zdecentralizowanym mechanizmy konkurencji mają działać nie tylko pomiędzy podmiotami na rynku, ale też poszczególnymi segmentami tego rynku. Proces rynkowy rozpoczyna się na rynku kontraktowym na długo przed transakcją rynkową. Próba przewidywania obciążenia i cen zarówno surowców, jak i samej energii na podstawie przepływu informacji o technicznym i handlowym zbilansowaniu systemu (stan kontraktacji), a także oddziaływanie rynków i ich segmentów w sposób interakcyjny pozwala na ciągłą optymalizację pozycji rynkowej podmiotów biorących udział w grze rynkowej 16. Dążenie do ograniczania ryzyka handlowego podmiotów działających na rynku energii powoduje aktywny udział w rynku, wyzwalając procesy konkurencji. Dążenie do racjonalizacji i ograniczenia ryzyka przekłada się na ich aktywny udział na rynku, zapewniając tym samym optymalizację w zakresie dostawy energii do konsumenta. W większości krajów hurtowe rynki energii elektrycznej są zorganizowane wokół trzech różnych rynków, a mianowicie: 14 W. Mielczarski, op. cit., s Praktyczna możliwość wdrożenia rynku zdecentralizowanego pojawiła się stosunkowo niedawno dzięki znacznemu postępowi w rozwoju środków technicznych, a szczególnie w zakresie teleinformatyki. s Jaki model rynku energii, red. M. Okólski, Urząd Regulacji Energetyki, Warszawa 2001, zeszyt_844.indb :57:22

6 88 rynku bilateralnego, także określanego mianem transakcji over-the-counter (OTC), obrót w formie kontraktów bezpośrednio zawieranych pomiędzy kupującym i sprzedającym, jednej (lub więcej) dobrowolnej giełdy energii (Power Exchange PX), obrót w formie transakcji i kontraktów zawieranych na giełdzie energii, rynku bilansującego, w ramach którego operator systemu przesyłowego, korzystając z ofert bilansujących, wyrównuje (bilansuje) różnicę pomiędzy wielkością zakontraktowaną (wynikającą z kontraktów dwustronnych i transakcji giełdowych) a bieżącym popytem na energię. Wytwarzanie Sprzedawcy Sprzedawcy Sprzedawcy Sprzedawcy Transport Operator Rynek bilansujacy Rynek bilansujacy Rynek transakcji dwustronnych Obciążnie Nabywcy Nabywcy Nabywcy Nabywcy Rys. 1. Rynek hurtowy energii elektrycznej Źródło: opracowanie własne. Wzajemne zależności i współwystępowanie rynków występujących w ramach rynku hurtowego przedstawia rys Rynek kontraktowy (kontraktów bilateralnych) Handel bilateralny może być oparty na transakcjach fizycznych albo finansowych, przy czy ten pierwszy rodzaj transakcji obejmuje bieżącą fizyczną dostawę. Czysty obrót bilateralny odnosi się do bezpośrednich transakcji między kupującym a sprzedającym bez udziału pośredników. Jednak w praktyce, obrót bilateralny może odbywać się także przy udziale brokera. Istnieje swoboda zawierania kontraktów dwustronnych pomiędzy stronami, a warunki ekonomiczne są zeszyt_844.indb :57:23

7 Rynki hurtowe energii elektrycznej 89 kształtowane w sposób umowny. W celu ich fizycznej realizacji, kontrakty zostają zgłoszone do operatora systemu przesyłowego zgodnie z zasadami rynku bilansującego. Handel bilateralny uniemożliwia wykorzystywanie czasowych niedoborów w celu manipulowania ceną rynkową (np. powstrzymywanie się od produkcji, wycofywanie jednostek wytwórczych). Jeśli gracz na rynku zorganizowanym odmawia wykorzystania części swoich mocy wytwórczych, korzysta na wzroście cen pozostałych wykorzystywanych jednostek. W modelu bilateralnym, ze względu na to, że kontrakty dotyczą dłuższych okresów, wycofywanie mocy wytwórczych w okresach niedoborów mocy nie wpływa na ceny większości kontraktów i tym samym strategia taka nie jest zyskowna. Dodatkowo transakcje na rynku bilateralnym są negocjowane, a nabywcy mogą porównywać ceny różnych wytwórców. 