Praca z dzieckiem uzdolnionym.

Transkrypt

1 Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna w Bielsku Podlaskim Mgr Katarzyna Szpakowska Praca z dzieckiem uzdolnionym. 1. Pojęcia W polskiej nomenklaturze używa się kilku pojęć o jednakowym znaczeniu: uczeń zdolny uczeń uzdolniony uczeń utalentowany uczeń szczególnie uzdolniony uczeń wybitnie uzdolniony uczeń bardzo inteligentny Według Tadeusza Lewowickiego uczeń zdolny to taki, który posiada co najmniej jedną z czterech wymienionych cech: wysoki poziom zdolności ogólnych (inteligencja, IQ>120) wysoki poziom zdolności specjalnych uzdolnień wysokie osiągnięcia lub możliwości takich osiągnięć w nauce bądź innych dziedzinach działalności wartościowej społecznie osiągnięcia oryginalne i twórcze lub możliwości takich osiągnięć. Ewa Jakubiak-Zapalska zwraca uwagę na takie właściwości ucznia zdolnego jak: 1. Zdolności do efektywnego uczenia się rzeczy nowych i wybitne wyniki w jakiejś wartościowej dziedzinie aktywności, 2. Oryginalność w myśleniu i działaniu, duże nasilenie dążeń poznawczych, 3. Przejawianie wysokiego poziomu myślenia analitycznego i produktywnego, 4. Łatwość rozumienia i przyswajania symboli abstrakcyjnych, 5. Zainteresowania poznawcze, zdolność do koncentracji uwagi na treściach abstrakcyjnych, wytrwałość w rozwiązywaniu problemów 6. Przeżywanie satysfakcji z rozwiązywania problemów i pokonywania trudności intelektualnych. Zdolności dzielimy na zdolności ogólne inteligencje, myślenie, spostrzeganie, zapamiętywanie, wyobraźnia, sprawność ruchowa, wrażliwość emocjonalna) Zdolności specjalne związane z określoną dziedziną, lub dziedzinami Podziałów zdolności specjalnych jest wiele jednym z popularniejszych jest podział na zdolności: muzyczne plastyczne techniczne językowe literackie matematyczne przyrodnicze twórcze

2 Różnice w zdolnościach mogą objawiać się w: czasie przeznaczonym na wykonywanie danych czynności w jakości wyników w ilości popełnianych w pracy błędów; 2. Diagnoza W niektórych krajach europejskich prowadzone są powszechne badania przesiewowe, mające wyłowić uczniów zdolnych, w innych unika się podkreślania różnic indywidualnych w jakikolwiek sposób. W Polsce żadne przepisy nie zobowiązują szkół i innych placówek państwowych do prowadzenia takich badań. W związku z tym pierwsze rozpoznanie odbywa się zwykle w toku normalnych zajęć szkolnych (przez nauczycieli), lub przez rodziców w domu. Dopiero po dostrzeżeniu takiej potrzeby nauczyciele lub rodzice mogą ubiegać się o pełną diagnozę w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Niemniej nauczyciele we własnym zakresie mogą starać się wyłowić uczniów zdolnych prowadząc wywiady i rozmowy z uczniami i ich rodzicami, poznając ich ambicję, zainteresowania, pasje i sposoby ich realizacji, a także prowadzić obserwację w trakcie wykonywania różnych działań przez ucznia. Według Danuty Czelakowskiej uczniów zdolnych charakteryzuje: w sferze poznawczej: ciekawość i aktywność poznawcza, dokładność, dociekliwość, umiejętność obserwacji, otwartość na nowość, umiejętność zadawania pytań, wielość zainteresowań, obszerna wiedza z różnych dziedzin, ukierunkowane uzdolnienia i pasje; doskonała pamięć, umiejętność kojarzenia, rozumowania i wyciągania wniosków, samodzielność w zdobywaniu wiedzy, zdolność do skupienia uwagi; żywa wyobraźnia, wytwarzanie oryginalnych pomysłów, dokonywanie nietypowych skojarzeń, potrzeba ekspresji w różnych formach; bogate słownictwo, niezależność własnych sądów; w sferze społeczno-emocjonalnej otwartość i wrażliwość na potrzeby innych, odpowiedzialność, poczucie obowiązku; odseparowanie się od aktywności społecznej i skupienie na własnych zadaniach, brak potrzeby integracji z grupą,

