Od Komitetu Redakcyjnego

Transkrypt

1 Od Komitetu Redakcyjnego Zeszyt naukowy nr 10 Wydziału Zarządzania i Marketingu Politechniki Rzeszowskiej składa się z dwóch części. Wszystkie opublikowane opracowania uzyskały pozytywne recenzje, w których wysoko oceniono ich aktualność oraz podkreślono duże znaczenie poruszanych zagadnień, zarówno dla nauki, procesu dydaktycznego, jak również dla szeroko rozumianej praktyki gospodarczej. W pierwszej części Przedsiębiorczość i zarządzanie przedstawiono prace z zakresu przedsiębiorczości i zarządzania. Obejmuje ona trzynaście artykułów związanych z procesem zarządzania oraz z rozwojem przedsiębiorczości w ujęciu regionalnym, w skali całego kraju, a także Europy i świata. Część druga zatytułowana Wybrane zagadnienia społeczno-ekonomiczne to zbiór opracowań dotyczących także problemów zarządzania i rozwoju gospodarczego, przy czym treść tych artykułów nie stanowi ujęcia ekonomicznego sensu stricte. Rozważania te wykraczają poza obszar ekonomii, przybliżając dane kwestie w aspekcie socjologicznym, filozoficznym, humanistycznym czy religijnym. Niniejsze prace zawierają wiele założeń oraz rozstrzygnięć teoretycznych, jak również wyniki badań, analizy, porównania i przemyślenia Autorów. Dziękując wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego numeru Zeszytów Naukowych oraz życząc Czytelnikom interesującej lektury, łączymy wyrazy szacunku. Komitet Redakcyjny

2 SPIS TREŚCI Od Komitetu Redakcyjnego... 5 Część pierwsza PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I ZARZĄDZANIE Kazimierz RAJCHEL: Kierunki zmian w usługach edukacyjnych szkoły wyższej... 9 Jerzy KISIELNICKI: Technologie wirtualne jako narzędzie pozwalające na rozszerzanie możliwości zastosowania metod i technik współczesnego zarządzania Jan ADAMCZYK, Agata GIERCZAK: Regiony Europy i współpraca transgraniczna na rzecz zmian gospodarczych Teresa BAL-WOŹNIAK: Fundamentalne warunki rozwoju innowacyjności w strukturze sieciowej w postaci klastra Marzena HAJDUK-STELMACHOWICZ: Międzynarodowe systemy zarządzania Hanna HALL: Edukacja na odległość w szkolnictwie wyższym interpretacje pojęć, trendy, opinie Hanna HALL: Stan i perspektywa kształcenia na odległość w polskich uczelniach Paweł ŁUKA, Elżbieta KONDRATOWICZ-PIETRUSZKA: Analiza rynku budownictwa mieszkaniowego w Polsce w latach Maciej POMPA-ROBORZYŃSKI, Jolanta MAC, Władysław PIECZON- KA: Socjo-ekonomiczne i marketingowe determinanty spożycia przetworów z mleka owczego i koziego w regionie południowo- -wschodniej Polski Bogusław STANKIEWICZ: Województwo podkarpackie w systemie polityki regionalnej Unii Europejskiej podstawowe problemy

3 4 Lucyna WITEK: Rola marketingu w rozwoju rynku żywności ekologicznej na przykładzie południowo-wschodniej Polski Dariusz WYRWA: Systemy wspierania konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw w województwie podkarpackim Bożydar ZIÓŁKOWSKI, Leszek WOŹNIAK: Próba integracji strategicznej wizji technologii zewnętrznej inteligencji w agrobiznesie z regionalną strategią innowacji dla województwa podkarpackiego Część druga WYBRANE ZAGADNIENIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE Jakub DASZKIEWICZ: Tendencje rynkokratyczne we współczesnej myśli społecznej Ryszard KLAMUT: Charakterystyka celów w perspektywie orientacji temporalnych Adam LASKA, Renata PIĘTOWSKA-LASKA: Człowiek w nowoczesnej organizacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa pracy i zarządzania zdrowiem pracowników Krzysztof PRENDECKI: Religia a gospodarka. Wybrane problemy wczoraj i dziś Jan RYBAK: Ciągłość czy stadialność w teorii rozwoju intelektualnego Jeana Piageta? Andrzej SOŁTYS: Godność człowieka filozoficznie rozumiana Paweł WALAWENDER: Przestrzenne aspekty rynku pracy województwa podkarpackiego

4 ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI RZESZOWSKIEJ Nr 244 Zarządzanie i Marketing z Kazimierz RAJCHEL Politechnika Rzeszowska KIERUNKI ZMIAN W USŁUGACH EDUKACYJNYCH SZKOŁY WYŻSZEJ Celem artykułu jest przedstawienie złożoności jakości usług edukacyjnych i kierunków zmian w usługach edukacyjnych szkół wyższych. W artykule przedstawiono szkołę wyższą jako uczestnika rynku, dokonano przeglądu podejść do jakości w usługach edukacyjnych. Przedmiotem krótkiej analizy był też pomiar jakości usług. Największą część artykułu poświęcono zmianom w usługach edukacyjnych. 1. WPROWADZENIE Zmiany w szkolnictwie wyższym zapoczątkowała orientacja rynkowa, która w polskim sektorze edukacji pojawiła się pod wpływem tych samych czynników, które wcześniej wpływały na systemy edukacji w innych krajach europejskich i USA. Twierdzi się, że za zmiany odpowiadają dwa trendy: trend ku masowości oraz trend ku urynkowieniu. Trend ku masowości pojawił się w Polsce w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Odnotowano wówczas niezwykły wzrost liczby nowych uczelni oraz liczby studentów, co przyczyniło się do dyskusji na temat zasadności postrzegania uczelni jako podmiotu rynkowego, sięgającego po rozwiązania typowe dla organizacji biznesowych. 2. SZKOŁY WYŻSZE JAKO UCZESTNICY RYNKU Warunki funkcjonowania szkolnictwa wyższego podlegają ciągłym przeobrażeniom. Rozwój konkurencji między uczelniami różnego typu wpływa na zmiany w realizacji podstawowych zadań szkół wyższych. Do podstawowych zadań uczelni, według nowej ustawy o szkolnictwie wyższym, zalicza się 1 : 1 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, art. 13.

