Koszt historyczny i wartość godziwa jako ogólne koncepcje wyceny instrumentów finansowych

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 861 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2011 Katedra Rachunkowości Koszt historyczny i wartość godziwa jako ogólne koncepcje wyceny instrumentów finansowych 1. Wprowadzenie W coraz bardziej zaawansowanym procesie globalizacji gospodarki światowej pojawia się coraz większe zapotrzebowanie na porównywalne, przejrzyste sprawozdania finansowe, które dla użytkowników zewnętrznych stanowią źródło informacji. Na podstawie tych informacji podejmowane są decyzje ekonomiczne przez różne grupy użytkowników zewnętrznych. Rozwój rynków finansowych, umożliwiający podmiotom obrót różnorodnymi instrumentami finansowymi, a tym samym modelowanie ich profilu ryzyka, stanowi największe wyzwanie dla tradycyjnych koncepcji rachunkowości i sprawozdawczości finansowej. Problemy związane z rachunkowością instrumentów finansowych pokazują, jak trudne wyzwanie stanęło przed organami stanowiącymi standardy rachunkowości. Czy konieczne jest nowe podejście do sprawozdawczości finansowej, aby rozwiązać problem specyficznych cech instrumentów finansowych? Czy teoria leżąca u podstaw tego podejścia spowoduje odrzucenie stosowanych od wieków zasad rachunkowości finansowej? Czy model rachunkowości oparty na wartości godziwej da się zastosować do wszystkich elementów sprawozdania finansowego? Pytania te są kluczowe dla teorii i praktyki rachunkowości dlatego, że wielu użytkowników sprawozdań finansowych nie rozumie modelu wartości godziwej, a z kolei wielu z tych, którzy go rozumieją, nie jest przekonanych o jego całkowitej przydatności w konstruowaniu sprawozdań finansowych opartych na koszcie historycznym.

2 68 Celem artykułu jest przedstawienie wartości godziwej i kosztu historycznego jako dwóch podstawowych koncepcji pomiarowych instrumentów finansowych w rachunkowości. 2. Koncepcje wyceny instrumentów finansowych w standardach rachunkowości W strukturze empirycznej rachunkowości instrumentów finansowych podstawową rolę odgrywają metody wyceny. Po pierwsze, dla praktyki rachunkowości istotne jest rozwiązanie problemu wyceny instrumentów finansowych, czyli rozwiązanie kwestii, kiedy należy zastosować odpowiednią metodę wyceny dla konkretnego instrumentu finansowego. Dylemat ten nie polega na tym, którą metodę wyceny należy stosować, lecz na tym, kiedy zastosować daną z nich. Wybór metody wyceny bezpośrednio wpływa na sposób ewidencji księgowej instrumentu finansowego na kontach. Sposób ewidencji księgowej instrumentu finansowego decyduje o zasadach jego prezentacji w sprawozdaniach finansowych lub też uniemożliwia jego ujęcie w sprawozdaniach finansowych. Według międzynarodowych standardów wycena składników sprawozdania finansowego to proces zmierzający do ustalenia kwot pieniężnych, w jakich elementy sprawozdania finansowego mają zostać ujęte i wykazane w bilansie oraz rachunku zysków i strat. Pociąga to za sobą konieczność wyboru jednej z istniejących zasad wyceny [Framework for the Preparation and Presentation of Financial Statements 1989, 99]. Założenia koncepcyjne międzynarodowych standardów przedstawiają cztery możliwości: koszt historyczny, koszt bieżący, wartość realizacji, wartość bieżącą. Ujęcie instrumentu finansowego polega na formalnym sposobie jego zaksięgowania w księgach rachunkowych lub wprowadzenia go do sprawozdania finansowego jako składnika aktywów finansowych, zobowiązań finansowych, instrumentu kapitałowego oraz kosztu lub przychodu finansowego. Standardy rachunkowości uzależniają księgowe ujęcie danego instrumentu finansowego od sposobu jego klasyfikacji. Oznacza to przede wszystkim decyzję o tym, czy instrument finansowy ma być ujmowany według ceny (kosztu) nabycia czy według wartości godziwej oraz czy wszelkie zyski i straty z tytułu przeszacowania mają być ujmowane bezpośrednio w rachunku wyników (przychody i koszty finansowe) lub w kapitale własnym (kapitał z aktualizacji wyceny). Patrząc z perspektywy czasu na rozwój standardów rachunkowości, można stwierdzić, że przez cały czas w praktyce dominuje model mieszany wyceny instrumentów finansowych. Rozwiązania światowe w rachunkowości dopuszczają dwie podstawowe metody wyceny: koszt historyczny i wartość godziwą (zob. [Bielawski, Wędzki 2003]), chociaż wartość godziwa nie jest definiowana w założeniach