3 silna motywacja wewnętrzna, introwersja i często krytyczne nastawienie do szkolnego procesu dydaktycznowychowawczego, wytrwałość, poczucie własnej wartości i skłonność do dominacji, bezkompromisowość, przywiązanie do własnych idei, dążenie do rozwoju własnej osobowości, trafna samoocena; specyficzne poczucie humoru, preferowanie towarzystwa dorosłych lub starszych kolegów przy równoczesnej umiejętności przystosowania się do grupy rówieśniczej Lista oznak talentu u dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (wg. Kim Tegal): zachowanie się bądź posługiwanie zabawkami czy urządzeniami w sposób niezwykły lub nowatorski wczesna umiejętność czytania ze zrozumieniem tekstu i przypominania sobie faktów umiejętność rozróżniania wielu rozmaitych podzbiorów w dużych zbiorach przedmiotów zadawanie pytań na tematy trudne do uchwycenia (np. śmierć, czas itp.) wykazywanie zainteresowań różnymi zależnościami (np. cyklem życia) opowiadanie dowcipów, których nie rozumieją rówieśnicy kwestionowanie opowiadań odwołujących się do wydarzeń, które nie mogły zaistnieć w rzeczywistości Prowadzenie rozpoznania ma pozwolić na oddzielenie uczniów szczególnie uzdolnionych, od uczniów przeciętnych, a charakteryzujących się wysoką skutecznością w realizacji obowiązków szkolnych, czy posiadających skutecznych rodziców, zapewniających mu więcej zajęć i lepszą stymulację do rozwoju. W związku z tym oceny szkolne nie powinny być (chociaż często są) traktowane jako główny wyznacznik uzdolnień. Cechy korzystne dla rozwoju dziecka: możliwości poznawcze ciekawość łatwość gromadzenia i przetwarzania informacji (operacje pamięciowe) twórcze podejście do zadań aktywność różnorodność zainteresowań motywacja do uczenia się łatwość wykonywania zadań Cechy niekorzystne dla rozwoju dziecka: nieadekwatna samoocena trudności we współpracy z grupą rówieśniczą nie zawsze korzystna sytuacja rodzinna nieadekwatne oczekiwania wobec dziecka nadmierne obciążenie dziecka dodatkowymi zajęciami trudności w radzeniu sobie w sytuacjach wymagających rywalizacji niechęć do uczenia się treści uznawanych za nudne trudności w zrozumieniu ograniczonych możliwości kolegów o najniższych umiejętnościach

4 perfekcjonizm i stałe niezadowolenie z uzyskiwanych wyników uzależnienie od motywacji zewnętrznej (np. pochwał, wysokich ocen, wysokich not w konkursach, akceptacji grupy rówieśniczej itp.) 3. Metodyka pracy Wyznacznikiem celów i treści programów kształcenia uczniów zdolnych nadal pozostaje Podstawa Programowa - szczególne uzdolnienia w jakiejś dziedzinie nie oznaczają opuszczenia wymagań w innych dziedzinach. Jeśli nie zastosowano Indywidualnego Programu Nauczania uczeń uczestniczy w normalnych zajęciach indywidualizacja realizowana jest przez formy dodatkowe (takich jak koła