5 10 K. Rajchel kształcenie studentów w celu ich przygotowania do pracy zawodowej, wychowywanie studentów w poczuciu odpowiedzialności za państwo polskie, za umacnianie zasad demokracji i praw człowieka, prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych oraz świadczenie usług badawczych, kształcenie i promowanie kadr naukowych, upowszechnianie i pomnażanie osiągnięć nauki, kultury narodowej oraz techniki, w tym przez gromadzenie i udostępnianie zbiorów bibliotecznych czy informacyjnych, kształcenie w celu zdobywania i uzupełniania wiedzy, stwarzanie warunków do rozwoju kultury fizycznej studentów, działanie na rzecz społeczności lokalnych i regionalnych. Sukces szkoły wyższej polega obecnie nie tylko na kształceniu dużej liczby studentów, realizacji prac naukowo-badawczych, lecz także na skutecznym gromadzeniu funduszy koniecznych do funkcjonowania i rozwoju uczelni. Nowe warunki otoczenia spowodowały, że szkoły wyższe zaczęły rywalizować o 2 : kandydatów na studia, zewnętrzne finansowanie celów statutowych, finansowanie badań naukowych, kadrę naukowo-dydaktyczną, sponsorów, współpracę międzynarodową. Priorytetową kwestią wydaje się być kształtowanie atrakcyjnej oferty, która przede wszystkim będzie spełniała warunek wysokiej jakości usług edukacyjnych. 3. JAKOŚĆ USŁUGI EDUKACYJNEJ Usługa edukacyjna to usługa profesjonalna, świadczona przez wysoko wykwalifikowany personel, posiadający odpowiednią wiedzę i praktykę w kierowaniu procesem zdobywania wiedzy, kształtowania osobowości oraz doprowadzania do określonej zmiany w umyśle klienta. 3 M. Pluta-Olearnik wymienia następujące cechy usług 4 : 2 B. Iwankiewicz-Rak, Zarządzanie marketingowe szkołą wyższą, [w:] Marketing szkół wyższych, pod red. G. Nowaczyka i M. Kolasińskiego, Wydawn. Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2004, s P. Zeller, Proces oceny jakości usług szkoły wyższej z perspektywy studenta, [w:] Marketing szkół wyższych..., op. cit., s M. Pluta-Olearnik, Marketing usług, PWE, Warszawa 2004, s. 23.

6 Kierunki zmian w usługach edukacyjnych niematerialny charakter, nierozdzielność z osobą wykonawcy, jednoczesność świadczenia i korzystania z usługi, heterogeniczność (trudność standaryzowania, niejednorodność), nietrwałość i brak możliwości magazynowania, niemożność nabycia prawa własności usługi, komplementarność oraz substytucyjność usług i dóbr materialnych. Wśród zjawisk, które przyczyniają się do odmienności usługi edukacyjnej od innych usług należy wymienić 5 : dualną rolę studenta będącego jednocześnie klientem i produktem uczelnia świadczy usługę studiów i oferuje produkt w postaci absolwenta rynkowi pracy, zjawisko to wpływa na ocenę jakości oferowanych usług, wyjątkowo wysoki udział studenta we współtworzeniu usługi, trudność w określeniu przez kandydata na studia oczekiwań, co do usługi i jej jakości kandydaci nie mają bowiem wiedzy pozwalającej na właściwą ocenę, dużą presję psychiczną w wyborze uczelni jest to nie tylko decyzja konsumencka, ale też życiowy wybór niezwiązany z zachowaniami rynkowymi, bardzo długi w stosunku do innych usług czas realizacji usługi, złożony proces decyzyjny ocena decyzji nastąpi w odległej przyszłości, zostanie dokonana przez pryzmat późniejszej kariery zawodowej i sytuacji na przyszłym rynku pracy. Większość definicji jakości określa ją jako stopień zaspokojenia oczekiwań klienta. Definicja Amerykańskiego Stowarzyszenia Kontroli Jakości określa jakość jako sumę cech produktu i usługi, decydującą o zdolności danego wyrobu do zaspokajania określonych potrzeb. Ch. Gronoroos zaś zauważył, że jakość jest pojęciem subiektywnym, odczuwanym przez klienta jako różnica między tym, czego oczekiwał a tym, co otrzymał. Tradycyjne podejście marketingowe zakłada, że jednym z podstawowych sposobów różnicowania firmy usługowej jest stałe dostarczanie usług o wyższej jakości niż konkurencja. Wśród wielu przyczyn dużego zainteresowania problemem jakości szkolnictwa wyższego za najważniejsze należy uznać: znaczny wzrost liczby studentów, zróżnicowanie systemu szkolnictwa wyższego na pionowe i poziome, zmiany w zarządzaniu instytucjami szkolnictwa, 5 M. Szabłowski, Poziom nauczania jako dylemat marketingowy uczelni, [w:] Marketing szkół wyższych..., op. cit., s. 197.

