Myślenie to widzenie: Studium metafory. Mateusz Hohol Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych UJ i UPJPII

Transkrypt

1 Myślenie to widzenie: Studium metafory Mateusz Hohol Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych UJ i UPJPII

2 Cele wystąpienia Przyjrzenie się samej metaforyzacji, zmysłowi metafory Przyjrzenie się tytułowej, historycznie doniosłej metaforze, na poziomach: filozoficznym historyczno-językowym psychologicznym (poznawczym i rozwojowym) Porównanie metafory myślenie to widzenie z innymi metaforami myślenia

3 METAFORA I JEJ ZMYSŁ

4 Zmysł metafory Metafory nie są jedynie czymś, co umożliwia nam spojrzenie >>poza<<. W rzeczywistości widzieć coś poza metaforą można jedynie posługując się inną metaforą. Wygląda na to, że zdolność pojmowania doświadczeń za pośrednictwem metafory jest kolejnym zmysłem, jak wzrok, dotyk czy słuch, a metafora dostarcza jedynego sposobu postrzegania i doświadczania znacznej części świata rzeczywistego. Metafora jest takim samym i równie cennym elementem naszego funkcjonowania co zmysł dotyku. George Lakoff, Mark Johnson, 2011

5 Metafora Każda metafora pojęciowa ma tę samą strukturę: stanowi odwzorowanie przedmiotów jednej dziedziny na przedmioty innej dziedziny. Jako takie, metafory pojęciowe są częścią naszego systemu myśli. Ich podstawową funkcją jest umożliwić nam rozumowanie o dziedzinach relatywnie abstrakcyjnych z użyciem struktury inferencyjnej charakterystycznej dla dziedziny relatywnie konkretnej. G. Lakoff & R. Núñez, 2001

6 Metafora

7 Metafora GNIEW TO GORĄCY PŁYN W POJEMNIKU GORĄCY PŁYN GNIEW (dziedzina źródłowa) (dziedzina docelowa) fizyczny pojemnik ciało gniewającego się gorący płyn gniew poziom gorąca nasilenie gniewu przyczyna gorąca przyczyna gniewu

8 Metafora GNIEW TO GORĄCY PŁYN W POJEMNIKU GORĄCY PŁYN GNIEW (dziedzina źródłowa) (dziedzina docelowa) fizyczny pojemnik ciało gniewającego się gorący płyn gniew poziom gorąca nasilenie gniewu przyczyna gorąca przyczyna gniewu

9 METAFORA MYŚLENIE TO WIDZENIE

10 Filozofia: Platońskie widzenie idei oczyma umysłu/duszy Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na kształt jaskini. Do groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu, szerokie na całą szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w kajdanach; przykute mają nogi i szyje tak, że trwają na miejscu i patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. Z góry i z daleka pada na nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy ogniem i ludźmi przykutymi biegnie górą ścieżka, wzdłuż której widzisz murek zbudowany równolegle do niej, podobnie jak u kuglarzy przed publicznością stoi przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje sztuczki. Platon, Państwo, księga VII

11 Filozofia nowożytna: Kartezjusz i Locke Kartezjusz prawdziwość idei jako jasność i wyraźność A jakże to było, gdy w arytmetyce lub w geometrii rozpatrywałem coś bardzo prostego i łatwego, jak np. że dwa i trzy dodane do siebie dają pięć, lub coś podobnego; czy przynajmniej tego nie widziałem dość wyraźnie na to, by stwierdzić, że jest prawda? ( ) Ilekroć natrafiam na ten przyjęty z góry pogląd o wszechmocy Boga, tylekroć muszę przyznać, że jeśliby chciał, to mógłby z łatwością sprawić, iżbym błądził także i w tych sprawach, o których sądzę, że je jak najoczywiściej widzę oczyma duszy (mentis). [Medytacje ] John Locke Idea jest tym, co można zobaczyć

12 Filozofia nowożytna: Kartezjusz i Locke Kartezjusz prawdziwość idei jako jasność i wyraźność A jakże to było, gdy w arytmetyce lub w geometrii rozpatrywałem coś bardzo prostego i łatwego, jak np. że dwa i trzy dodane do siebie dają pięć, lub coś podobnego; czy przynajmniej tego nie widziałem dość wyraźnie na to, by stwierdzić, że jest prawda? ( ) Ilekroć natrafiam na ten przyjęty z góry pogląd o wszechmocy Boga, tylekroć muszę przyznać, że jeśliby chciał, to mógłby z łatwością sprawić, iżbym błądził także i w tych sprawach, o których sądzę, że je jak najoczywiściej widzę oczyma duszy (mentis). [Medytacje ] John Locke Idea jest tym, co można zobaczyć