zainteresowań, indywidualne konsultacje, udział w konkursach itp.), a nie przez zastępowanie zajęć podstawowych. Praca z uczniem zdolnym odbywa się więc głównie na zajęciach pozalekcyjnych. W ich trakcie, nauczyciel może lepiej poznać ucznia, a także pracować w sposób znacznie bardziej zindywidualizowany. Należy pamiętać by nie były one jednak przedłużeniem zwyczajnych lekcji należy w nich skupić uwagę na zagadnieniach mających związek tematyczny z materiałem programowym, ale opierający się na ciekawych problemach, pojęciach, doświadczeniach, z którymi uczniowie nie zetkną się w normalnym toku nauki. Uczniowie zdolni często uczestniczą w konkursach i dodatkowych formach rozwoju. Jeśli powoduje to nieobecność na zajęciach nauczyciele powinni im zapewnić możliwość nadrabiania zaległości wynikających z tych nieobecności. W przypadku wykorzystania Indywidualnego Programu Nauczania treści indywidualnych zajęć z uczniem dobierane są przy uwzględnieniu potrzeb i zainteresowań samego ucznia. Można przy tym wykorzystać programy nauczania klas starszych, jednak ocena i promocja odbywa się na podstawie egzaminu klasyfikacyjnego odpowiadającym wymaganiom podstawy programowej treści nie mogą więc być dowolne! Podstawową zasadą organizacji pracy ucznia zdolnego jest utrzymywanie stale wysokiego poziomu stawianych przed nim zadań, przy zapewnieniu sensu jego pracy, nauczanie obszerniejszego materiału, lub stawianie innych celów do których może on dążyć. Nie należy jednak zmuszać dziecka do osiągania coraz to lepszych i szybszych postępów w nauce, lecz dopingować je także w innych dziedzinach życia. Zasady pracy nauczyciela z uczniem zdolnym (wg. M.Jabłonowskiej i J.Łukasiewicz- Wieleby): 1. Nauczyciel powinien znać dobrze ucznia, jego możliwości i ograniczenia oraz nieustannie weryfikować swoją wiedzę na jego temat 2. Działania adresowane do ucznia zdolnego powinny dotyczyć wszelkich sfer jego rozwoju i funkcjonowania (ograniczenie się tylko do stymulowania uzdolnień może być przyczyną niepowodzeń ucznia) 3. Prowadząc zajęcia nauczyciel powinien stosować różnorodne metody pracy, w przypadku uczniów zdolnych unikać metod podających. 4. W czasie zajęć dydaktycznych nauczyciel powinien umożliwiać uczniom prace indywidualną, zespołową, grupową, należy unikać w nadmiernym wymiarze pracy zbiorowej. 5. Warto przypisywać uczniowi zdolnemu funkcję asystenta nauczyciela, wówczas wspomaga swoich kolegów, zyskuje autorytet i jednocześnie uczy się strukturalizacji i przekazu treści. 6. Nauczyciel i uczeń zdolny oraz jego opiekunowie powinni wspólnie wypracować program rozwoju zdolności biorąc wspólnie odpowiedzialność za jego realizację (zarówno rodzice jak i uczeń powinni wiedzieć, jakie wysiłki, ograniczenia,

5 wymagania wiąże się z przyjęciem określonej drogi rozwoju oraz jakie trudności mogą napotkać) 7. Podczas oceniania nauczyciel powinien odróżnić sytuacje oceniania kształtującego od sumującego, zachęcać uczniów do samooceny (w zakresie przyjętych celów jednostkowych) i samodoskonalenia. 