7 12 K. Rajchel standardy zawodowe w tym przypadku chodzi przede wszystkim o uwiarygodnienie działalności kształceniowej uczelni wobec środowisk zawodowych, procesy integracyjne w Europie rozwój współpracy przejawia się w ożywionych kontaktach naukowych, wymianie pracowników akademickich i studentów, co wywołuje konieczność porozumienia w sprawie jakości kształcenia oraz przyznawanych dyplomów i stopni naukowych. W literaturze przedmiotu są spotykane różne próby typologii zjawisk, które opisują jakość kształcenia. P. Scott 6 opisuje jakość w kategoriach doskonałości, wyników, przeglądu, misji, kultury. Jakość jako doskonałość (quality as exscellence ) wyraża szczególnie wysokie standardy utożsamiane z wyższym wykształceniem. Zakłada się, że uczelnie o statusie akademickim są wyposażone niejako konstytutywnie w mechanizmy samoregulacji, które stanowią wystarczającą gwarancję jakości. W związku z tym najczęściej jest powoływany wewnątrzśrodowiskowy system ewaluacji, zwany peer review, nawiązujący do dyscyplinowych kompetencji przedstawicieli społeczności akademickiej. Podejście do jakości w sensie doskonałości wynikającej z istoty instytucji szkolnictwa wyższego ukształtowało się w warunkach kształcenia elitarnego, opartego na nieformalnych wzorach i wzajemnym zaufaniu to uczelnia kierując się kryteriami jakości, decydowała o tym, kogo chce kształcić oraz kto ma to czynić. Jakość opisywana za pomocą wyników (quality as outcomes ) rozważa rezultaty kształcenia. Odniesienie dla nich stanowią kryteria (cele, założenia) wewnętrzne (uczelniane) lub kryteria formułowane przez otoczenie uczelni. W pierwszym przypadku ocenie mogą podlegać zmiany, jakie dokonały się w studentach pod wpływem procesu kształcenia, mierzone np. testem osiągnięć szkolnych, w drugim zmiany, jakie wystąpią w treści życia społecznego w związku z pracą zawodową absolwentów bądź tempo zmian w ich pozycji zawodowej. W obu przypadkach wynik kształcenia będzie zależał od tego, kto go definiuje, tzn. czyje oczekiwania są brane pod uwagę, tj. szkoły, administracji centralnej (rządu), władz regionalnych, rynku pracy czy też samych absolwentów. Jakość opisywana na podstawie przeglądu (quality as audit ) to koncentracja na stosowane przez uczelnie procedury, które mają na celu zapewnienie, ocenę i doskonalenie jakości. Rezultatem przeglądu mogą być pewne sugestie rozwiązań w kwestii utrzymywania i doskonalenia jakości. 6 Por. P. Scott, Recent Developments in Quality Assessment in Great Britain, [w:] D. Westerhejden, J. Brennan, P. Maassen, Changing Context of Quality Assessment. Recent Trends in Western European Higer Education, Uitgevertij Lemma B.V., Utrecht Jakość kształcenia w szkolnictwie. Słownik tematyczny, pod red. M. Wójcickiej, Centrum Badań Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2001.

8 Kierunki zmian w usługach edukacyjnych Jakość w aspekcie misji (quality as mission ) zakłada interpretację jakości w kontekście misji instytucji edukacyjnej. Podejście to jest określane jako dopasowanie do celu (fitnessfor purpose) jakość każdego działania może być rozważana tylko w relacji do celów tego działania. Jakość jako kultura (quality as culture ) oznacza nastawienie na rozwijanie kultury jakości, która przenika instytucję szkolnictwa wyższego jako całość. W praktyce taki sposób podejścia jest znany pod nazwą Total Quality Management (TQM). Złożoną strukturę konsumentów usługi edukacyjnej szkoły wyższej (korzystających bezpośrednio lub pośrednio) z omawianych usług prezentuje rys. 1. władza ustawodawcza (sejm i senat) organy administracji rządowej (np. minister- ds. stwo właściwe szkolnictwa wyższego) organizacje krajowe rządowe i pozarządowe prowadzące działalność na rzecz jakości kształcenia (fundacje oraz stowarzyszenia) organy międzynarodowe prowadzące działalkształcenia (fundacje, ność na rzecz jakości stowarzyszenia) świat biznesu (pracodawcy i dostawcy) uczelnie krajowe i zagraniczne (prywatne oraz państwowe) studenci oraz kandydaci na studia stowarzyszenia studenckie oraz koła naukowe JAKOŚĆ KSZTAŁCENIA pracownicy naukowo- -dydaktyczni uczelni pozostali pracownicy uczelni wyższych absolwenci środowiska lokalne (grupy nacisku) rodzice/opiekunowie społeczeństwo środki masowego przekazu Rys. 1. Instytucje (osoby) wpływające na jakość kształcenia w szkołach wyższych Źródło: na podstawie B. Iwankiewicz-Rak, S. Wrona, Jakość kształcenia czynniki i kryteria oceny, [w:] Marketingowe zarządzanie szkołą wyższą, pod red. G. Nowaczyka, P. Lisieckiego, Wydawn. Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2006, s. 181.