13 Filozofia nowożytna: Kartezjusz i Locke Kartezjusz prawdziwość idei jako jasność i wyraźność A jakże to było, gdy w arytmetyce lub w geometrii rozpatrywałem coś bardzo prostego i łatwego, jak np. że dwa i trzy dodane do siebie dają pięć, lub coś podobnego; czy przynajmniej tego nie widziałem dość wyraźnie na to, by stwierdzić, że jest prawda? ( ) Ilekroć natrafiam na ten przyjęty z góry pogląd o wszechmocy Boga, tylekroć muszę przyznać, że jeśliby chciał, to mógłby z łatwością sprawić, iżbym błądził także i w tych sprawach, o których sądzę, że je jak najoczywiściej widzę oczyma duszy (mentis). [Medytacje ] John Locke Idea jest tym, co można zobaczyć

14 Język i studia historyczne gr. noein = myśleć, pierwotnie znaczyło widzieć Badania nad historią ewolucji języków [Sweetser, 1990]: rozszerzanie znaczenia pewnych słów na nowe domeny ma charakter nieprzypadkowy metafora wiedza to widzenie [Knowing is Seeing] działa systematycznie od dawna w językach indoeuropejskich w wielu przypadkach historycznych słowa z dziedziny widzenia nabierały znaczenia w dziedzinie wiedzy

15 Język i studia historyczne gr. noein = myśleć, pierwotnie znaczyło widzieć Badania nad historią ewolucji języków [Sweetser, 1990]: rozszerzanie znaczenia pewnych słów na nowe domeny ma charakter nieprzypadkowy metafora wiedza to widzenie [Knowing is Seeing] działa systematycznie od dawna w językach indoeuropejskich w wielu przypadkach historycznych słowa z dziedziny widzenia nabierały znaczenia w dziedzinie wiedzy

16 Metafora i ontogeneza Badania nad akwizycją metafory wiedza to widzenie [Christopher Johnson, 1997] w trakcie ontogenezy wyróżnić można dwie fazy przyswajania metafor: scalenie (conflation) oraz różnicowanie (differentiation) Faza scalenia: widzenie jest ściśle połączone z przyrostem wiedzy (domena widzenia pokrywa się z domeną myślenia; słowo widzę odnosi się zarówno do widzenia, jak i wiedzy) Faza różnicowania: domeny pojęciowe widzenie i wiedza rozchodzą się użycie słowa widzę w kontekście wiedzy nabiera charakteru metaforycznego

17 Metafora i ontogeneza Badania nad akwizycją metafory wiedza to widzenie [Christopher Johnson, 1997] w trakcie ontogenezy wyróżnić można dwie fazy przyswajania metafor: scalenie (conflation) oraz różnicowanie (differentiation) Faza scalenia: widzenie jest ściśle połączone z przyrostem wiedzy (domena widzenia pokrywa się z domeną myślenia; słowo widzę odnosi się zarówno do widzenia, jak i wiedzy) Faza różnicowania: domeny pojęciowe widzenie i wiedza rozchodzą się użycie słowa widzę w kontekście wiedzy nabiera charakteru metaforycznego

18 Metafora i ontogeneza Badania nad akwizycją metafory wiedza to widzenie [Christopher Johnson, 1997] w trakcie ontogenezy wyróżnić można dwie fazy przyswajania metafor: scalenie (conflation) oraz różnicowanie (differentiation) Faza scalenia: widzenie jest ściśle połączone z przyrostem wiedzy (domena widzenia pokrywa się z domeną myślenia; słowo widzę odnosi się zarówno do widzenia, jak i wiedzy) Faza różnicowania: domeny pojęciowe widzenie i wiedza rozchodzą się użycie słowa widzę w kontekście wiedzy nabiera charakteru metaforycznego

19 Metafora i ontogeneza Badania nad akwizycją metafory wiedza to widzenie [Christopher Johnson, 1997] w trakcie ontogenezy wyróżnić można dwie fazy przyswajania metafor: scalenie (conflation) oraz różnicowanie (differentiation) Faza scalenia: widzenie jest ściśle połączone z przyrostem wiedzy (domena widzenia pokrywa się z domeną myślenia; słowo widzę odnosi się zarówno do widzenia, jak i wiedzy) Faza różnicowania: domeny pojęciowe widzenie i wiedza rozchodzą się użycie słowa widzę w kontekście wiedzy nabiera charakteru metaforycznego

20 Poznanie: spór o reprezentacje wizualne (Shepard, Kosslyn versus Fodor, Pylyshyn)

21 Poznanie: spór o reprezentacje wizualne (Shepard, Kosslyn versus Fodor, Pylyshyn)

22 Poznanie: spór o reprezentacje wizualne (Shepard, Kosslyn versus Fodor, Pylyshyn)

23 METAFORA MYŚLENIE TO ROZMOWA I NIE TYLKO

24 Myślenie to cicha rozmowa (ze sobą samym) Sokrates: Bardzo pięknie. A myśleniem nazywasz to samo, co i ja? Teajtet: A ty co tak nazywasz? Sokrates: Rozmowę, którą dusza sama z sobą prowadzi, cokolwiek weźmie pod uwagę. Objawiam ci to, chociaż sam dobrze nie wiem. Tylko tak mi się przedstawia dusza, kiedy rozmyśla, że niby rozmawia sama sobie zadaje pytania i odpowiedzi daje, i mówi tak, i mówi nie. A kiedy granice pewne pociągnie dusza czasem wolniej, czasem szybciej miarkuje kiedy w końcu jedno i to samo powie, i już się nie waha na obie strony, uważamy to za jej sąd. Zatem ja sądzeniem nazywam mówienie, a sądem nazywam myśl, tylko nie do kogoś innego, ani głosem, tylko po cichu, do siebie samego. A ty jak? Teajtet: I ja tak samo. Platon, Teajtet