3 Koszt historyczny i wartość godziwa 69 koncepcyjnych standardów międzynarodowych, jak również obecnie jest stosowana praktycznie w ramach zasady kosztu historycznego. Koncepcja kosztu historycznego dalej stanowi podstawę wyceny we wszystkich obowiązujących standardach rachunkowości, a dodatkowo ze standardów międzynarodowych wynika, że zasada kosztu historycznego jest najpowszechniej przyjmowana w praktyce. Początki modelu mieszanego wyceny związane są z poszukiwaniem alternatywnej koncepcji wyceny dla rachunkowości opartej na koszcie historycznym. Wśród teoretyków rachunkowości istnieje zgoda na wycenę opartą na koszcie historycznym i wartości (zob. [Lim, Sunder 1991; Riahi-Belkaoui 2000]). W rachunkowości problem tkwi jednak w tym, jaką wartość wybrać czy godziwą, rynkową, użytkową, bieżącą lub też inną. Źródłem tego problemu w rachunkowości są instrumenty finansowe, a w szczególności instrumenty pochodne (zob. [Hull 1997; Kolb 1997; Bielawski, Garlińska 1999]). Historycznie wycena instrumentów finansowych opierała się na koszcie historycznym i wartości rynkowej. Współcześnie wycena bazuje na koszcie historycznym i wartości godziwej. Natomiast długoterminowym celem, popieranym przez większość instytucji stanowiących standardy, pozostaje model wyceny oparty na pełnej wartości godziwej, na którym rachunkowość ma się oprzeć w przyszłości. 3. Koszt historyczny jako podstawowa miara wartości Dominującą koncepcją wyceny przy sporządzaniu sprawozdań finansowych w praktyce jest zasada kosztu historycznego. Miara ta nakazuje wprowadzanie aktywów do ksiąg rachunkowych według wartości nabycia. Koszt nabycia (lub koszt wytworzenia) aktywów, poniesiony w momencie zawarcia transakcji (lub w momencie wytwarzania), stanowi miarę ich wartości księgowej. Koszt nabycia obejmuje więc cenę rynkową zakupu oraz wszystkie niezbędne koszty poniesione w celu udostępnienia nabytych aktywów do użytkowania. W przypadku rozrachunków, należności i zobowiązań kosztem historycznym jest kwota wymagająca zapłaty. Ogólnie mówiąc, koncepcja kosztu historycznego zakłada, że aktywa i zobowiązania jednostki gospodarczej wycenia się według cen (kosztów wytworzenia) aktualnych w czasie ich nabywania (wytwarzania) lub powstawania. Zasada ta, określająca sposób wyceny aktywów i zobowiązań, ma niewątpliwie związek z inflacją, gdyż wycena tych kategorii dokonuje się według cen w momencie nabycia, a nie według cen możliwych do uzyskania z kolejnych wymian w przyszłości. Na przyszłe ceny główny wpływ mają dwa czynniki siły rynkowe (popytu i podaży) oraz inflacja. Zmiany cen w dużym stopniu wpływają na znaczenie i porównywalność wyceny aktywów według kosztu historycznego. W warunkach inflacji (hiperinflacji) wycena w koszcie historycznym staje się

4 70 bezużyteczna, gdyż zasada nominalizmu zniekształca sytuację ekonomiczną jednostki gospodarczej. Podstawową wadą wyceny na podstawie kosztu historycznego jest to, że wraz z upływem czasu wartość posiadanych przez jednostkę aktywów może ulegać zmianie. Oznacza to, że ceny (koszty) historyczne mogą odbiegać w mniejszym lub większym stopniu od cen bieżących. Koncepcja kosztu historycznego może więc nie mieć znaczenia przy wycenie składników aktywów i zobowiązań oraz przy określaniu przyszłych korzyści z tytułu ich posiadania i pomiarze ich bieżącej wartości rynkowej w dłuższej perspektywie czasu. Zaletą kosztu historycznego jest to, że jest to obiektywna miara wartości. Koszt (cena) historyczny jako metoda wyceny składników aktywów i zobowiązań podlega weryfikacji, ponieważ koszt historyczny odzwierciedla rzeczywistą transakcję, która miała miejsce, i żadna jej zmiana nie jest już możliwa. Z kolei praktyka dowodzi, że rachunkowość oparta na koszcie historycznym okazuje się wartościowa, z jej pewnością i zrozumiałością, w obecnym otoczeniu gospodarczym z niską inflacją. 