8. Budowanie autorytetu nauczyciela powinno odbywać się na drodze wspólnego z uczniem dochodzenia do wiedzy, korzystania z różnych źródeł informacji, krytycznej oceny treści. W przypadku dzieci młodszych należy pamiętać by: pozwalać dziecku na aktywny udział w zajęciach pozwalać dziecku popełniać błędy i uporać się z ich skutkami nagradzać inicjatywę, dociekliwość, oraz zadawanie pytań zachęcać dziecko do odkrywania i wymyślania nie narzucać wiedzy dziecku zbyt wcześnie, gdyż straci ono orientację i szybko się znudzi stwarzać sytuację, które mogą dziecko zaciekawić; nie przekraczać możliwości poznawczych dziecka np. charakterystyczną dla okresu wczesnoszkolnego formą nauki jest zabawa i zabawą się posługujmy dziecko będzie aktywne, gdy cel jest bliski i wyraźny, gdy ma poczucie sensu, tego co robi uwzględniać potrzeby i zainteresowania dziecka, umożliwić współudział w planowaniu i podejmowaniu decyzji, by dziecko traktowało je jako własne Andrzej Sękowski wskazuje co mogą zrobić nauczyciele dla uczniów zdolnych: 1. Dostrzec u wszystkich uczniów ich mocne strony 2. wyłowić tych uczniów, których mocne strony są naprawdę mocne 3. Stwarzać możliwości indywidualnego traktowania ucznia w klasie masowej 4. Kontaktować zdolnego ucznia ze środowiskiem innych uczniów zdolnych 5. Zachęcać do uczestniczenia w olimpiadach i stwarzać ku temu możliwości 6. Systematycznie współpracować z rodzicami zdolnych uczniów 7. Dbać o harmonijny rozwój nie tylko intelektualny, ale także emocjonalny i społeczny 8. Doceniać możliwości uczniów, podkreślać ich osiągnięcia i dalsze możliwości, czyli motywować do tego, by mieli osiągnięcia 9. Prawidłowo kształtować hierarchię wartości, by osiągnięcia służyły czemuś więcej niż tylko własnej satysfakcji; redukować myślenie muszę coś osiągnąć; dzięki temu motywacja staje się bardziej długoterminowa 10. Szukać ciekawego materiału, który zainteresuje zdolnego ucznia; znajdować interesujące zadania na te momenty, kiedy uczeń nudzi się na lekcji 11. Inspirować nowe zainteresowania 12. Akceptować to, że uczeń zdolny może wyprzedzać nauczyciela w pewnych skojarzeniach, intrygujących pomysłach 13. Organizować spotkania z osobami, które mają wybitne osiągnięcia w jakiejś dziedzinie 14. Rozwijać wiedzę psychologiczną uczniów 15. Rozwijać wiedzę zdolnego ucznia o samym sobie, by zyskał metapoznawczą postawę wobec życia, czyli poznał swoje mocne i słabe strony, ograniczenia i możliwości 16. Rozwijać w uczniu postawę życzliwości wobec otoczenia; kierować jego uwagę na to, że ważne jest nie tylko, co sam o sobie sądzi, ale także jak jest postrzegany

6 17. Poruszać zagadnienia dotyczące nie tylko zdolności, ale i mądrości Ocenianie formalne (wystawianie ocen) w przypadku ucznia zdolnego pozostaje takie samo jak w przypadku pozostałych uczniów (nauczyciela obowiązują jednakowe kryteria oceniania wobec wszystkich uczniów). Nauczyciel powinien stosować jednak także ocenianie kształtujące realizowane na bieżąco w trakcie zajęć poprzez omówienie mocnych i słabych stron prac ucznia. Rodzice też nie mogą pozostawać bierni w przypadku dziecka zdolnego. Powinni oni: Systematycznie od wczesnego dzieciństwa dbać o rozwój dziecka Świadomie dobierać specjalne zabawki, Organizować zabawy tak, aby pobudzały rozwój myślenia i rozszerzały zakres wiadomości oraz były okazją do korzystania w toku działania, z posiadanej wiedzy i umiejętności Dbać by poza nauką dziecko miało czas na zabawę i zajęcia pozaszkolne