4. Rynek giełdowy Ważną cechą istniejących rynków hurtowych jest kombinacja rynku zorganizowanego z rynkiem kontraktów bilateralnych (OTC). Rynek zorganizowany w formie platformy obrotu (giełda energii), w przeciwieństwie do obrotu za pomocą kontraktów bilateralnych, posiada reguły, według których przebiega obrót. Obejmują one metody ustalania ceny, cechy (charakterystyki) produktu, którym się obraca, zasady dostawy, obowiązki kupującego i sprzedającego i niezależny podmiot odpowiadający za organizację rynku 17. Giełda energii elektrycznej umożliwia stworzenie rynku natychmiastowego, głównie rynku dzień przed dostawą (day-ahead), który, jak inne rynki towarowe, umożliwia ustalenie równowagi między popytem i podażą dla każdej godziny, dostarczając informacji o cenach. Giełda energii elektrycznej to rynek tylko energii elektrycznej, ponieważ nie uwzględnia się w transakcjach rynkowych żadnych technicznych aspektów, takich jak ograniczenia techniczne, czy płatność za wykorzystanie mocy przesyłowych. Oferty na giełdzie energii zawierają tylko ilość i ceny na poszczególne okresy. Wymiana jest całkowicie neutralna wobec rynku, ponieważ przyjęte reguły mają zastosowanie do obydwóch stron transakcji. Giełda energii jest rynkiem dobrowolnym, będącym alternatywą wobec klasycznego rynku transakcji bilateralnych. Do motywów tworzenia giełd energii zaliczyć można 18 : ułatwianie obrotu dzięki zwiększaniu przejrzystości i zachęcanie do większego uczestnictwa na rynku transakcji fizycznych (towarowych) i finansowych, 17 S. Hunt, op. cit., s EC DG TREN, op. cit., s. 85. zeszyt_844.indb :57:23

8 90 co prowadzić ma tym samym do zwiększenia płynności (skutkującym z kolei zwiększeniem efektywności handlu); fakt, że pełnią rolę koordynatora między kupującymi a sprzedającymi w okresach bardzo krótkich, co jest szczególnie istotne na rynkach energii elektrycznej. Ponieważ energia elektryczna nie może być magazynowana w większych ilościach, konieczna jest taka struktura rynkowa, w ramach której kupujący i sprzedający będą mogli obracać nią w bardzo krótkich okresach poprzedzających dostawę. Rynek zorganizowany, jakim jest giełda energii, pasuje doskonale do tego typu handlu, gdyż poprzez wprowadzenie strony trzeciej (w tym przypadku operatora rynku) transakcje mogą być zawierane anonimowo w porównaniu z transakcjami bilateralnymi. W tabeli 2 przedstawiono wybrane cechy charakterystyczne dla handlu energią elektryczną za pośrednictwem giełd energii oraz umów dwustronnych. Tabela 2. Zestawienie najważniejszych cech rynków giełdowego i kontraktów dwustronnych Rynek zorganizowany (giełdowy) Handel odbywa się anonimowo Standardowe kontrakty Niskie ryzyko zmowy Niższe koszty transakcji Przejrzyste ceny Źródło: EC DG TREN, op. cit., s. 85. Kontrakty bilateralne Negocjacje dwustronne Produkty na miarę Potencjalnie wysokie ryzyko zmowy Wyższe koszty transakcji Nieprzejrzyste ceny W okresie długim korzyści z obrotu zorganizowanego (giełda energii) uzależnione są od wielkości obrotów i płynności rynku, a korzyści z organizacji obrotu i standaryzacji rosną w miarę rozwoju rynku. Im większy obrót i liczba transakcji na giełdzie energii, tym ceny pojawiające się na giełdzie bardziej odzwierciedlać będą rzeczywiste warunki popytu i podaży. Zakłada się, że jeżeli przejrzystość cen osiągnie pewien poziom i przekroczona zostanie pewna masa krytyczna, będzie on w stanie przyciągać kolejnych handlowców, a tym samym powodować dalszy wzrost płynności i przejrzystości, dostarczając tym samym coraz pełniejszych sygnałów cenowych. Bardziej przejrzyste ceny krótkoterminowe stają się z kolei podstawą dla kontraktów futures (i rozwoju tego segmentu rynku) 19. Pełna liberalizacja rynku energii elektrycznej powinna prowadzić do osiągnięcia takiego stopnia jego płynności i przejrzystości, że wszystkie transakcje handlowe przedsiębiorstw na rynku hurtowym będą realizowane przez tzw. rynki 19 EC DG TREN, op. cit., s. 86. zeszyt_844.indb :57:23