4. Wartość godziwa jako miara rachunkowa Alternatywną koncepcją wyceny w stosunku do kosztu historycznego jest wartość godziwa. Kategoria ta opiera się na bilansowym modelu wyceny wartości godziwej, w którym wycena w wartości godziwej obejmuje zarówno aktywa, jak i zobowiązania jednostki gospodarczej. Koncepcja ta odrzuca wycenę w koszcie historycznym, rachunkowość memoriałową traktuje jako drugorzędną, a zrealizowany zysk jest kategorią, dla której nie ma miejsca w sprawozdawczości finansowej. Wyjaśnienie istoty tej kategorii nie jest możliwe bez uwzględnienia przesłanek, które stanowiły podstawę odejścia od kosztu historycznego, nienaruszalnej przez wiele dekad koncepcji wyceny w rachunkowości. Przesłanki te powinny być również brane pod uwagę w ocenie rzeczywistego wpływu wartości godziwej na poprawę jakości sprawozdań finansowych [Surdykowska 2001]. Koncepcja wartości godziwej została wprowadzona do teorii i praktyki rachunkowości, aby w większym stopniu można było zbliżyć do rzeczywistości wyniki dokonywanych pomiarów wielkości ekonomicznych. Warto podkreślić, że jakość informacji tworzonych w rachunkowości jednostek gospodarczych, a następnie prezentowanych w postaci sprawozdań finansowych stała się głównym przedmiotem zainteresowania wszystkich uczestników gospodarki światowej. Globalizacja rynków finansowych i obrót nowoczesnymi instrumentami finansowymi wymusiły dopasowanie sprawozdań finansowych do rosnących wymagań inwestorów. Liczą oni na to, że wprowadzenie modelu wyceny opartego na wartości

5 Koszt historyczny i wartość godziwa 71 godziwej zmniejszy rozbieżność między wartością pozycji prezentowanych w bilansie a ich wartością rynkową. Dla prowadzących rachunkowość w jednostkach gospodarczych stosowanie wartości godziwej oznacza zwiększenie uznaniowości w procesie wyceny (zob. [Micherda 2001; Adamkiewicz 2001]). Wartość godziwa instrumentu finansowego to kwota, za jaką na warunkach rynkowych składnik aktywów finansowych mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie finansowe wykonane między zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi stronami w transakcji zawartej na warunkach rynkowych. Kontrakt zawarty na warunkach rynkowych dotyczy także sytuacji, gdy wartość godziwa ustalana jest na podstawie transakcji hipotetycznej, gdyż transakcja rzeczywista nie miała miejsca. Warunek dotyczący zainteresowanych stron transakcji oznacza, że kupujący i sprzedający chcą dobrowolnie i bez przymusu przeprowadzić transakcję. Natomiast dobrze poinformowane strony transakcji to strony, które dysponują odpowiednim zbiorem informacji odnoszącym się do pełnej oceny wartości przedmiotu transakcji. Kategoria wartości godziwej dzieli instrumenty finansowe na te, dla których istnieją ceny notowane na aktywnym rynku, oraz takie, które takiej ceny nie mają. Podział taki pokazuje, że bardzo często wartość godziwa nie będzie ustalana na podstawie aktywnego rynku i wartości rynkowej, ale modelu lub specjalistycznej opinii. Oznacza to, że wartość instrumentów finansowych wycenianych na podstawie cen pochodzących z aktywnego rynku jest ustalana w sposób retrospektywny zgodnie z modelem rachunkowym. Natomiast wartość instrumentów finansowych, dla których nie istnieją ceny notowane na aktywnym rynku, wycenianych na podstawie technik wyceny, jest ustalana za pomocą modeli prognostycznych. Zatem koncepcja wartości godziwej z jednej strony dotyczy transakcji rynkowej, a z drugiej strony wcale jej nie wymaga. W tym znaczeniu kluczowe staje się pojęcie wiarygodności. Wartość godziwa instrumentu finansowego jest wiarygodna, gdy można ją ustalić drogą: wyceny instrumentu finansowego po cenie ustalonej na aktywnym rynku, na którym następuje publiczny obrót instrumentami finansowymi, a informacje o tej cenie są ogólnie dostępne; oszacowania wartości dłużnych instrumentów finansowych przez wyspecjalizowaną jednostkę gospodarczą świadczącą tego rodzaju usługi, przy czym możliwe jest wiarygodne ustalenie przepływów pieniężnych związanych z tymi instrumentami; zastosowania odpowiedniego modelu wyceny instrumentu finansowego opartego na danych wejściowych pochodzących z aktywnego rynku; oszacowania ceny instrumentu finansowego, dla którego nie istnieje aktywny rynek, na podstawie publicznie ogłoszonej, notowanej na aktywnym regulowanym

