Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia

Transkrypt

1

2 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia Czerwone mięso, masło Bardzo rzadko Produkty mleczne lub suplementacja wapniem 1-2 razy dziennie Biały ryŝ, białe pieczywo, słodycze Ryby, drób, jaja (0-2 razy dziennie) Orzechy, nasiona roślin strączkowych (1-3 razy dziennie) Warzywa (bez ograniczeń) Produkty zboŝowe z pełnego ziarna (w większości posiłków) Owoce 2-3 razy dziennie Codzienna aktywność fizyczna, przeciwdziałanie nadwadze i otyłości Tłuszcze roślinne oliwa z oliwek, olej sojowy, słonecznikowy, rzepakowy i inne

3 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia W ostatnich latach pojawiają się inne propozycje piramidy zdrowego Ŝywienia. W prezentowanej propozycji piramidy niektórym produktom przypisano inne miejsca, niektóre produkty zostały przesunięte na szczyt, inne odwrotnie. Zupełnie nowym szczeblem przytaczanej piramidy zdrowia jest codzienna aktywność fizyczna. Została ona uznana za nieodzowny element łączący się z prawidłowym Ŝywieniem. Produkty zboŝowe pochodzące z jak najmniej przetworzonych mąk gruboziarnistych, razowych znajdują się na 2 szczeblu piramidy (licząc od podstawy) obok tłuszczów roślinnych, natomiast produkty zboŝowe wysoko przetworzone np.: białe pieczywo - bułki, biały ryŝ itp. "wywędrowały na szczyt tej piramidy i powinny być konsumowane okazjonalnie.

4 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia Obok węglowodanów znajdują się tłuszcze roślinne, które stanowią główne źródło energii. Zaleca się spoŝywanie olejów: słonecznikowego, sojowego, rzepakowego (bezerukowego) a takŝe oliwy z oliwek oraz margaryn wysokiej jakości (bez kwasów trans). NaleŜy podkreślić, Ŝe w tym miejscu piramidy nie ma tłuszczów zwierzęcych. Usytuowanie w tej warstwie tłuszczów roślinnych wskazuje na ich duŝe znaczenie, przede wszystkim ze względu na zawartość w nich niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, które zmniejszają ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca. Nie moŝna zapomnieć jednak, Ŝe tłuszcze roślinne to produkty wysokoenergetyczne, stanowiące o kaloryczności potraw i ich ilość musi być indywidualnie dopasowana.

5 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia Kolejna warstwa piramidy została podzielona na dwie części: warzywa i owoce. Szeroko prowadzone w świecie badania wskazują wyraźnie, Ŝe istnieje zaleŝność między spoŝywaniem warzyw i owoców a częstością występowania nowotworów. Zaleca się spoŝywanie warzyw bez ograniczeń, pamiętając, aby były to warzywa surowe lub gotowane na parze (bez zasmaŝek), natomiast owoców razy dziennie. Owoce są bardziej kaloryczne, większość z nich dostarcza sporych ilości cukrów prostych.

6 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia W piramidzie wyodrębniono szczebel, który nie był wykazany w poprzedniej piramidzie - orzechy: laskowe, włoskie, pistacjowe i nasiona roślin strączkowych: bób, groch, fasola, soczewica, soja. Zaleca się spoŝywanie ich 1-3 razy dziennie. Orzechy sąźródłem kwasów tłuszczowych jednonienasyconych oraz wielonienasyconych, błonnika, magnezu a takŝe witamin. NaleŜy pamiętać, Ŝe orzechy są bogato kaloryczne i zaleca się spoŝywanie 8-10 sztuk dzienne.

7 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia Nasiona roślin strączkowych to istotne źródło witaminy z grupy B w tym kwasu foliowego, a takŝe potasu. Kwas foliowy przeciwdziała miaŝdŝycy poprzez zmniejszenie stęŝenia homocysteiny i odgrywa rolę w zapobieganiu wadom wrodzonym (w tym wadom wrodzonym cewy nerwowej). Potas jest niezbędny w profilaktyce nadciśnienia tętniczego. NaleŜy pamiętać takŝe, Ŝe nasiona roślin strączkowych (przede wszystkim soja) są dobrym źródłem białek.