9 Rynki hurtowe energii elektrycznej 91 anonimowe, czyli giełdy energii, pozagiełdowe platformy handlowe oraz elektroniczne platformy kojarzenia popytu z podażą 20. Dodatkowo konieczne jest stworzenie takich warunków obrotu, by transakcje realizowane na rynku z fizyczną dostawą mogły być zabezpieczane na rynku instrumentów pochodnych. Duża może być różnorodność rozwiązań instytucjonalnych w zakresie organizacji giełd: od tradycyjnych aukcji organizowanych dzień lub dwa przed realizacją fizyczną aż do giełd internetowych z notowaniami ciągłymi. Sposób działania giełdy energii determinuje użycie systemu cen krańcowych. Giełdy energii dnia następnego dokonują zbilansowania ofert produkcji z elastycznym cenowo popytem, co niekoniecznie musi prowadzić do całkowitego zbilansowania energii i zapotrzebowania w całym systemie elektroenergetycznym. Giełda jest instytucją umożliwiającą obrót towarowy pomiędzy dwiema grupami uczestników rynku (kupujących i sprzedających) poprzez wykorzystanie określonych mechanizmów obrotu towarowego. Mechanizm obrotu giełdowego przybiera formę aukcji dwustronnej o ustalonych regułach działania 21. Mechanizmy giełdowe 22 (wielostronnego obrotu) wyrównują szanse pod względem ograniczeń informacyjnych w obrocie, gdyż wszyscy uczestnicy obrotu mają możliwość konkurowania na tych samych warunkach pod względem informacji o ofertach i cenach giełdowych. Znaczenie giełdy energii elektrycznej o charakterze systemowym (centralnym) może dawać znaczne korzyści uczestnikom obrotu. Obrót giełdowy w formie anonimowej aukcji publicznej umożliwia ustalenie ceny będącej podstawą wiarygodnych analiz dotyczących cen bieżących oraz dłuższych trendów cenowych. Ceny na giełdzie energii wyznaczane są ex ante, gdyż jest to miejsce dokonania transakcji, natomiast fizyczna realizacja odbywa się poprzez rynek bilansujący. Działanie giełdy energii pozwala w lepszym zarządzaniu własną pozycją kontraktową, dostarcza informacji o kształtowaniu cen energii elektrycznej (wskaźnik w postaci cen wykorzystywany jest także w kontraktach bezpośrednich) oraz pozwala na skuteczne wykorzystanie narzędzi zarządzania ryzykiem. Dodatkowo istnienie segmentu giełdowego umożliwia osiągnięcie podmiotom rynkowym wielu korzyści 23 : 20 D. Michalski, B. Krysta, P. Lelątko, op. cit., s E. Toczyłowski, Optymalizacja procesów rynkowych przy ograniczeniach, Akademicka Oficyna Wydawnicza, wyd. II, Warszawa 2003, s Giełda może funkcjonować na podstawie zasady ustalania jednolitej ceny sesji (fixing) lub w systemie notowań ciągłych. W pierwszym przypadku na podstawie zgromadzonych ofert kupna i sprzedaży ustalona zostaje jednolita cena rynkowa (clearing price), po której zawierane są wszystkie transakcje. W drugim systemie oferty są gromadzone w tabeli ofert, gdzie oczekują na ofertę przeciwstawną. 23 M. Zerka, op. cit., s zeszyt_844.indb :57:23