6 72 rynku ceny nieróżniącego się istotnie, podobnego instrumentu finansowego albo cen składników złożonego instrumentu finansowego; oszacowania wartości instrumentu finansowego za pomocą odpowiednich metod estymacji. 5. Wartość godziwa oparta na aktywnym rynku i wartość godziwa przy braku aktywnego rynku Za najlepszy dowód wartości godziwej uważa się ceny pochodzące z aktywnego rynku. Ceny te powinny być w pierwszej kolejności wykorzystywane do wyceny instrumentów finansowych, nawet w takiej sytuacji, gdy jednostka gospodarcza uważa, że techniki wyceny są bardziej odpowiednie do pomiaru wartości godziwej. Ceny te są najlepszym wyrazem wartości godziwej, ponieważ charakteryzują się następującymi własnościami: informacje o nich są publicznie i regularnie dostępne, prowadzą do stosowania przez jednostki gospodarcze jednolitej wyceny, odnoszą się do ceny uzgodnionej między dobrze poinformowanymi stronami, które zamierzają zawrzeć transakcję, wynikająca z nich wartość godziwa jest niezależna od czynników specyficznych dla danej jednostki gospodarczej (np. gdy w praktyce stosowanie modeli wyceny wynika z regulacji dotyczących wymogów kapitałowych). W ten sposób ustalona wartość godziwa instrumentów finansowych opiera się na retrospektywnym podejściu do wyceny w rachunkowości, a ceny notowane na aktywnym rynku są jej najlepszym odzwierciedleniem w sprawozdawczości finansowej jednostek gospodarczych. Wartość godziwa wszystkich instrumentów finansowych, które nie są notowane na aktywnych rynkach, określana jest na podstawie technik wyceny. Istnieje wiele technik wyceny instrumentów finansowych. Do technik szeroko stosowanych na rynkach finansowych zalicza się modele wyceny instrumentów podstawowych i pochodnych, analizy zdyskontowanych przepływów gotówki, jak również porównanie do bieżącej wartości godziwej innych instrumentów finansowych. W standardach rachunkowości celem zastosowania technik wyceny jest określenie hipotetycznej wartości, czyli przewidywanej ceny (na dzień wyceny bilansowej) danej transakcji przeprowadzonej w bezpośredniej wymianie charakteryzującej się normalnymi uwarunkowaniami gospodarczymi. Techniki wyceny w sposób obiektywny powinny odzwierciedlać oczekiwania co do tego, jak dany instrument finansowy zostałby wyceniony na rynku. Obiektywizm wymaga uwzględnienia wszystkich czynników, które byłyby brane pod uwagę przez uczestników rynku w wycenie instrumentu finansowego i byłyby zgodne z najlepszymi ekonomicznymi metodami (modelami) wyceny.

7 Koszt historyczny i wartość godziwa 73 W standardach rachunkowości techniki szacowania wartości godziwej powinny opierać się na danych dotyczących warunków rynkowych, czynnikach rynkowych, które mają zasadniczy wpływ na wycenę instrumentów finansowych. Do technik wyceny można zastosować następujące czynniki: wartość pieniądza w czasie (stopy bazowe, stopy wolne od ryzyka), kursy walut, ryzyko kredytowe, zmienność cen instrumentów finansowych, ceny towarów, ceny instrumentów kapitałowych, ryzyko przedpłaty i wcześniejszej spłaty, koszty obsługi składnika aktywów lub zobowiązań finansowych. W praktyce międzynarodowy standard rachunkowości [IAS 39, AG 82] wymaga, aby do wyceny instrumentu finansowego włączyć co najmniej jeden z wymienionych czynników. Z przedstawionych rozważań wynika, że wartość godziwa instrumentu finansowego jest ustalana w sposób retrospektywny zgodnie z modelem rachunkowym, gdy istnieją dla niego ceny kwotowane na aktywnym rynku, natomiast wartość godziwa instrumentu finansowego, który nie jest notowany na aktywnym rynku, jest ustalana za pomocą technik wyceny w sposób prospektywny. Podstawową zaletą wartości godziwej jest to, że ma ona na celu zbliżyć do rzeczywistości wyniki pomiarów instrumentów finansowych dokonywanych w rachunkowości. Zadaniem sprawozdawczości finansowej opartej na modelu wartości godziwej jest dostarczanie przejrzystych i porównywalnych informacji inwestorom i innym grupom użytkowników zewnętrznych. Większa przejrzystość sprawozdań finansowych zapewni z jednej strony lepszą ocenę sytuacji finansowej jednostek gospodarczych, a z drugiej strony sprawi, że jednostki te będą zmuszone zweryfikować metody pomiaru dokonań i sposoby ich publikowania na rynku. W procesie pomiaru według zasady wartości godziwej stale będzie rosnąć udział subiektywnych ocen, opartych na wiedzy i doświadczeniu osób wyceniających instrumenty finansowe. Dla zarządów jednostek gospodarczych oznacza to, że będą musiały sobie poradzić z większą zmiennością wielkości prezentowanych w sprawozdaniach finansowych. Ta zmienność wielkości ekonomicznych zmusi zarządy jednostek gospodarczych do spójnego przedstawiania wyników działalności. 6. Pojęcie wartości godziwej w standardach amerykańskich i MSSF Ramy koncepcyjne amerykańskiej rachunkowości wskazują wartość godziwą jako jedyną kategorię scalającą wszystkie różnice ekonomiczne między poszcze-