8 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia Autorzy tej propozycji piramidy wyraźnie wskazują na róŝnice między mięsem czerwonym (wołowina, wieprzowina, baranina) a mięsem drobiowym i rybami. Wysokie spoŝycie mięsa czerwonego jest związane z wysokim ryzykiem choroby niedokrwiennej serca, ze względu na duŝą zawartość tłuszczów nasyconych oraz cholesterolu. Tak więc ryby, drób oraz jajka stanowią kolejny szczebel piramidy -źródło przede wszystkim białka.

9 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia Ryby i drób zawierają mniej tłuszczów nasyconych a więcej nienasyconych w porównaniu z mięsem czerwonym. Ryby sąźródłem białka i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, które korzystnie wpływają na układ krzepnięcia i poziom lipidów w surowicy, tym samym mają działanie przeciwmiaŝdŝycowe.

10 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia Mleko i jego przetwory to kolejny szczebel piramidy. Umiejscowienie tych produktów tak wysoko w piramidzie, budzi szereg kontrowersji, ze względu na zmniejszenie ich spoŝywania. Autorzy tej piramidy zwracają uwagę na fakt, Ŝe pełnotłuste produkty mleczne (topione, Ŝółte sery) zawierają tłuszcze nasycone. Tak ograniczone spoŝycie mleka i jego przetworów, które w naszym kraju są głównym źródłem wapnia, spowodowałoby trudności z pokryciem dobowego zapotrzebowania na wapń. Instytut śywności i śywienia zaleca jednakŝe, aby dzieci i młodzieŝ spoŝywały 3-4 porcje dziennie z tej grupy produktów. Osobom dorosłym zaleca spoŝywanie dwóch porcji niskotłuszczowych produktów mlecznych.

11 Inna propozycja piramidy Ŝywienia i zdrowia Na szczycie tej piramidy jest mięso czerwone, a takŝe makarony, ryŝ biały i białe pieczywo. Te ostatnie sąźródłem znacznej ilości kalorii przy ich niewielkiej wartości odŝywczej. Piramidy Zdrowego śywienia są dla wszystkich ogólnymi wytycznymi, które trzeba zawsze indywidualizować

12 ZASADA UROZMAICENIA Zasada urozmaicenia powinna dotyczyć wszystkich posiłków. Rozmaitość produktów chroni przed niedoborem lub nadmiarem określonych składników pokarmowych. UWAGA! W skład produktów Ŝywnościowych wchodzą niezbędne składniki pokarmowe zawarte w róŝnych ilościach i proporcjach. Nie ma produktu spoŝywczego, który dostarczałby wszystkich składników pokarmowych w odpowiednich ilościach.

13 Grupy produktów jako źródło energii i składników pokarmowych ( - bardzo dobre, - dobre, - słabe, - ubogie; brak kropki wskazuje, Ŝe dana grupa zawiera ślady tego składnika lub nie zawiera go wcale) I Produkty zboŝowe II Mleko, produkty mleczne III Jaja IV Mięso, wędliny, drób, ryby V Masło Grupa produktów VI Inne tłuszcze VII ziemniaki VIII Warzywa i owoce obfitujące w wit. C IX Warzywa i owoce obfitujące w karoten X Inne warzywa i owoce XI Strączkowe suche (groch, fasola) XII Cukier i słodycze Energia Białko Tłuszcz Węglowodany Wapń Fosfor śelazo Składniki zakwaszające Składniki alkalizujące Wit. A Karoten Wit. B 1 Wit. B 2 Wit. C Błonnik

14 Ograniczaj spoŝycie tłuszczów, zwłaszcza zwierzęcych (2 porcje) Tłuszcz jest najbardziej kalorycznym składnikiem pokarmowym 1g tłuszczu dostarcza 9 kcal, a białka czy węglowodany 4 kcal. Tradycyjna polska dieta obfituje w tłuszcze widoczne (masło, olej, margaryna, smalec, tłuszcz przy mięsie czy wędlinach), i niewidoczne zawarte w potrawach i produktach (mięso, sery, wyroby cukiernicze). Zaleca się obniŝenie spoŝycia tłuszczów ogółem poniŝej 30% dziennego zapotrzebowania na energię.

