IWEP C M Y CM MY CY CMY K ł DEMO y Materia

Transkrypt

1 ia er at M K ły CY CMY O M Y CM MY EM D C EP IW

2 VADEMECUM Autorzy Monika Adamczak-Retecka, Agata Capik, Robert Grzeszczak, Maciej Górka, Olga Hołub-Śniadach, Anna Kalisz, Anna Łabędzka, Adam Łazowski, Sylwia Majkowska-Szulc, Alicja Sikora, Magdalena Słok-Wódkowska, Anna Zawidzka-Łojek redakcja naukowa Adam Łazowski, Anna Zawidzka-Łojek

3 Instytut Wydawniczy EuroPrawo Sp. z o.o., 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana i przetwarzana jako źródło danych w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody wydawcy. książka do nabycia: nr kat księgarnia internetowa zam@iwep.pl Warszawa, listopad 2013 ISBN:

4 Informacje o autorach Monika Adamczak-Retecka doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego i Komparatystyki Prawniczej Uniwersytetu Gdańskiego oraz Kierownik Szkoły Prawa Brytyjskiego. Agata Capik doktor nauk prawnych (Uniwersytet Ruprechta Karola w Heidelbergu), wykładowca prawa Unii Europejskiej na uniwersytetach w Luksemburgu, Tarnopolu i Lwowie. Maciej Górka doktor nauk prawnych, szef wydziału w Dyrekcji Generalnej Przedsiębiorstwa i Przemysł w Komisji Europejskiej. Robert Grzeszczak doktor habilitowany, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Olga Hołub-Śniadach doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego i Komparatystyki Prawniczej Uniwersytetu Gdańskiego. Anna Kalisz doktor nauk prawnych, adiunkt w Wyższej Szkole Humanitas w Sosnowcu, współpracuje z Wydziałami Prawa Uniwersytetu im. Marii Curie- -Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Uniwersytetu Śląskiego. Anna Łabędzka absolwentka Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytutu Europejskiego University of Sussex. Obecnie doktorantka Wydziału Prawa City University w Londynie.

5 iv Informacje o autorach Adam Łazowski doktor nauk prawnych, wykładowca na Wydziale Prawa Uniwersytetu Westminster w Londynie. Sylwia Majkowska-Szulc doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego i Komparatystyki Prawniczej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytet Gdańskiego. Alicja Sikora doktor nauk prawnych, referendarz w Trybunale Sprawiedliwości Unii Europejskiej, wykłada na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz w ramach seminariów Akademii Prawa Europejskiego w Trewirze. Magdalena Słok-Wódkowska doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Anna Zawidzka-Łojek doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego oraz kierownik Podyplomowych Studiów Prawa Unii Europejskiej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

6 Spis treści Informacje o autorach... iii Wykaz akronimów... xvii Przedmowa... xix Część I. Zagadnienia wprowadzające Charakter prawny i cele Unii Europejskiej (Adam Łazowski) Uwagi wprowadzające Charakter prawny Unii Europejskiej Specyfika Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej w okresie poprzedzającym wejście w życie Traktatu z Lizbony Specyfika Unii Europejskiej oraz Euratomu po wejściu w życie Traktatu z Lizbony Aksjologia Unii Europejskiej wartości i cele Członkostwo w Unii Europejskiej (Adam Łazowski) Uwagi wprowadzające Akcesja do Unii Europejskiej Zawieszenie praw członkowskich Wystąpienie z Unii Europejskiej... 14