8 74 gólnymi typami przyszłych przepływów pieniężnych, a mianowicie [SFAC , 23]: wartość pieniądza w czasie, ujęta według stopy procentowej wolnej od ryzyka, oszacowanie przyszłych przepływów pieniężnych, oczekiwania dotyczące możliwych odchyleń kwot lub terminowości wystąpienia przyszłych przepływów pieniężnych, cena za doświadczanie niepewności związanej z danymi aktywami i zobowiązaniami, inne czynniki, w tym płynność i niedoskonałość rynku. Wartość godziwa odzwierciedla cenę transakcji rynkowej i tym samym dostarcza jednoznacznej podstawy do ustalenia przyszłych przepływów pieniężnych i stóp procentowych, które są wykorzystywane do wyceny instrumentów finansowych w praktyce. Istotnym problemem dla teorii i praktyki rachunkowości jest kwestia zdefiniowania i stosowania kategorii wartości godziwej. Trudności te są szczególnie widoczne we wszystkich ramach koncepcyjnych rachunkowości finansowej na świecie. W założeniach koncepcyjnych standardów międzynarodowych wartość godziwa nie jest definiowana jako podstawowa zasada wyceny, pomimo jej częstego użycia w wielu standardach, jak choćby dotyczących instrumentów finansowych. Kwestia ta jest tym bardziej interesująca, że dążeniem wielu organów stanowiących standardy rachunkowości w przyszłości jest model pełnej wyceny według wartości godziwej instrumentów finansowych. Zgodnie z tym modelem wszystkie instrumenty finansowe byłyby wyceniane w wartości godziwej, a jej zmiany byłyby bezpośrednio odnoszone do rachunku zysków i strat. Obecnie przyjmowana definicja wartości godziwej w standardach międzynarodowych zakłada, że jest to kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie wykonane między dobrze poinformowanymi i zainteresowanymi stronami w transakcji zawartej na warunkach rynkowych [IAS , 9]. Definicja ta została wykorzystana w określeniu wartości godziwej w polskim standardzie rachunkowości, a mianowicie: za wartość godziwą przyjmuje się kwotę, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami [Ustawa o rachunkowości 2002, art. 28, ust. 6]. Różnice między tymi definicjami wynikają jedynie z tłumaczenia. Źródłem definicji w polskim standardzie jest określenie wartości godziwej w standardach międzynarodowych. W nich wartość godziwa to kwota, natomiast w regulacji

9 Koszt historyczny i wartość godziwa 75 przetłumaczonej na język polski zgodnie z definicją za wartość godziwą przyjmuje się kwotę. W pierwszym przypadku wydaje się, że kwota, o której mówi definicja, jest łatwa do zidentyfikowania, a co za tym idzie, prosta do ustalenia w praktyce. W większości przypadków tak jest, gdy sposób jej ustalania opiera się na cenach pochodzących z aktywnego rynku. Jednak w części przypadków wymaga ona subiektywnych oszacowań na podstawie modelu lub specjalistycznej opinii. Wówczas termin wartość godziwa jako zasada wyceny wydaje się mniej właściwy, ponieważ z całą istotnością i wiarygodnością, jaką ta kategoria niesie, jest w rzeczywistości wyceną poprzez odniesienie do modelu, który jest w praktyce hipotetyczny. W drugim przypadku pomiar wartości godziwej wymaga przyjęcia określonych założeń, w zależności od tego, do jakich pozycji aktywów i zobowiązań jednostki ma być zastosowana: czy do wyceny aktywów trwałych, zapasów, instrumentów finansowych, czy innych składników sprawozdania finansowego. Zdefiniowana w ten sposób wartość godziwa oznacza, że dla instrumentów finansowych istnieją dwa poziomy wyceny. Poziom pierwszy to wycena instrumentów finansowych na podstawie cen notowanych na aktywnym rynku, czyli wartość godziwa instrumentów wynika bezpośrednio z cen rynkowych. Poziom drugi to wycena instrumentów finansowych, dla których nie istnieją ceny z aktywnego rynku, z użyciem technik wyceny, czyli wartość godziwa instrumentów opiera się pośrednio na cenach rynkowych, gdyż w odpowiednich technikach szacowania wartości godziwej powinno uwzględniać się możliwe do obserwacji dane rynkowe lub inne czynniki dotyczące warunków rynkowych. Odmiennie niż w standardach międzynarodowych wartość godziwa definiowana jest w regulacjach amerykańskich. Regulacje te definiują wartość godziwą jako cenę, po której składnik aktywów lub zobowiązań może być wymieniony w bieżącej transakcji pomiędzy dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą i zainteresowanymi stronami [SFAS , 4]. Istotne jest także to, że regulacje amerykańskie [SFAC ; SFAS ] zajmują się bezpośrednio zagadnieniem wartości godziwej, która