15 Ograniczaj spoŝycie tłuszczów, zwłaszcza zwierzęcych (2 porcje) Wskazane jest, aby zastępować tłuszcze zwierzęce roślinnymi. Tłuszcze zwierzęce są mniej korzystne dla naszego zdrowia niŝ tłuszcze roślinne, poniewaŝ zawierają w swym składzie nasycone kwasy tłuszczowe i cholesterol. Ograniczenie spoŝycia tłuszczów zwłaszcza zwierzęcych i produktów obfitujących w cholesterol jest nieodzownym warunkiem profilaktyki chorób układu krąŝenia, miaŝdŝycy. Ograniczenie spoŝycia tłuszczu ma równieŝ istotne znaczenie w zapobieganiu i leczeniu otyłości. Najczęściej poleca się spoŝywanie olejów roślinnych w ilości 2 łyŝek dziennie.

16 Ograniczaj spoŝycie tłuszczów, zwłaszcza zwierzęcych (2 porcje) Zmniejszenie spoŝycia tłuszczów moŝna osiągnąć poprzez: zastępowanie produktów tłustych produktami chudymi stosowanie róŝnych technik kulinarnych. Godne polecenia jest gotowanie, pieczenie czy duszenie bez dodatku tłuszczu. RównieŜ pieczenie na grillu powoduje zmniejszenie ilości tłuszczu.

17 PORÓWNANIE KALORYCZNOŚCI POSIŁKÓW SKŁADAJĄCYCH SIĘ Z TEJ SAMEJ ILOŚCI PRODUKTÓW LECZ O INNEJ ZAWARTOŚCI TŁUSZCZÓW Produkty tłuste Ilość tłuszczu w gramach Produkty chude Ilość tłuszczu w gramach Mleko 3,2% tłuszczu (0,5l) 16,0 Mleko 0,5% tłuszczu (0,5l) 2,50 Jogurt pełny 3,25% tłuszczu (150g) 4,8 Jogurt niskotł. 0,18% tłuszczu (150g) 0,27 Ser biały tłusty (100g) 9,2 Ser biały chudy (100g) 1,20 Salceson (50g) 14,5 Szynka wołowa (50g) 2,50 Boczek (100g) 47,0 Wędlina drobiowa (100g) 1,40 Karp (150g) 10,7 Dorsz (150g) 1,30 Schab karkowy (150g) 35,0 Cielęcina (150g) 3,00 RAZEM 138,0 RAZEM 14, g tłuszczu = 1242 kcal 14 g tłuszczu = 126 kcal

18 Unikaj cukru i słodyczy Cukier nie wzbogacająca organizmu w jakiekolwiek składniki odŝywcze, a dostarcza jedynie kalorii, zatem jest źródłem "pustych kalorii. Nadmierne spoŝycie cukrów prostych moŝe w konsekwencji prowadzić do otyłości oraz wydzielania duŝych ilości kwasu przez bakterie próchniczne w jamie ustnej.

19 Unikaj cukru i słodyczy CUKIER /w 100g części jadalnych/ Energia: 1697 kj / 405 kcal Sód: 1 mg Potas: 2 mg Wapń: 1 mg Cynk: 0,02 mg Miedź: 0,02 mg Mangan: 0,01 mg Sacharoza: 99,8 g CUKIER /w 1 płaskiej łyŝeczce/ Energia: 85 kj / 20 kcal Sód: 0,05 mg Potas: 0,1 mg Wapń: 0,05 mg Cynk: 0,001 mg Miedź: 0,001 mg Mangan: 0,0005 mg Sacharoza: 4,99 g Jedna łyŝeczka cukru dostarcza duŝo kalorii i śladowe, nieznaczne ilości niektórych składników odŝywczych i Ŝadnych witamin.