9 14 K. Rajchel Stworzenie obiektywnego i powszechnie akceptowanego zestawu kryteriów oceny jakości kształcenia nie jest zadaniem łatwym. Konieczny jednak wydaje się pomiar jakości usługi edukacyjnej. 4. POMIAR JAKOŚCI USŁUG EDUKACYJNYCH Jakość kształcenia w szkołach wyższych jest oceniana w Polsce przez akredytację Państwowej Komisji Akredytacyjnej, akredytację środowiskową i przez różnego rodzaju rankingi publikowane w takich czasopismach, jak Rzeczpospolita, Wprost, Newsweek i Polityka. Celem akredytacji jako zewnętrznego procesu oceny jakości kształcenia jest sprawdzenie przestrzegania formalnoprawnych oraz programowych zasad organizacji procesu nauczania, tj. prowadzenia zajęć dydaktycznych zgodnie ze specjalizacją nauczycieli akademickich, realizacji procesu nauczania według przyjętych standardów. Rankingi szkół wyższych są opracowywane przez redakcje takich czasopism, jak Perspektywy, Rzeczpospolita, Wprost, Newsweek, Polityka. Biorą one pod uwagę różne cechy uczelni 7. Pomiar jakości usług edukacyjnych wyższych uczelni z perspektywy studentów jest zadaniem niezwykle skomplikowanym, uwzględniając przede wszystkim specyfikę tych usług oraz odmienność studentów od typowych klientów przedsiębiorstw i innych organizacji. W literaturze są proponowane metody pomiaru analizowanych usług, ale zwykle stanowią one dość bezpośrednią adaptację metod stosowanych w biznesie (np. Sevqual, HETQMEX), co ma wyraz m.in. w ograniczonej, niekompletnej ilości poddawanych ocenie kryteriów oraz w statycznym charakterze pomiaru, ograniczającego się do jednej tylko fazy kontaktu studenta z uczelnią w trakcie pobierania nauki. W praktyce badania jakości usług szkół wyższych z perspektywy studenta mają zwykle jeszcze węższy charakter niż prezentowany w modelach teoretycznych. Ograniczają się bowiem zwykle tylko do pomiaru jakości zajęć i umiejętności dydaktycznych osób je prowadzących. Zastosowanie przez wyższe uczelnie pomiaru jakości usług opartego na porównaniu jakości oczekiwanej przez usługobiorcę z otrzymaną wymaga pokonania wielu barier. Fundamentalne wydaje się pytanie, czy dążenie do sprostania oczekiwaniom studentów, które jest w interesie ekonomicznym szkoły, ale kłóci się z wyższymi wartościami, jest w ogóle wskazane? W związku z tym, czy jest potrzebne rozpoznawanie studenckich oczekiwań? Opierając się na fakcie, że większość autorów publikacji z zakresu marketingu w odniesieniu do wyższych 7 Szerzej B. Iwankiewicz-Rak, S. Wrona, Jakość kształcenia czynniki i kryteria oceny [w:] Marketingowe zarządzanie szkołą wyższą, pod red. G. Nowaczyka, P. Lisieckiego, Wydawn. Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2006, s

10 Kierunki zmian w usługach edukacyjnych uczelni jest zdania, że stosowanie przez nie orientacji marketingowej, biorąc pod uwagę efektywność ich funkcjonowania, doskonalenie jakości ich usług i rozwój, jest niezbędne 8, za takie też należy uznać dążenie do dostarczenia satysfakcji studentom (jako szczególnego rodzaju klientom). Należy natomiast zastanowić się, w jakim stopniu i w jakich obszarach tę satysfakcję dostarczać (nie będzie to na pewno dotyczyło zakresu obowiązków, nakładu czasu i wysiłku związanego z nauką), a co za tym idzie w jakim zakresie mierzyć studenckie oczekiwania. Kwestie te wymagają dogłębnej analizy biorąc pod uwagę fakt, że oczekiwania studentów charakteryzują się niskim poziomem precyzji i zmiennością w czasie. Dynamiczny charakter oczekiwań uzależniony m.in. od osobowego rozwoju kandydata na studia, a następnie studenta determinuje więc konieczność wielokrotnego ich badania. Najbardziej wskazane i użyteczne, ze względu na charakter uzyskanych informacji oraz ich przydatność dla władz uczelni, wydaje się czterokrotne badanie: pierwsze kandydatów na studia (w fazie wyboru uczelni), drugie studentów (w okresie pierwszych kontaktów z uczelnią), trzecie studentów (w fazie pobierania nauki i posiadania już przez nich spostrzeżeń i doświadczeń odnośnie poszczególnych aspektów funkcjonowania uczelni) oraz czwarte absolwentów uczelni (w fazie posprzedażowej po skończeniu studiów) 9. Rzetelność pomiaru jakości usług szkoły wyższej z perspektywy studenta wymaga określenia kryteriów (uwzględniających techniczną oraz funkcjonalną warstwę jakości), pod względem których będą identyfikowane oczekiwania i percepcja usługi edukacyjnej we wszystkich wymienionych fazach. Ich odpowiednie zidentyfikowanie, a następnie odzwierciedlenie w instrumentach pomiarowych (kwestionariuszach ankietowych) jest, ze względu na złożoność i specyfikę usługi edukacyjnej wyższych uczelni, skomplikowanym procesem. 5. ZMIANY W USŁUGACH EDUKACYJNYCH Jeżeli współczesna uczelnia chce być podmiotem zdolnym skutecznie konkurować na rynku usług edukacyjnych, musi być w stanie szybko adaptować swoją ofertę oraz sposoby nauczania do zmian zachodzących w jej otoczeniu. Umiejętność dostosowywania się można analizować w dwóch zasadniczych płaszczyznach. Jedną z nich jest dobór odpowiednich kierunków kształcenia, zgodnych z oczekiwaniami absolwentów szkół średnich oraz zapotrzebowaniem rynku na specjalistów w określonych dziedzinach. Drugi aspekt dotyczy form przekazywania wiedzy oraz kształcenia odpowiednich umiejętności. 8 K. Leja, Instytucja akademicka. Strategia, efektywność, jakość, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk M. Daszkowska, D. Dąbrowski, Koncepcja systemu marketingu usług edukacyjnych, [w:] Marketing szkół wyższych..., op. cit., s P. Zeller, Proces oceny jakości..., op. cit., s