25 Myślenie to improwizacja taneczna Myślenie przypomina improwizację taneczną uwagi Maxine Sheets-Johnstone jest procesem pozajęzykowym jest aktywnym procesem, a nie pasywną percepcją bodźców w procesie uczestniczy całe ciało uwagi Bartosza Brożka myślenie jest procesem: ucieleśnionym(oparte na systemach motorycznych) zorientowanym na działanie (aktywnych) osadzonym w interakcjach społecznych

26 Myślenie to improwizacja taneczna Myślenie przypomina improwizację taneczną uwagi Maxine Sheets-Johnstone jest procesem pozajęzykowym jest aktywnym procesem, a nie pasywną percepcją bodźców w procesie uczestniczy całe ciało uwagi Bartosza Brożka myślenie jest procesem: Ucieleśnionym (oparte na systemach motorycznych) zorientowanym na działanie (aktywnych) osadzonym w interakcjach społecznych

27 Myślenie ucieleśnione i osadzone Postrzeganie nabiera treści dzięki zdolnościom naszych ciał. To, co postrzegamy, jest określone przez to, co robimy (i co kiedykolwiek potrafimy zrobić); jest kształtowane przez to, co jesteśmy gotowi zrobić ( ). Wcielamy w życie nasze doświadczenia percepcyjne ( ) Bez wątpienia percepcja zależy od tego, co dzieje się w naszych mózgach, w których z pewnością tworzą się reprezentacje [świata zewnętrznego]. Jednak percepcja nie jest procesem toczącym się w mózgu, ale aktywnością całego zwierzęcego organizmu Alva Noë, 2004

28 Myślenie ucieleśnione i osadzone Schematy wyobrażeniowe [Mark Johnson] Schematy kontroli motorycznej (odzwierciedlane w języku) [Srini Narayanan] System metafor i metonimii (dziedziny źródłowe podstawowych metafor są cielesne ) [George Lakoff et al] Symulatory umożliwiające poznanie społeczne [Vittorio Gallese et al] Transmisja kulturowa na drodze imitacji [Michael Tomasello, Michael Arbib et al.]

29 Myślenie ucieleśnione i osadzone Schematy wyobrażeniowe [Mark Johnson] Schematy kontroli motorycznej (odzwierciedlane w języku) [Srini Narayanan] System metafor i metonimii (dziedziny źródłowe podstawowych metafor są cielesne ) [George Lakoff et al] Symulatory umożliwiające poznanie społeczne [Vittorio Gallese et al] Transmisja kulturowa na drodze imitacji [Michael Tomasello, Michael Arbib et al.]

30 Myślenie ucieleśnione i osadzone Schematy wyobrażeniowe [Mark Johnson] Schematy kontroli motorycznej (odzwierciedlane w języku) [Srini Narayanan] System metafor i metonimii (dziedziny źródłowe podstawowych metafor są cielesne ) [George Lakoff et al] Symulatory umożliwiające poznanie społeczne [Vittorio Gallese et al] Transmisja kulturowa na drodze imitacji [Michael Tomasello, Michael Arbib et al.]

31 Myślenie ucieleśnione i osadzone Schematy wyobrażeniowe [Mark Johnson] Schematy kontroli motorycznej (odzwierciedlane w języku) [Srini Narayanan] System metafor i metonimii (dziedziny źródłowe podstawowych metafor są cielesne ) [George Lakoff et al] Symulatory umożliwiające poznanie społeczne [Vittorio Gallese et al] Transmisja kulturowa na drodze imitacji [Michael Tomasello, Michael Arbib et al.]

32 Myślenie ucieleśnione i osadzone Schematy wyobrażeniowe [Mark Johnson] Schematy kontroli motorycznej (odzwierciedlane w języku) [Srini Narayanan] System metafor i metonimii (dziedziny źródłowe podstawowych metafor są cielesne ) [George Lakoff et al] Symulatory umożliwiające poznanie społeczne [Vittorio Gallese et al] Transmisja kulturowa na drodze imitacji [Michael Tomasello, Michael Arbib et al.]

33 Myślenie to taniec Myślenie to widzenie Myślenie to rozmowa

34 Podziękowania prof. dr hab. Bartosz Brożek (UJ, Copernicus Center)

35 DZIĘKUJĘ SERDECZNIE ZA UWAGĘ! MATERIAŁ DOSTĘPNY NA STRONIE