7 vi Spis treści 3. Podział kompetencji w Unii Europejskiej (Robert Grzeszczak) Zasada przyznania Klasyfikacja kompetencji Unii Europejskiej Zasada pomocniczości Zasada proporcjonalności Zakres obowiązywania prawa Unii Europejskiej (Robert Grzeszczak) Zakres obowiązywania ratione materiae Terytorialny zakres stosowania prawa Unii Europejskiej Zakres obowiązywania ratione personae Zakres obowiązywania ratione temporis Kompetencje UE w stosunkach zewnętrznych i zawieranie umów międzynarodowych (Magdalena Słok-Wódkowska) Unia Europejska jako podmiot prawa międzynarodowego Kompetencje Unii Europejskiej do zawierania umów międzynarodowych Uwagi wprowadzające Kompetencja wyłączna Unii Europejskiej do zawierania umów międzynarodowych Kompetencja wyłączna Unii Europejskiej do zawierania umów w zakresie kompetencji dzielonych Kompetencja Unii Europejskiej do zawierania umów mieszanych Rodzaje umów międzynarodowych zawieranych przez Unię Europejską Uwagi wprowadzające Umowy stowarzyszeniowe Konwencje wielostronne Członkostwo w organizacjach międzynarodowych Procedura zawierania umów międzynarodowych przez Unię Europejską Obywatelstwo Unii Europejskiej (Olga Hołub-Śniadach) Prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich... 51

8 Spis treści vii 6.2. Prawa polityczne Prawo petycji do Parlamentu Europejskiego i prawo skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich Inne prawa obywateli Unii Część II. Instytucje i organy Unii Europejskiej Instytucje i organy Unii Europejskiej (Maciej Górka) Wprowadzenie Rada Europejska Uwagi ogólne Skład Organizacja pracy Funkcje Parlament Europejski Uwagi ogólne Skład i status członków Struktura wewnętrzna i organizacja pracy Prezydium Konferencja przewodniczących Konferencja przewodniczących Komisji Grupy polityczne Komisje parlamentarne Sekretariat Generalny Organizacja pracy Funkcje Rzecznik Praw Obywatelskich Rada Wprowadzenie Skład Struktura wewnętrzna i organizacja pracy Funkcje Funkcje prawodawcze Funkcje kreacyjne Funkcje kontrolne Funkcje międzynarodowe... 78

9 viii Spis treści 5. Komisja Europejska Wprowadzenie Skład i status członków Struktura wewnętrzna i organizacja pracy Funkcje Funkcje kontrolne Funkcje decyzyjne Funkcje wykonawcze Funkcje międzynarodowe Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Uwagi ogólne Trybunał Sprawiedliwości Skład i status członków Struktura wewnętrzna Właściwość Sąd Skład i status członków Struktura wewnętrzna Właściwość Sądy wyspecjalizowane Uwagi ogólne Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej Postępowanie Trybunał Obrachunkowy Uwagi ogólne Skład i status członków Struktura wewnętrzna i organizacja pracy Funkcje Organy doradcze i agencje Komitet Ekonomiczno-Społeczny Wprowadzenie Skład i status członków Struktura wewnętrzna i organizacja pracy Funkcje Komitet Regionów Wprowadzenie... 93

10 Spis treści ix Skład i status członków Struktura wewnętrzna i organizacja pracy Funkcje Agencje Unii Europejskiej Europejski Bank Centralny Uwagi ogólne Struktura wewnętrzna Rada Prezesów Zarząd Rada Ogólna Funkcje Europejski Bank Inwestycyjny Wprowadzenie Struktura wewnętrzna i organizacja pracy Rada Gubernatorów Rada Dyrektorów Komitet Zarządzający Funkcje System instytucjonalny Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Unii Europejskiej Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Unii Europejskiej Część III. Źródła prawa Unii Europejskiej Prawo pierwotne Unii Europejskiej (Robert Grzeszczak) Źródła prawa UE uwagi ogólne Prawo pierwotne pisane Traktaty stanowiące Unię Europejską (założycielskie) Traktaty rewizyjne Traktaty akcesyjne Karta praw podstawowych Unii Europejskiej Inne akty prawa pierwotnego Prawo pierwotne niepisane Zasady ogólne prawa Unii Europejskiej