11 16 K. Rajchel Doskonaląc proces kształcenia, należy pamiętać o tym, aby wzbogacać tradycyjne formy komunikacji ze studentem o nowoczesne pomoce audiowizualne, gdyż uatrakcyjniają one sferę wizualną zajęć oraz pomagają przedstawić koncepcje trudne do przekazania za pomocą słów (umożliwiają przedstawienie m.in. zdjęć, filmów, animacji komputerowych). Obecnie standardem na polskich uczelniach stało się prowadzenie zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem prezentacji, wyświetlanych za pomocą projektora multimedialnego sprzężonego z komputerem. Jednak korzystanie z tego popularnego już urządzenia wymaga znajomości przez nauczyciela akademickiego technik prezentowania treści wykładów. Najczęściej popełnianym błędem przez osoby prowadzące zajęcia jest umieszczanie zbyt wielu treści na pojedynczych slajdach prezentacji 10. Ponadto nie zawsze warunki panujące w salach wykładowych (np. zbyt duże natężenie światła dziennego) pozwalają na zapewnienie wysokiej jakości wyświetlanego obrazu. W przyszłości na polskich uczelniach pojawią się zapewne najnowsze rozwiązania, jakimi są systemy do tylnej projekcji, pozwalające na prezentowanie wyraźnego obrazu na przeźroczystej szybie pokrytej specjalną folią. W tym przypadku projekcji dokonuje się z rzutnika umieszczonego za ekranem, a natężenie światła w sali wykładowej nie wpływa na jakość wyświetlanych treści. Ta innowacyjna technologia pozwala na zaprezentowanie animowanego obrazu na każdej przeźroczystej powierzchni (np. szybie), niezależnie od warunków atmosferycznych i natężenia świtała. Na podstawie obserwacji rynku usług edukacyjnych należy postawić tezę, że przyszłość kształcenia należy do e-learningu. Terminem tym określa się nauczanie wykorzystujące zróżnicowane media elektroniczne (w tym Internet, intranet, ekstranet) do kontaktów z osobami, na które są ukierunkowane działania edukacyjne 11. Ze względu na brak konieczności nawiązania osobistego kontaktu między uczestnikami procesu dydaktycznego tę formę przekazywania wiedzy zwykło się również określać mianem nauczania na odległość (ang. distance education) lub d-learningiem (ang. distance learning). Jednak e-learning stanowi tylko jedną z form uczenia się na odległość, gdyż są znane od dawna m.in. szkoły korespondencyjne lub edukacyjne widowiska i audycje realizowane z wykorzystaniem środków masowego przekazu. E-learning wyróżnia się m.in. tym, że komunikowanie osób uczących się z prowadzącym kurs nie musi następować w tym samym czasie (nauczanie asyn- 10 W tym względzie warto stosować tzw. zasadę KISS (ang. keep it short and simple jak najkrócej i najprościej ). Przyjmuje się, że jeden slajd zamieszczony w prezentacji wyświetlanej za pomocą urządzeń audiowizualnych powinien wyrażać jedną myśl, a czcionka zastosowana w tekście nie może być mniejsza niż 18 pkt. 11 Spotyka się termin m-learning, który stosuje się do określania nauczania na odległość realizowanego za pomocą technologii mobilnej (przenośnej, bezprzewodowej). W tym przypadku osoby uczące się wykorzystują m.in. laptopy, palmptomy, a także smartfony (nowoczesne telefony komórkowe).

12 Kierunki zmian w usługach edukacyjnych chroniczne). W tym celu wykorzystuje się takie formy korespondencji sieciowej, jak np. fora dyskusyjne oraz blogi. E-learning nie musi być odseparowaną i autonomiczną formą komunikacji ze studentami, gdyż może on również służyć wspieraniu tradycyjnych form nauczania. W takiej sytuacji edukacja jest prowadzona w formie tzw. kursów mieszanych. Ważne jest, aby stosowanie aplikacji e-learningowych odbywało się pod auspicją oraz rzeczywistym nadzorem właściwych instytucji edukacyjnych. W Polce na poziomie studiów wyższych zarówno uczelnie państwowe, jak i niepaństwowe oferują zainteresowanym osobom szeroki zakres usług. Są prowadzone m.in. kursy, szkolenia, studia licencjackie, magisterskie, a nawet podyplomowe. Podmioty te znajdują się na różnych stopniach rozwoju nowej formy edukacji. Niektóre specjalizują się w e-learningu, dla innych stanowi on alternatywny sposób kształcenia 12. Implementacja rozwiązań e-learningowych w wielu instytucjach może napotkać poważne bariery. Poza uwarunkowaniami technicznymi oraz wysokimi kosztami wdrożenia spory problem może stanowić brak znajomości odpowiednich aplikacji (oprogramowania) i procedur komunikowania się przez wszystkich uczestników procesu dydaktycznego. Nauczycielom akademickim, czyli osobom tworzącym oraz prowadzącym zajęcia w zdalnym trybie nauczania, należy wskazać następujące elementy dobrego kursu 13 : materiał merytoryczny poszczególnych wykładów powinien być prezentowany w sposób dobrze zaplanowany, logiczny i tworzący jasną koncepcyjnie całość, zawartość kursu powinna mieć charakter modułowy, materiał dydaktyczny powinien być dostosowywany dynamicznie do poziomu studenta i jego postępów w nauce, a także do wieku, preferowanego sposobu uczenia się, wykształcenia, możliwości obsługi kursu, treść powinna być prezentowana w języku ojczystym studenta, gdyż ma to istotny wpływ na wydajność przyswajania wiedzy, ilość materiałów do zajęć, ich układ oraz rozmieszczenie powinny być zgodne z zasadami typografii stosowanych przez osoby profesjonalnie zajmujące się składem publikacji drukowanych, kurs powinien cechować się przejrzystą nawigacją oraz stonowaną oprawą graficzną, należy wykorzystywać dostępne możliwości w zakresie zastosowania multimediów oraz interaktywności (np. prezentacje, symulacje), warto 12 Por. K. Kęsy, D. Fic, E-edukacja w polskich uczelniach wyższych, [w:] Multimedia w zarządzaniu, pod red. L. Kiełtyki, Wydawn. Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2002, s Por. P. Peszko, Moodle, Podręcznik dla nauczycieli, Tenet Management, Kraków 2006, s. 24.