20 Ograniczaj spoŝycie soli Sól kuchenna jest minerałem składającym się z sodu i chloru. Sód występuje w znacznych ilościach w produktach spoŝywczych, ale około połowy sodu człowiek przyjmuje w postaci soli kuchennej. Sód odgrywa waŝną rolę w procesach metabolicznych zachodzących w organizmie, m.in. w regulowaniu gospodarki wodnej i kwasowo zasadowej organizmu. Jednak jego zbyt wysoki poziom w diecie moŝe przyczyniać się do zatrzymania wody w organizmie i wzrostu ciśnienia tętniczego krwi. Zwiększona podaŝ soli kuchennej zwiększa teŝ ryzyko rozwoju nowotworów Ŝołądka Dzienne spoŝycie soli nie powinno przekraczać 5-6g (1 płaska łyŝeczka do herbaty).

21 Ograniczaj spoŝycie soli Aktualny poziom spoŝycia soli w Polsce jest trzykrotnie wyŝszy aniŝeli zalecany. Wynika to z faktu, iŝ sól jest dodawana w duŝych ilościach podczas przemysłowej produkcji Ŝywności, przy produkcji konserw, wędlin, serów, kiszonek, wędzonek, marynat, a takŝe zup w proszku i niektórych przypraw. Zaleca się ograniczanie spoŝycia soli tradycyjnej poprzez rezygnację z dosalania potraw przy stole lub zastępowanie jej dostępnymi na rynku solami niskosodowymi albo róŝnego rodzaju mieszankami ziołowymi i przyprawami.

22 Woda Organizm człowieka jest w stanie przeŝyć bez jedzenia ponad miesiąc, lecz bez wody zaledwie 3 5 dni. Woda reguluje temperaturę ciała, przenosi składniki odŝywcze do narządów i komórek oraz uczestniczy reakcjach biochemicznych w organizmie. Wodę czerpie się z trzech źródeł: produktów, napojów oraz spalania białek, tłuszczów i węglowodanów.

23 Woda Zaleca się przyjmować ok. 1,5 l wody na dobę w postaci płynów oraz wraz z Ŝywnością (głównie owoce i warzywa). Zapotrzebowanie na wodę zwiększa się w czasie upałów oraz podczas chorób przebiegających z gorączką, albo wymiotami lub biegunką. RównieŜ przy duŝej aktywności fizycznej i poceniu się naleŝy uzupełniać wodę w większej niŝ zwykle ilości.

24 Alternatywne sposoby Ŝywienia na przykładzie diety wegetariańskiej Według szacunkowych danych z róŝnych źródeł, w ostatnich latach bardzo wzrosła popularność stosowania diety wegetariańskiej. Dieta wegańska Całkowicie wyklucza produkty pochodzenia zwierzęcego, a uwzględnia wyłącznie produkty pochodzenia roślinnego witarianizm Surowe warzywa i owoce Dieta wegetariańska Dieta laktowegetariańska Oprócz produktów pochodzenia roślinnego uwzględnia równieŝ mleko i jego przetwory frutarianizm Surowe owoce Dieta laktoowowegetariańska Oprócz produktów pochodzenia roślinnego uwzględnia równieŝ mleko i jego przetwory oraz jaja Dieta semiwegetariańska Wyklucza jedynie czerwone mięso, natomiast dopuszcza spoŝywanie ryb, drobiu, jaj i mleka