nie wynika z cen rynkowych. Rozwiązanie proponowane przez te regulacje obejmuje hierarchię zasad wyceny, która wprowadza trzy poziomy ustalania wartości godziwej. W pierwszym przypadku wartość godziwa ustalana jest na podstawie cen rynkowych identycznych instrumentów finansowych notowanych na aktywnym rynku. Poziom drugi ma zastosowanie wtedy, gdy wartość godziwa wyceniana jest na podstawie dostępnych cen rynkowych podobnych (czyli nie identycznych) instrumentów finansowych. Poziom trzeci występuje wtedy, gdy nie istnieją ceny rynkowe na identyczne lub podobne instrumenty finansowe albo różnice pomiędzy podobnymi instrumentami finansowymi nie dają się obiek-

10 76 tywnie określić. Na tym poziomie wartość godziwa instrumentów finansowych będzie oszacowana przy użyciu różnych technik wyceny zgodnych z podejściem rynkowym, dochodowym czy też podejściem kosztowym. Z przedstawionych rozważań wynika, że definicje wartości godziwej w regulacjach międzynarodowych i amerykańskich nie są jednakowe. Obie koncepcje różnią się także w zastosowaniu praktycznym tej kategorii, nawet w zależności od istnienia lub nieistnienia cen rynkowych czy stosowania obu podstawowych koncepcji wyceny. Różnice te mają zostać wyeliminowane poprzez opracowanie ogólnej teoretycznej struktury rachunkowości finansowej (ram koncepcyjnych, założeń koncepcyjnych), stanowiących podstawę globalnych ogólnie przyjętych zasad rachunkowości. Konwergencja regulacji międzynarodowych i amerykańskich w zakresie założeń koncepcyjnych będzie oznaczała, że rachunkowość w przyszłości skupi się na bilansowym modelu wartości godziwej. W modelu tym zasadniczy nacisk kładzie się na wycenę aktywów i zobowiązań jednostki gospodarczej w wartości godziwej. Takie podejście do wyceny konkretnych pozycji aktywów i zobowiązań wymaga określenia wielu wartości godziwych, ustalonych przede wszystkim na podstawie różnych modeli. Dla teorii i praktyki rachunkowości instrumentów finansowych oznacza to, że system rachunkowości będzie się opierał na pomiarze według modelu wartości godziwej aktywów finansowych i zobowiązań finansowych jednostki gospodarczej, a nie na pomiarze wartości godziwej wywodzącej się z wartości (cen) rynkowych. Podsumowując koncepcje wartości godziwej, pomimo tych istotnych problemów teoretycznych i praktycznych w rozumieniu tej kategorii, można stwierdzić, że jest ona pojęciem szerszym niż wartość rynkowa. Wartość godziwa instrumentu finansowego nie opiera się wyłącznie na jego wartości rynkowej. W dniu wyceny wartość godziwa oznacza teoretyczną cenę, jaką można byłoby uzyskać w wyniku przeprowadzenia przypuszczalnej rynkowej transakcji. Zasadniczym problemem dla teorii i praktyki rachunkowości instrumentów finansowych jest wiarygodne oszacowanie wartości godziwej, czyli tej hipotetycznej ceny, ponieważ wymaga to nie tylko szerokiej wiedzy, ale także istotnych nakładów pracy. 7. Wartość godziwa a wartość rynkowa Jeśli instrumenty finansowe są przedmiotem obrotu na aktywnym rynku, wartość rynkowa najlepiej odzwierciedla ich wartość godziwą. Wartość (cena) rynkowa była kategorią wykorzystywaną do wyceny instrumentów finansowych znacznie wcześniej niż wartość godziwa. Obrót częścią instrumentów finansowych odbywa się na aktywnych rynkach, informacje o notowanych cenach są

11 Koszt historyczny i wartość godziwa 77 łatwo dostępne z ceduł giełdowych, rynku międzybankowego, od dealera, brokera, instytucji branżowych lub usługowych. Warunki panujące na aktywnym handlowo rynku i dostęp do informacji o notowanych cenach instrumentów finansowych dają wszystkim pewność, że można je sprzedać i uzyskać środki pieniężne odpowiadające ich wycenie (wartości), co czyni proces wyceny bardzo obiektywnym i wiarygodnym. Wartość rynkowa instrumentów finansowych jest więc oparta na właściwie notowanej cenie z sesji giełdowej lub cenie rynkowej (np. na cenie z ostatniej sesji, kursie zamknięcia dnia, cenie z sesji, gdzie instrument finansowy był ostatni raz notowany, lub na ostatniej ofercie, zapytaniu cenowym, o instrumentach finansowych, które jednostka gospodarcza zamierza nabyć, gdy obrót nie odbywa się na parkiecie giełdowym). Duża płynność współczesnych rynków finansowych, rosnące obroty instrumentami finansowymi i rewolucja w dostępie do informacji sprawiają, że wszystkie instrumenty będące przedmiotem obrotu na aktywnych rynkach wyceniane są według