wynikające z jego zainteresowań Nie zmuszać dziecka do szybszych postępów, niż te na które pozwala mu właściwy dla niego poziom funkcjonowania. Uczeń zdolny ma trudności edukacyjne U uczniów zdolnych możliwe trudności edukacyjne spowodowane są często: czynnikami wewnętrznymi, takimi jak wyższy poziom inteligencji, niechęć do przyjmowania wiedzy z wykorzystaniem metod podających, werbalnych, brak motywacji do nauki treści uznawanych za nieciekawe, nieumiejętność uczenia się, absencja w szkole, nieumiejętność samodzielnej pracy, lenistwo, niezdyscyplinowanie, chorowitość; czynnikami społecznymi, do których należą brak zrozumienia potrzeb poznawczoemocjonalnych ze strony rodziny, nauczycieli i rówieśników, negatywny wpływ grupy rówieśniczej, niski status społeczny rodziny, ubóstwo, rozbicie rodziny, restrykcyjny lub karzący typ wychowania, zaburzona komunikacja, niewłaściwe postawy rodziców (nadopiekuńczość lub wrogość, odrzucenie lub brak zainteresowania, niekonsekwencja, rozpieszczanie, sprzeczność wymagań, nieadekwatność oczekiwań, niezrównoważenie, obdarowanie dzieci nadmierną władzą, powodowanie konfliktów lub napięć); czynnikami związanymi z procesem dydaktyczno-wychowawczym, takimi jak zła organizacja i przebieg procesu kształcenia, brak indywidualizacji kształcenia, nieadekwatna postawa nauczyciela brak zainteresowania uczniem lub negatywne jego traktowanie; stosowanie negatywnych wzmocnień (złe oceny, komentarze, ośmieszanie, etykietowanie, np. niesforne, złośliwe, nieznośne itp.), dominacja metod podających, zbyt niskie wymagania względem uczniów, zbyt łatwe zadania, niesprecyzowane cele nauczania lub ustalenie celów nierealnych, brak odpowiedniej diagnozy psycho-społecznej lub brak przygotowania do pracy z uczniem zdolnym, nieadekwatne wymagania, uleganie efektowi Pigmaliona, efektowi Galatei i efektowi Golema samospełniające się proroctwa związane z oczekiwaniami nauczycielskimi względem uczniów. Z badań wynika, że uczniowie zdolni o ilorazie inteligencji od 125 do 150 punktów są bardzo dobrze przystosowani społecznie i szkolnie. Dzieci mające iloraz powyżej 150 napotykają jednak poważne trudności przystosowawcze ich poziom intelektualny wyraźnie utrudnia porozumiewanie się z rówieśnikami.

7 BIBLIOGRAFIA B. Hornowski, Rozwój inteligencji i zdolności specjalnych. Warszawa 1986 T.Lewowicki, Kształcenie uczniów zdolnych. Warszawa 1986 D. Czelakowska, Inteligencja i zdolności twórcze dzieci w początkowym okresie edukacji. Kraków 2007 M.Jabłonowska, J.Łukasiewicz-Wieleba, Model pracy z uczniem szczególnie uzdolnionym (w:) Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mat. szkoleniowe II B.Dyrda, Syndrom nieadekwatności osiągnięć jako niepowodzenie szkolne uczniów zdolnych. Diagnoza i terapia. Kraków 2000 R.A.Glonka, Uczeń zdolny przegląd pojęć i definicji. Sopot 2005 E.Jakubiak-Zapalska, Uczeń zdolny i jego rozpoznawanie (w:) XV Konferencja Diagnostyki Edukacyjnej. Kielce 2009 E.Nęcka, Inteligencja. Geneza, Struktura, Funkcje. Gdańsk 2003 E.Nęcka, Psychologia twórczości. Gdańsk 2002 I.Borzym, Uczniowie zdolni. Warszawa 1979 R.J.Sternberg, L.Spear-Swerling, Jak nauczyć dzieci myślenia. Gdańsk 2003 S.Rimm, Dlaczego zdolne dzieci nie radzą sobie w szkole. Poznań 2000