13 18 K. Rajchel jednak pamiętać o zachowaniu równowagi między ilością takich materiałów a rzeczywistą potrzebą ich wykorzystania, oprócz materiałów podstawowych student powinien mieć możliwość dodatkowego zgłębienia problemu (przez skorzystanie z odnośników do stron o interesującej zawartości, związanych bezpośrednio lub pośrednio z tematyką zajęć). Ponadto studenci muszą mieć zapewniony szybki oraz bezawaryjny dostęp do Internetu. Jest również ważne wczesne oraz dokładne przyswojenie przez nich procedur komunikacji, określonych przez osobę lub instytucję prowadzącą nauczanie na odległość. Rozpatrując konieczność dokonywania zmian usług edukacyjnych pod kątem zadowolenia jej adresatów, należy zwrócić uwagę na ważny aspekt, jakim jest proces komunikowania się w ramach relacji student prowadzący oraz student instytucja kształcąca. Ta sfera pozadydaktyczna musi współcześnie bazować na wykorzystaniu globalnej sieci komputerowej począwszy od prostych stron internetowych pracowników naukowo-dydaktycznych, a skończywszy na wirtualnych dziekanatach z elektronicznym obiegiem dokumentów. Na niektórych uczelniach w kontaktach ze studentami są również wykorzystywane najnowsze zdobycze techniki. Od kilku lat funkcjonują multimedialne kioski informacyjne (tzw. infokioski) z ekranami dotykowymi. Osoba chcąca uzyskać określone informacje przez naciskanie odpowiednich pól na monitorze otrzymuje dostęp do wymaganych zasobów. Zastosowanie takich urządzeń usprawnia kontakt ze studentem oraz przyczynia się do kreowania wizerunku danej jednostki jako nowoczesnej instytucji edukacyjnej. Należy spodziewać się, że w najbliższej przyszłości zmiany w zakresie usług edukacyjnych w głównej mierze będą dotyczyć wykorzystania nowych technologii. Implementacja takich rozwiązań będzie jednak uzależniona od zdolności danej instytucji do ich szybkiego wdrażania, co wiąże się z przeznaczaniem na ten cel odpowiednio wysokich zasobów finansowych oraz z ciągłym podnoszeniem kwalifikacji wszystkich pracowników administracyjnych i naukowo-dydaktycznych 6. ZAKOŃCZENIE Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnej w szkolnictwie wyższym jest jednym z najistotniejszych elementów budowy społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Obserwacje wykazują, iż istnieje zgodność opinii środowiska akademickiego oraz specjalistów metodyki nauczania, co do kierunku przekształceń dydaktyki szkoły wyższej, również o profilu ekonomicznym. Zmierzają one do nauczania mieszanego (hybrydowego), czyli do łączenia form tradycyjnych z metodami nowoczesnymi, wykorzystującymi możliwości Internetu. Zwraca się również uwagę na korzyści kształtujące jakość

14 Kierunki zmian w usługach edukacyjnych edukacji w szkole wyższej, implementującej nowe technologie do procesów dydaktycznych. Obecny etap wdrażania nowych technologii w uczelniach ekonomicznych to nadal czas eksperymentów w dydaktyce szkoły wyższej. Jednak w przyszłości kwestie te mogą oznaczać budowę przewagi konkurencyjnej. Przyszłość edukacji będzie bowiem związana z nowymi technologiami. LITERATURA [1] Daszkowska M., Dąbrowski D., Koncepcja systemu marketingu usług edukacyjnych, [w:] Marketing szkół wyższych, pod red. G. Nowaczyka, M. Kolasińskiego, Wydawn. Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań [2] Iwankiewicz-Rak B., Zarządzanie marketingowe szkołą wyższą, [w:] Marketing szkół wyższych, pod red. G. Nowaczyka, M. Kolasińskiego, Wydawn. Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań [3] Iwankiewicz-Rak B., Wrona S., Jakość kształcenia czynniki i kryteria oceny, [w:] Marketingowe zarządzanie szkołą wyższą, pod red. G. Nowaczyka, P. Lisieckiego, Wydawn. Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań [4] Jakość kształcenia w szkolnictwie. Słownik tematyczny, pod red. M. Wójcickiej, Centrum Badań Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa [5] Kęsy K., Fic D., E-edukacja w polskich uczelniach wyższych, [w:] Multimedia w zarządzaniu, pod red. L. Kiełtyki, Wydawn. Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa [6] Konkurencja na rynku usług edukacji wyższej, mat. konf. pod red. J. Dietla, Z. Sapijaszki, Fundacja Edukacyjna Przedsiębiorczości, Łódź [7] Leja K., Instytucja akademicka. Strategia, efektywność, jakość, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk [8] Peszko P., Moodle, Podręcznik dla nauczycieli, Tenet Management, Kraków [9] Pluta-Olearnik M., Marketing usług, PWE, Warszawa [10] Pluta-Olearnik M., Rozwój usług edukacyjnych w erze społeczeństwa informacyjnego, PWE, Warszawa [11] Problemy zarządzania w instytucjach edukacyjnych w okresie transformacji systemowej w Polsce, pod red. D. Fica, A. Kardasza, Wydawn. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze, Zielona Góra [12] Scott P., Recent Developments in Quality Assessment in Great Britain, [w:] D. Westerhejden, J. Brennan, P. Maassen, Changing Context of Quality Assessment. Recent Trends in Western European Higer Education, Uitgevertij Lemma B.V., Utrecht [13] Szabłowski M., Poziom nauczania jako dylemat marketingowy uczelni, [w:] Marketing szkół wyższych, pod red. G. Nowaczyka, M. Kolasińskiego, Wydawn. Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań [14] Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, art. 13. [15] Zeller P., Proces oceny jakości usług szkoły wyższej z perspektywy studenta, [w:] Marketing szkół wyższych, pod red. G. Nowaczyka, M. Kolasińskiego, Wydawn. Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2004.

15 20 K. Rajchel CHANGES OF DIRECTION IN EDUCATION SERVICES WITHIN HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS (HEIs) Summary The aim of the article is to present the complexity of quality in education services and changes of direction in education services within higher education institutions (HEIs). The article attempts to present a HEI as a participant of the market. A review of approaches toward quality in the higher education system was made. The subject of a short analysis is the measurement of quality of services and the greatest part of the article is dedicated to evaluating changes occurring in the higher education system. Wpłynęło do Oficyny Wydawniczej w lipcu 2007 r.