ich bieżącej wartości rynkowej. Pomiar według wartości rynkowej zapewnia jednorodność wartości wyceny i porównywalność instrumentów finansowych ujętych w sprawozdaniach finansowych. Wartość rynkowa (market value) instrumentu finansowego to kwota, jaką należy zapłacić przy zakupie lub jaką można otrzymać przy sprzedaży instrumentu finansowego na aktywnym rynku między dobrze poinformowanymi i znającymi rynek stronami. Z definicji wartości rynkowej wynika, że jest to kwota otrzymana lub zapłacona na aktywnym handlowo rynku. Z kolei ceny notowane na aktywnym rynku są uważane za najlepszy dowód wartości godziwej. Skoro w rachunkowości ma dominować pomiar według modelu wartości godziwej (wielu wartości godziwych), a nie pomiar wartości godziwej opartej na cenach (wartościach) rynkowych, to rodzi się następujące pytanie: czy może funkcjonować kategoria wartości godziwej oderwana od wartości rynkowej i rynku, na którym dochodzi do rzeczywistych transakcji instrumentami finansowymi? Pytanie to jest kluczowe dla teorii i praktyki rachunkowości dlatego, że przede wszystkim modele szacowania wartości instrumentów finansowych odnoszą się w pierwszej kolejności do czynników rynkowych. Wydaje się, że rozwiązanie takie w przypadku instrumentów finansowych nie jest możliwe. Istnieje rzeczywisty rynek, gdzie dochodzi do obrotu instrumentami finansowymi i ustalane są ceny rynkowe. Ceny te, będące podstawą wyceny, są dla użytkowników sprawozdań finansowych obiektywne i wiarygodne. Wycena poprzez odniesienie do modelu, który w praktyce jest hipotetyczny, prawdopodobnie nie odzwierciedli żadnej wartości rynkowej instrumentu finansowego. Wartość ta dla użytkowników będzie subiektywna i mało wiarygodna. Wartość rynkowa wyrażona w cenie instrumentu finansowego jest ustalona między stronami transakcji na rynku. Dla rachunkowości oznacza to problem

12 78 trudny do rozwiązania od lat, polegający na poszukiwaniu rozwiązań, które zmniejszą różnicę między wartością instrumentów prezentowanych w bilansie a ich wartością rynkową. Najnowszą propozycją rozwiązania tego zagadnienia jest wartość godziwa. Należy jednak pamiętać, że żadne zasady i metody wyceny stosowane przez jednostki gospodarcze nie są w stanie zastąpić realnego rynku i wartości, która się na nim tworzy w wyniku zawieranych transakcji. Wprowadzane do rachunkowości coraz nowsze koncepcje wyceny mogą co najwyżej pomóc, zbliżając mierzone pozycje do ich wartości rynkowej, która jest abstrakcyjna w swojej istocie (zob. [Wyatt 1991; Surdykowska 2001]). Rozwiązaniem tego problemu może być powrót rachunkowości do modelu wartości rynkowej. Kategoria ta jest idealną miarą wartości dla instrumentów finansowych, gdyż większość z nich jest przedmiotem obrotu na aktywnych handlowo rynkach. Miara ta została jako pierwsza wprowadzona do wyceny instrumentów finansowych w standardach rachunkowości, a dopiero znacznie później stworzono koncepcję wartości godziwej. Do wyceny instrumentów finansowych można zastosować wartość rynkową jako kategorię podstawową wyceny. Koncepcja ta składałaby się z dwóch poziomów ustalania wartości rynkowej. Rozwiązanie takie pociągałoby za sobą operowanie kategoriami bezpośredniej i pośredniej wartości rynkowej. Wartość rynkowa bezpośrednia (direct market value) instrumentu finansowego to kwota, za jaką można wymienić instrument finansowy na aktywnym handlowo rynku między poinformowanymi, niepowiązanymi i zainteresowanymi stronami transakcji. Wartość rynkowa pośrednia (indirect market value) instrumentu finansowego to hipotetyczna kwota oszacowana na podstawie różnych technik wyceny, opierających się na informacjach pochodzących z aktywnego handlowo rynku. Pierwszy poziom wyceny to wartość rynkowa instrumentów finansowych ustalana na podstawie cen rynkowych pochodzących z aktywnego handlowo rynku. Poziom drugi ma zastosowanie wtedy, gdy wartość rynkowa instrumentów finansowych jest szacowana na podstawie odpowiednich technik wyceny, które uwzględniają bieżące dane rynkowe. 8. Podsumowanie W rachunkowości istnieje zasadniczy problem wyboru teorii wyceny pomiędzy kosztem historycznym a kosztem bieżącym. Wybór kosztu historycznego jest preferowaniem pomiaru zysku (podejścia przychody koszty) oraz rachunku zysków i strat, natomiast wybór kosztu bieżącego to koncentrowanie się na bilansie i preferowanie podejścia aktywa zobowiązania. W przypadku rachunkowości instrumentów finansowych to wybór pomiędzy teoriami wyceny