10 92 tworzy jawne i przejrzyste reguły zawierania transakcji handlowych, ogranicza towarzyszące transakcjom ryzyko handlowe (kupujący składają zabezpieczenia gotówkowe, co umożliwia terminową spłatę zobowiązań za zakupioną energię), ogranicza występujące koszty transakcyjne, poprzez system informatyczny automatyzujący wyszukiwanie najlepszej oferty, zapewnia znaczną elastyczność w procesach zawierania transakcji w sytuacjach nagłych zmian zapotrzebowania. Za najważniejszą funkcję giełdy należy uznać ustalenie obiektywnych cen będących punktem odniesienia dla wszystkich pozostałych kontraktów zawieranych na hurtowym rynku energii rynku energii. 5. Rynek bilansujący Na konkurencyjnym rynku energii elektrycznej bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej (ciągłość, niezawodność i odpowiednia jakość energii) zapewniane jest przez mechanizm rynku bilansującego. Rynek bilansujący jest procesem równoważenia produkcji energii elektrycznej z jej rzeczywistym chwilowym poborem. Proces ten zwany procesem bilansowania poprzez wykorzystanie tzw. ofert bilansujących umożliwia domknięcie pozycji kontraktowych uczestników rynku przez zawieranie transakcji kupna lub sprzedaży na rynku bilansującym. Na rynku tym mogą być wykorzystywane ceny krańcowe lub ofertowe. Transakcje mają charakter rozliczeniowy i są dokonywane w sposób automatyczny. Ich wolumen ustalany jest na podstawie odchylenia pozycji rzeczywistej od pozycji planowanej (zadeklarowanej przez danego uczestnika). Rynek bilansujący traktowany być może jako odrębny segment rynku, na którym przeprowadza się transakcje. Jednak przede wszystkim jest to rynek czysto techniczny ze względu na znaczenie i pełnione funkcje pod względem utrzymywania niezawodności i stabilności systemów elektroenergetycznych 24. Popyt na rynku bilansującym jest niemal nieelastyczny cenowo. Na rynku bilansującym rozliczenia następują pomiędzy operatorem systemu przesyłowego a uczestnikami rynku. W tym segmencie rozliczane są tylko różnice pomiędzy zgłoszonymi grafikami obejmującymi pozycje kontraktowe (suma energii w kontraktach bilateralnych i transakcjach giełdowych tzw. pozycja kontraktowa wynikająca z zawartych umów), a energią rzeczywiście wyprodukowaną lub odebraną w danym okresie handlowym przez danego uczestnika rynku (rzeczywista pozycja fizyczna wynikająca z odczytu urządzeń pomiarowych). Dla 24 D. Michalski, B. Krysta, P. Lelątko, op. cit., s zeszyt_844.indb :57:23

11 Rynki hurtowe energii elektrycznej 93 uczestników rynku bilansującego w każdym okresie handlowym istnieje możliwość znalezienia się w pozycji krótkiej lub długiej (tabela 3). Tabela 3. Pozycje kontraktowe uczestników segmentu bilansującego. Wyszczególnienie Pozycja krótka Pozycja długa Wytwórca Odbiorca Oznacza mniejszą rzeczywistą produkcję energii elektrycznej w stosunku do deklarowanej/skorygowanej pozycji kontraktowej. Oznacza nadwyżkę rzeczywistego poboru energii elektrycznej ponad deklarowaną / skorygowaną pozycję kontraktową. Oznacza nadwyżkę rzeczywistej produkcji energii elektrycznej ponad deklarowaną/ skorygowaną pozycję kontraktową. Oznacza mniejszy rzeczywisty pobór energii elektrycznej w stosunku do deklarowanej/skorygowanej pozycji kontraktowej. Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Michalski, B. Krysta, P. Lelątko, op. cit., s. 95. Cechy energii elektrycznej powodują, że w każdym momencie pojawić się mogą stany nierównowagi oraz obniżenie parametrów jakościowych energii elektrycznej w sieci. W celu zapewnienia właściwej pracy systemu, a tym samym bezpieczeństwa dostaw operator systemu przesyłowego zapewnia regulacyjne usługi systemowe umożliwiające bieżące utrzymywanie ruchu w systemie. Obowiązek utrzymania stabilności sieci i bezpieczeństwa dostaw wymusza niejednokrotnie na operatorze prymat parametrów technicznych 25 nad ekonomicznymi. Oprócz parametrów technicznych, dodatkowo na wybór oferty może mieć wpływ lokalizacja wybranych podmiotów w systemie elektroenergetycznym ze względu na ograniczenia sieciowe występujące w określonych węzłach odbiorczych 