16 CZÊŒÆ PIERWSZA PRZEDSIÊBIORCZOŒÆ I ZARZ DZANIE

17 ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI RZESZOWSKIEJ Nr 244 Zarządzanie i Marketing z Jerzy KISIELNICKI Uniwersytet Warszawski TECHNOLOGIE WIRTUALNE JAKO NARZĘDZIE POZWALAJĄCE NA ROZSZERZANIE MOŻLIWOŚCI ZASTOSOWANIA METOD I TECHNIK WSPÓŁCZESNEGO ZARZĄDZANIA Wiodąca problematyka artykułu to przedstawienie możliwości wykorzystania Technologii Wirtualnej jako narzędzia pozwalającego na zwiększenie efektywności metod i technik współczesnego zarządzania. Celem artykułu jest próba rozstrzygnięcia następujących kwestii: jak Technologia Wirtualna wpływa na zarządzanie wiedzą, jak wypływa na różnorodne sfery działalności człowieka, tj. biznes, edukację, administrację, samorządność, kulturę, jakie będą trendy zmieniającego się świata pod wpływem Technologii Wirtualnej oraz co wpływa na rozwój Technologii Wirtualnej, a co jest przeszkodą? 1. WPROWADZENIE Wyobraźmy sobie wielką tablicę, na której możemy zobaczyć co dzieje się w naszym przedsiębiorstwie, w naszym regionie czy w naszym państwie. To co do tej pory było tylko elementem bajek, gdzie królewna mówiła do zaczarowanego lustereczka lustereczko powiedz mi, kto jest najpiękniejszy na świecie stało się dzięki technologii wirtualnej prawdą. Tylko nie lusterko, a wirtualna tablica, tzw. kokpit zarządzania, i nie inna księżniczka, a informacja o naszej sytuacji na rynku. Technologia Wirtualna przyczyniła się do powstania nowych możliwości rozwoju społeczeństwa, a szczególnie do powstania nowych, bardziej użytecznych niż dotychczasowe generacje systemów zarządzania. Dzięki Technologii Wirtualnej nie można obecnie kwestionować historycznego już stwierdzenia P. Druckera (1973) o tym, że nie ma nierozwiniętych krajów, są tylko kraje o nierozwiniętym zarządzaniu. Technologia ta bowiem dała zupełnie nowe i bardziej doskonałe narzędzia wspomagające zarządzanie. Ma też swój znaczący udział w tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego, poinformowanego, opartego na zarządzaniu wiedzą. Celem artykułu jest próba zarysowania odpowiedzi na szereg następujących pytań, związanych właśnie z problematyką tworzenia i zastosowania Technolo-

18 22 J. Kisielnicki gii Wirtualnej. Szczególnie interesują nas wybrane kwestie z bogatej palety zagadnień związanych z problematyką Technologii Wirtualnej. 1) Jak Technologia Wirtualna wpływa na zarządzanie wiedzą? 2) Jak wpływa ona na różnorodne sfery naszej działalności, tj. biznes, edukację, administrację, samorządność, kulturę? 3) Jakie pod wpływem Technologii Wirtualnej będą podstawowe trendy zmieniającego się świata? 4) Co wpływa na rozwój Technologii Wirtualnej, a co jest przeszkodą w absorpcji jej zdobyczy? A wreszcie interesują nas też metody, narzędzia, możliwości, jakie daje użycie w praktyce Technologia Wirtualna. Problem, który przed nami stoi jest tym trudniejszy, że pojęcie Technologii Wirtualnej w literaturze przedmiotu nie jest jednoznacznie przedstawiane [4]. 2. TECHNOLOGIA WIRTUALNA POJECIE, ELEMENTY Pojęcie wirtualności pojawiło się prawdopodobnie po raz pierwszy w kulturze europejskiej w rozważaniach greckiego myśliciela Arystotelesa. Arystoteles sądził, że pojedyncze elementy, z których składa się świat mogą istnieć rzeczywiście lub potencjalnie. Jednostki są rzeczywiste w swoim istnieniu na świecie, ale każdy rodzaj istnienia jest urzeczywistnieniem jego potencjalności. Wirtualność w tej teorii wskazuje na liczne możliwe stany, jakich każda jednostka może potencjalnie doświadczyć. Prawdopodobnie słowo wirtualny zostało zdefiniowane w 1902 r. przez amerykańskiego filozofa Charles a Peirce a. Użył on słowa wirtualny w następujący sposób: Wirtualny X (gdzie x jest zwyczajowym rzeczownikiem) jest czymś, co nie jest X, ale ma niedobór X. Termin wirtualny jest kojarzony z interaktywnymi technologiami multimedialnymi, które są następstwem dostępności komputerów osobistych, rozwoju internetu, grafiki komputerowej i informatyki oraz technologii. Koncepcja znaczenia słowa wirtualny przechodziła metamorfozę na przestrzeni wielu lat. Filozof Michael Heim zdefiniował wirtualność jako termin filozoficzny, oznaczający nierzeczywisty, ale właściwie istniejący pod warunkiem. Można też przyjąć, że słowo wirtualny mogło zostać użyte po raz pierwszy w 1980 r. przez Teodora Nelsona (odkrywcę terminu hyperhext ) do opisania interaktywnych systemów komputerowych. W latach dziewięćdziesiątych Paul Levison określił wirtualność w sposób następujący: X to jest to, co otrzymujemy ze struktury informacji o X, co jest oddzielone od fizycznej postaci X. Można założyć, że wymienione skrótowo koncepcje spowodowały powstanie podstaw teoretycznych technologii wirtualnych. Teorie, na podstawie których mogło dojść do rozwoju technologii wirtualnych to prawdopodobnie również :