13 Koszt historyczny i wartość godziwa 79 opartymi na wartościach (wartość godziwa, wartość rynkowa) a opartymi na kosztach (fundamentalnej zasadzie kosztu historycznego), co może, jak potwierdzają teoria i praktyka rachunkowości instrumentów finansowych, doprowadzić do zmiany ogólnej koncepcji kosztu historycznego na wartość godziwą jako podstawę sporządzania sprawozdań finansowych. Dla instrumentów finansowych nie istnieje jedna koncepcja wyceny, która byłaby idealna do rzetelnego odzwierciedlenia sytuacji finansowej i określenia zysku. Do procesu wyceny instrumentów finansowych stosuje się wiele teorii i metod szczegółowych wypracowanych przez naukę rachunkowości. Ponadto, oprócz koncepcji rachunkowych, do ich szacowania, gdy nie istnieje płynny i aktywny rynek umożliwiający zastosowanie metody mark-to-market (czyli wyceny rachunkowej opartej na wartości rynkowej lub wartości godziwej), wykorzystuje się metodę mark-to-model, która jest hipotetyczna i prawdopodobnie nie znajdzie odzwierciedlenia w żadnej transakcji rynkowej. Wyznaczniki, które powinny być brane pod uwagę przy wyborze metod wyceny instrumentów finansowych, to głównie: stabilność pozycji bilansowych, elastyczność i możliwość kontrolowania wyników (zysków i strat) i ryzyka. Wybór koncepcji wyceny to przede wszystkim rozwiązanie kwestii, kiedy należy zastosować odpowiednią metodę wyceny dla konkretnego instrumentu finansowego w danych warunkach ekonomicznych, a nie jaką metodę wyceny stosować. Literatura Adamkiewicz Z. [2001], Wartość godziwa i jej ustalanie, Rachunkowość, nr 9. Bielawski P., Garlińska J. [1999], Rachunkowość instrumentów pochodnych, Rynek Terminowy, nr 4. Bielawski P., Wędzki D. [2003], Wybrane metody wyceny instrumentów finansowych w świetle standardów rachunkowości [w:] Współczesna rachunkowość w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi i administracyjnymi, red. B. Micherda, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu, Chrzanów. Framework for the Preparation and Presentation of Financial Statements [1989], IASC, London. Hull J.C. [1997], Options, Futures, and Other Derivatives, Prentice Hall, Upper Saddle River. IAS 39 [1999], Financial Instruments: Recognition and Measurement, IASB, London. Kolb R.W. [1997], Wszystko o instrumentach pochodnych, WIG-Press, Warszawa. Lim S.S., Sunder S. [1991], Efficiency of Asset Valuation Rules under Price Movement and Measurement Error, The Accounting Review, October. Micherda B. [2001], Ewolucja wyceny we współczesnej rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, numer specjalny, SKwP, Warszawa, nr 4 (60). Riahi-Belkaoui A. [2000], Accounting Theory, Business Press Thomson Learning, London. SFAC 7 [2000], Using Cash Flow Information and Present Value in Accounting Measurements, FASB, Norwalk.

14 80 SFAS 157 [2006], Fair Value Measurement, FASB, Norwalk. Surdykowska S. [2001], Niektóre aspekty wprowadzenia wartości godziwej do polskiego systemu rachunkowości rozważane w międzynarodowym kontekście, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, numer specjalny, SKwP, Warszawa, nr 4 (60). Ustawa z dnia 24 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. nr 121, poz. 591, po nowelizacji Dz.U. z 2002 r. nr 76, poz. 694 z późn. zm. Wyatt A. [1991], The SEC Says: Mark to Market, Accounting Horizons, March. Historical Cost and Fair Value as General Conceptions of the Valuation of Financial Instruments In this article, the author considers fair value and historical cost as two basic measures of the value of financial instruments in accounting. In accounting standards, how a given financial instrument is used depends on how it is classified, i.e., whether it is expressed according to the cost of acquisition or to fair value. The theory and practice of accounting is dominated by a composite model of the valuation of financial instruments, based on the methods of historical cost and fair value. Within the framework of the composite model, many individual concepts that have been developed by the theory of accounting are applied to the valuation of financial instruments. In addition, where there is no fluid and active market allowing for application of the mark-to-market method, use is made of many economic and financial models in addition to concepts from accounting.