25 Alternatywne sposoby Ŝywienia na przykładzie diety wegetariańskiej Z istniejących opracowań wynika, Ŝe dieta wegetariańska zmniejsza ryzyko powstawania wielu chorób cywilizacyjnych, m.in. choroby wieńcowej. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe pozytywne aspekty tego sposobu Ŝywienia dotyczą ludzi dorosłych, którzy w dzieciństwie byli odŝywiani tradycyjnie, przestrzegali zasad prawidłowego Ŝywienia. Autorzy badań nad wpływem diet alternatywnych na organizm dzieci i młodzieŝy, prowadzonych w ostatnim dziesięcioleciu, w większości wyraŝają opinię, Ŝe wegetarianizmścisły (weganizm) jest przeciwwskazany dla dzieci i młodzieŝy, poniewaŝ moŝe powodować niedokrwistość, cięŝkie zaburzenia neurologiczne, krzywicę.

26 Alternatywne sposoby Ŝywienia na przykładzie diety wegetariańskiej Największe niedobory towarzyszące tej diecie to niedobórŝelaza, wapnia, witaminy B12 i witaminy D3 oraz kwasu foliowego, takŝe niedobory energetyczne. Pozostałe odmiany wegetarianizmu mogą być nawet korzystne dla zdrowia pod warunkiem, Ŝe są odpowiednio zbilansowane. JednakŜe przy stosowaniu kaŝdej diety naleŝy zasięgnąć porad specjalisty z zakresu Ŝywienia.

27 SPRAWDŹ, CZY MASZ PRAWIDŁOWĄ MASĘ CIAŁA BMI (Body Mass Index) wskaźnik masy ciała BMI = masa ciała (kg) / wzrost (m) 2 niedowaga (BMI < 18,5) prawidłowa masa ciała (BMI = 20-25) nadwaga (BMI = 25-29,9) otyłość (BMI = 30-39,9) otyłość duŝego stopnia (BMI > 40)

28 SPRAWDŹ, CZY MASZ PRAWIDŁOWĄ MASĘ CIAŁA BMI (Body Mass Index) niedowaga ( BMI < 18,5) MoŜe być potrzebne spoŝywanie większej ilości produktów w ramach dobrze zbilansowanej i odŝywczej diety. W przypadku bardzo niskiej wagi wskazana jest konsultacja lekarza. prawidłowa masa ciała ( BMI = 20-25) SpoŜywane są właściwe ilości pokarmów by utrzymać prawidłową masę ciała. NaleŜy zwrócić uwagę na wartości zdrowotne spoŝywanych posiłków. Osoby znajdujące się na dolnej granicy prawidłowej masy ciała powinny ją utrzymywać, aby nie trafić do kategorii osób z niedowagą. nadwaga ( BMI = 25-29,9) ObniŜenie masy ciała będzie korzystne dla zdrowia. otyłość ( BMI = 30-39,9) Osoby z tej kategorii powinny schudnąć ze względu na ryzyko zdrowotne związane z nadmierną masą ciała. otyłość duŝego stopnia ( BMI > 40)

29 NOMOGRAM DO OCENY MASY CIAŁA

30 Nomogram do oceny masy ciała Na osi pionowej znajdujemy punkt odpowiadający aktualnej wysokości danej osoby, a na osi poziomej - masie ciała. Z punktów tych wyprowadza się linie prostopadłe. Punkt przecięcia się tych linii wyznacza ocenę proporcji masy do wysokości ciała danej osoby.

31

32

33 Siatka centylowa wskaźnika względnej masy ciała (BMI) W przypadku dzieci, metoda ta wymaga dodatkowego uŝycia odpowiednich tabel lub siatek centylowych, uwzględniających płeć i wiek dziecka w ocenie BMI. Stosowana jest przez specjalistów (lekarzy, pielęgniarki szkolne). Jest to wskaźnik stanu odŝywienia, który wykazuje ściślejszą korelację z zawartością tłuszczu niŝ z wielkością ciała.