19 Technologie wirtualne wirtualna rzeczywistość (Virtual Reality) [20], wirtualny świat (Virtual World) [Eudoxa 2006], cyberprzestrzeń (Cyberspace) [22]. W ramach programu prowadzonego przez Idea Group Inc., której autor jest jednym z członków zespołu, powstaje dedykowana seria opracowań, w których będzie analizowana problematyka Technologii Wirtualnej i to w różnych jej aspektach (problemy teorii, stosowanych narzędzi, istotnych zastosowań, rozwoju). Można powiedzieć, że Technologia Wirtualna spowodowała tak rewolucyjne zmiany w naszym świecie, jakie do tej pory spowodowało tylko odkrycie koła, elektryczności czy też druku. Technologia Wirtualna przyczyniła się do powstania największego rynku w dziejach cywilizacji, czyli e-rynku. Technologia Wirtualna jest na pewno technologią, którą stosuje się do wytwarzania produktów i usług, rzeczywistych lub wirtualnych. Posługuje się ona odmiennymi niż technologia tradycyjna narzędziami, jak np. maszyny wirtualne, modelowanie, symulacja. Technologię Wirtualną można rozpatrywać w aspektach: technologii, która jest użyta do produkcji produktów wirtualnych, narzędzia, które pozwala na zastąpienie tradycyjnych technologii narzędziem bardziej efektywnym i skuteczniejszym. Technologia Wirtualna oznacza również całokształt wiedzy dotyczącej powstania wirtualnego produktu, takiego jak np.: wirtualna organizacja, wirtualna edukacja, wirtualny zespół, wirtualna rzeczywistość. Do powstania takiego produktu jest niezbędna wiedza o teleinformatycznych narzędziach komunikacji, a w tym o platformach komunikacyjnych, systemach multimedialnych, portalach. Technologię Wirtualną rozpatruje się jako rodzaj technologii informacyjnej, która pozwala na oddziaływanie ze sterowanym przez komputer środowiskiem rzeczywistym bądź emulowanym komputerowo. Ten ostatni aspekt sprowadza się do symulacji komputerowych zastępujących posługiwanie się tradycyjną, fizyczną rzeczywistością. W konsekwencji możemy zbadać interesujący nas problem lepiej i ponoszenia osobistego ryzyka (badania nad reakcjami termojądrowymi lub wpływem skażenia radioaktywnego). Modelowanie pozwala na rozszerzenie możliwości naszego działania w zmieniającym się otoczeniu, na stanie się bardziej konkurencyjnymi oraz na uzyskanie nowych doświadczeń, bez konieczności funkcjonowania w realnym świecie. 3. TECHNOLOGIA WIRTUALNA I JEJ ROLA W POWSTANIE ORAZ ROZWÓJ ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Współcześnie rozwija się kierunek naukowy, który często określa się terminem szkoły zarządzania informacją i wiedzą. Powstaje on jako odpowiedź na

20 24 J. Kisielnicki zapotrzebowanie praktyki związane z powstawaniem społeczeństwa informacyjnego. W jego ramach tworzą się nowe formy funkcjonowania organizacji, a w tym zmienia się pozycja pracownika. We współczesnej organizacji występuje konieczność zastosowania takich metod i technik zarządzania, które pozwalają na szybkie podejmowanie decyzji w stale zmieniającym się turbulentnym świecie. Takiemu stanowi sprzyjają nowe możliwości, jakie daje burzliwy rozwój technologii informacyjnej, a szczególnie Technologii Wirtualnej. Jeżeli za miarę postępu nauki przyjmie się analizę dyscyplin, z których zostały uzyskane nagrody Nobla, to obserwacja przyznawanych nagród w ostatnich latach wykazuje, że najbardziej burzliwy rozwój dokonuje się w naukach związanych z technologią informacji. Do światowego dorobku należą także fundamentalne prace z zakresu problematyki zarządzania wiedzą takich uczonych jak P. Sange, I. Nonaka, H. Takeuchi, E. Feingenbauma, A. Tiwana i wielu innych. W literaturze [14] często używa się też stwierdzenia, że obecny okres to czas nowej ekonomii. Na czym polega jej istota? Istota nowej ekonomii to przede wszystkim optymalizacja decyzji dotyczących wykorzystania ograniczonych zasobów. Optymalizacja ta wykorzystuje doświadczenia Technologii Wirtualnej w procesie zarządzania informacją, a w tym zarządzania wiedzą. Technologia Wirtualna dała nowy impuls ekonomii i zarządzaniu, co spowodowało, że musimy zrewidować nasze dotychczasowe spojrzenie na teorie ekonomii i zarządzania. Rozwiązania związane z zarządzaniem informacją, a w tym zarządzaniem wiedzą, pozwolą na przyczynienie się do rozwiązania wielu problemów współczesnego świata i do wzrostu zamożności społeczeństwa. Stosując Technologię Wirtualną, działamy w cyberprzestrzeni. Przestrzeń tą tworzą dwa podstawowe elementy: heterogeniczne komputery zdolne do odbioru lub wysłania informacji, zlokalizowane w różnych miejscach przestrzeni fizycznej, globalne sieci komputerowe zdolne do przenoszenia tych informacji. Istniejące między tymi elementami relacje mają postać różnorodnych powiązań i są wyznaczone przez przyjęte procedury oraz protokoły komunikacyjne. Cechą charakterystyczną cyberprzestrzeni jest wielokierunkowość powiązań i niemożność określenia jej granic za pomocą miar fizycznych. Komputery w cyberprzestrzeni są powiązane m.in. przez: sieć WWW, elektroniczną wymianę dokumentów EDI, transmisję multimedialną (multicast), P2P (peer to peer) lub inne rozwiązania. W tej przestrzeni czas przesyłania danych oraz wiedzy z odpowiednich baz (danych, wiedzy), jak i czas trwania procesu podejmowania decyzji jest bardzo krótki i często wyraża się ułamkami sekund [19]. W konsekwencji podstawowe problemy zarządzania, jakimi są wspomniana wcześniej gospodarka, w warun-