26. W rozwoju hurtowych rynków energii ogromną rolę odgrywa model systemu bilansującego. Jeżeli uczestnicy spodziewają się być silnie karani za niezrównoważenie pozycji kontraktowych z fizyczną, jest o wiele bardziej prawdopodobne, że w takiej sytuacji będą skłonni w o wiele większym stopniu uczestniczyć w obrocie na rynku giełdowym, będącym alternatywą dla OTC i rynku bilansującego, stanowiąc jednocześnie efektywny sposobów ograniczania ryzyka niezbilansowania 27. Wraz z rozwojem i ewolucją rynków energii, rola obligatoryjnych segmentów rynku ulega zazwyczaj ograniczeniu do poziomu niezbędnego, zapewniającego bezpieczeństwo, niezawodność, a także jakość pracy systemu elektroenergetycz- 25 Do parametrów technicznych zwiększających atrakcyjność ofert danej oferty bilansującej zaliczyć można: elastyczność, dyspozycyjność oraz regulacyjność. 26 D. Michalski, B. Krysta, P. Lelątko, op. cit., s EC DG TREN, op. cit., s. 85. zeszyt_844.indb :57:23

12 94 nego. Transakcje na tym rynku docelowo będą tracić znaczenie i ograniczą się do bilansowania niewielkich odchyleń Podsumowanie Przesłanką do tworzenia konkurencyjnych rynków energii jest przeświadczenie, że mechanizmy rynkowe są najlepszym sposobem na zwiększenie efektywności ekonomicznej. Ceny ustalone w wyniku gry rynkowej będą najlepiej odzwierciedlać koszt dostawy i pokrycia zapotrzebowania, tworząc tym samym właściwe bodźce inwestycyjne. Podstawą decyzji inwestycyjnych są indywidualne oczekiwania dotyczące cen natychmiastowych w przyszłości oraz regulacje określające rodzaj sankcji za niedotrzymanie warunków zawartych w kontraktach terminowych. Szczególne cechy rynku energii elektrycznej sprawiają, że nie można traktować go, tak jak zwykłego towaru. Nie można też zaprojektować rynków energii tak, jak innych rynków towarowych. Złożoność hurtowego rynku energii jest tego najlepszym przykładem. Literatura EC DG TREN, Electricity Liberalisation Indicators in Europe, OXERA Consulting Ltd, October Hunt S., Making competition Work in Electricity, John Wiley & Sons, Inc., New York Jaki model rynku energii, red. M. Okólski, Urząd Regulacji Energetyki, Warszawa Malko J., Wilczyński A., Rynki energii działania marketingowe, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław Michalski D., Krysta B., Lelątko P., Zarządzanie ryzykiem na rynku energii elektrycznej, Instytut Doskonalenia Wiedzy o Rynku Energii, Warszawa Mielczarski W., Rynki energii elektrycznej. Wybrane aspekty techniczne i ekonomiczne, Agencja Rynku Energii SA i Energoprojekt-Consulting SA, Warszawa OECD/IEA, Competition in Electricity Markets, Szalbierz Z., Spółki dystrybucyjne na rynku energii elektrycznej. Zmiana struktury rynku i procesów zarządzania, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław Toczyłowski E., Optymalizacja procesów rynkowych przy ograniczeniach, Akademicka Oficyna Wydawnicza, wyd. II, Warszawa Weron A., Weron R., Giełda energii. Strategie zarządzania ryzykiem, CIRE, Wrocław W. Mielczarski, op. cit., s zeszyt_844.indb :57:23

13 Rynki hurtowe energii elektrycznej 95 Zerka M., Mechanizmy rynkowe w elektroenergetyce zagadnienia wybrane, Instytut Doskonalenia Wiedzy o Rynku, Warszawa The Wholesale Electric Energy Market The process of reforming the electric power sector has brought about a number of new solutions in the trading of energy, one of which is the wholesale market for electricity. The article presents an overview of the issues, concepts and mechanisms at work in this market. The proper differentiation of sub-markets and transaction types is crucial to the understanding of how electricity markets function. zeszyt_844.indb :57:23