34 Siatka centylowa wskaźnika względnej masy ciała (BMI) Szczegółowa interpretacja wygląda następująco: (1) masa odpowiednia do wysokości ciała: - zakres między 25. a 75. centylem (wąska norma); (2) nadmiar masy ciała: - tendencja do nadwagi (jeszcze w granicach szerokiej normy) - powyŝej 75. do 90. centyla; - nadwaga - powyŝej 90. do 97. centyla; - otyłość - powyŝej 97. centyla; (3) niedobór masy ciała: - szczupłość (jeszcze w granicach szerokiej normy) - poniŝej 25. do 10. centyla; - niedobór masy ciała - poniŝej 10. do 3. centyla; - znaczny niedobór masy ciała - poniŝej 3. centyla.

35 Siatka centylowa wskaźnika względnej masy ciała (BMI) Zarówno u dziecka niskiego, jak i wysokiego, ale z adekwatną masą ciała do swojej wysokości ciała, wartość BMI będzie się mieściła w przedziale wąskiej normy dla danej płci i wieku (w pobliŝu 50. centyla). Gdyby dzieci te były otyłe, niezaleŝnie od ich wysokości ciała wartości BMI wykraczałyby ponad górną granicę normy. Analogicznie u dzieci z niedoborem masy ciała, niezaleŝnie od ich wysokości ciała, BMI miałby wartość mniejszą niŝ dolna granica normy.

36 Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju związane z nieprawidłowym odŝywianiem Otyłość jest schorzeniem ogólnoustrojowym charakteryzującym się nadmiernym rozwojem tkanki tłuszczowej w organizmie. Przekarmianie dzieci i młodzieŝy, prowadzące często do nadmiernej masy ciała, a nawet otyłości, moŝe pozostawić trwały ślad w postaci zwiększenia liczby komórek tkanki tłuszczowej, które pozostają przez całe Ŝycie człowieka w gotowości metabolicznej, stanowiąc potencjalny spichlerz gromadzących się w niej trójglicerydów.

37 Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju związane z nieprawidłowym odŝywianiem Liczba komórek tkanki tłuszczowej (adypocytów) nie ulega zmniejszeniu nawet w wyniku stosowania kuracji odchudzającej, zmniejsza się w nich jedynie zawartość tłuszczu. Osoby takie wykazują duŝą skłonność do ponownej otyłości juŝ przy nieduŝych błędach dietetycznych, doprowadzających do niezrównowaŝenia bilansu energetycznego organizmu.

38 Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju związane z nieprawidłowym odŝywianiem Otyłość Rozmieszczenie Otyłość tłuszczu Otyłość androidalna typu jabłko, brzuszna Obwód talii/ obwód bioder Otyłość ginoidalna typu gruszka, pośladkowo - udowa MęŜczyźni Kobiety androidalna WHR > 1 WHR > 0,8 ginoidalna WHR < 1 WHR < 0,8

39 Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju związane z nieprawidłowym odŝywianiem Otyłość typu jabłko jest istotnym czynnikiem zagroŝenia między innymi cukrzycą insulinoniezaleŝną, miaŝdŝycą i jej powikłaniami, nadciśnieniem tętniczym. Otyłość typu gruszka nie jest związana ze zwiększonym ryzykiem wyŝej wymienionych stanów patologicznych.

40 Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju związane z nieprawidłowym odŝywianiem Funkcjonowanie dziecka otyłego w szkole bywa utrudnione, ze względu na często występującą niechęć do zajęć wymagających sprawności fizycznej i związaną z tym izolację od grupy rówieśniczej. Nieprawidłowy sposób Ŝywienia występujący u tych dzieci utrwalany jest nieregularnością posiłków. Leczenie otyłości prostej polega na skojarzonym postępowaniu: dietetycznym (dieta ubogoenergetyczna) i zwiększeniu jej wydatkowania (aktywność fizyczna). Czasami konieczna jest współpraca psychologa i lekarza.

41 Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju związane z nieprawidłowym odŝywianiem Niedobór masy ciała Nieprawidłowy przyrost masy ciała ( przybieranie na wadze ) jest zespołem cechującym się dysproporcją masy ciała w stosunku do wysokości, na niekorzyść masy ciała. Przyczyny niedoborów masy ciała u dzieci i młodzieŝy wydają się być bardziej złoŝone, niŝ w przypadku otyłości. Oprócz czynników genetycznych oraz innych, które działają na dziecko w okresie Ŝycia wewnątrzłonowego, wpływy środowiska obejmują nie tylko sposób Ŝywienia, ale i inne czynniki opóźniające rozwój dziecka czy powodujące u niego niedoŝywienie. Są to przede wszystkim aktualne bądź przebyte choroby (zwłaszcza przewlekłe lub o cięŝkim przebiegu), bodźce emocjonalne, czy skaŝenie środowiska naturalnego.

42 TRZYMAJ FORMĘ = ZASADY ZDROWEGO śywienia + AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA

43 Istnieje potrzeba upowszechniania prawidłowego Ŝywienia w celu wykształcenia potrzeby praktycznego stosowania zasad racjonalnego Ŝywienia, jako istotnego i nieodzownego elementu profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Prawidłowy sposób Ŝywienia w późniejszym okresie Ŝycia nie jest juŝ w stanie całkowicie wyrównać poniesionych wcześniej strat w psychicznym i fizycznym rozwoju dziecka, dlatego nawyki Ŝywieniowe naleŝy kształtować juŝ od wczesnego dzieciństwa, przez wskazanie zasad i sposobów prawidłowego Ŝywienia. Nawyki Ŝywieniowe wyrobione w okresie wczesnego dzieciństwa będą przekazywane na kolejne pokolenia.

44 Materiał został zaczerpnięty z poniŝszej literatury 1. Gawęcki J., Hryniewiecki L.,śywienie człowieka. Podstawy nauki o Ŝywieniu, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa Gertig H., Gawęcki J., Słownik Terminów śywieniowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Jodkowska M., Woynarowska B., Testy przesiewowe u dzieci i młodzieŝy w wieku szkolnym, Instytut Matki i Dziecka. Zakład Medycyny Szkolnej, Warszawa 2002

45 Materiał został zaczerpnięty z poniŝszej literatury 4. Khabipour R., Janus S., Pereira da Silva P., Pawiński K., Partnerstwo dla Zdrowia, Warszawa 12 września 2006 r. 5. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K., Tabele wartości odŝywczej produktów spoŝywczych, Iśś w Warszawie, Warszawa Tabele wartości odŝywczej produktów spoŝywczych z programu WIKT 1.0. zatwierdzony przez Zakład Wartości OdŜywczych śywności w Instytucie śywności i śywienia w Warszawie; Warszawa 2001

46 Materiał został zaczerpnięty z poniŝszej literatury 7. Turlejska H., Pelzner U., Szponar L., Konecka Matyjek E., Zasady racjonalnego Ŝywienia zalecane racje pokarmowe dla wybranych grup ludności w zakładach Ŝywienia zbiorowego, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk Wajszczyk B., Zbilansowana dieta, Zakład Epidemiologii i Norm śywienia Instytut śywności i śywienia w Warszawie 9. Wądołowska L., Bandurska- Stankiewicz E., Wybrane zagadnienia z dietetyki, Wydawnictwo ART., Olsztyn ZiemlańskiŚ., Normy Ŝywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy, PZWL, Warszawa 2001

47 Materiał został zaczerpnięty z poniŝszej literatury 11. ZiemlańskiŚ., Budzyńska Tobolowska, Wegetarianizm w świetle nauki o Ŝywności i Ŝywieniu, Warszawa ZiemlańskiŚ., Podstawy Prawidłowego śywienia Człowieka. Zalecenia Ŝywieniowe dla ludności w Polsce, Warszawa Strona internetowa: Strona internetowa: Strona internetowa: Strona internetowa: Ustawa o bezpieczeństwie Ŝywności i Ŝywienia z dnia 25 sierpnia 2006r. - Dz.U

48