11 x Spis treści Rola Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w konstruowaniu zasad ogólnych Funkcje ogólnych zasad prawa Prawa podstawowe jednostek Normy prawa zwyczajowego Prawo pochodne Unii Europejskiej (Anna Zawidzka-Łojek) Uwagi ogólne Akty ustawodawcze i akty nieustawodawcze Akty ustawodawcze Akty nieustawodawcze Akty delegowane Akty wykonawcze Akty bez przymiotnika Porozumienia międzyinstytucjonalne Rozporządzenia Charakterystyka ogólna Rozporządzenie jako część prawa krajowego Dyrektywy Charakterystyka ogólna Transpozycja dyrektywy Decyzje Zalecenia i opinie Akty nienazwane Tworzenie prawa pierwotnego Unii Europejskiej (Robert Grzeszczak) Wprowadzenie Zawieranie traktatów założycielskich Procedury zmiany traktatów Zwykła procedura zmiany (art. 48 ust. 2 5 TFUE) Uproszczone procedury zmiany (art. 48 ust. 6 7 TUE) Procedura kładki z zastrzeżeniem ratyfikacji Procedura kładki sensu stricto Incydentalne podstawy uproszczonych procedur zmiany traktatów

12 Spis treści xi Incydentalna procedura kładki z zastrzeżeniem ratyfikacji Incydentalna procedura kładki bez klauzuli ratyfikacyjnej Zawieranie traktatów akcesyjnych Legitymacja demokratyczna zawierania i zmiany traktatów Stanowienie prawa pochodnego Unii Europejskiej (Anna Zawidzka-Łojek) Uwagi ogólne Inicjatywa ustawodawcza Rola parlamentów narodowych w tworzeniu unijnego prawa pochodnego Rodzaje procedur legislacyjnych Zwykła procedura ustawodawcza Specjalna procedura ustawodawcza Przyjmowanie aktów prawnych przez Radę bez odwołania do zwykłej czy specjalnej procedury ustawodawczej Wydawanie aktów unijnego prawa pochodnego przez Komisję Wydawanie aktów przez Komisję na mocy upoważnienia traktatowego Procedura komitologiczna Wybór właściwej podstawy prawnej aktu unijnego Rodzaje harmonizacji Obowiązek uzasadnienia aktu unijnego Obowiązek publikacji aktu Udział instytucji doradczych: rola społeczeństwa obywatelskiego w stanowieniu unijnego prawa pochodnego, lobbing Instrumenty Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (Anna Łabędzka) Uwagi ogólne Instrumenty WPZiB Cele i ogólne wytyczne WPZiB Decyzje Rady Unii Europejskiej

13 xii Spis treści Decyzje Rady Unii Europejskiej ustanawiające działania operacyjne Decyzja Rady UE powołująca Europejską Służbę Działań Zewnętrznych Decyzje Rady Unii Europejskiej powołujące specjalnych przedstawicieli Decyzje Rady Unii Europejskiej o zawarciu umów międzynarodowych Decyzje Rady UE w sprawie środków ograniczających (decyzje nakładające sankcje) Oświadczenia i deklaracje Wykładnia prawa Unii Europejskiej (Anna Kalisz) Wprowadzenie Współpraca sądów krajowych z unijnymi przy dokonywaniu wykładni (sprawa unijna, pytania prejudycjalne ) Wykładnia prawa unijnego dokonywana przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Wykładnia językowa Wykładnia systemowa Wykładnia celowościowo-funkcjonalna Podsumowanie Część IV. Prawo Unii Europejskiej a prawo państw członkowskich Prawo Unii Europejskiej a prawo państw członkowskich (Anna Zawidzka-Łojek) Wprowadzenie Zasada pierwszeństwa prawa unijnego Zasada skutku bezpośredniego prawa unijnego Uwagi wstępne Skutek bezpośredni przepisów traktatowych Skutek bezpośredni rozporządzeń Skutek bezpośredni dyrektyw Pojęcie emanacji państwa Skutek bezpośredni decyzji

14 Spis treści xiii 3.7. Skutek bezpośredni umów międzynarodowych i aktów wydanych na ich podstawie Zasada skutku pośredniego prawa unijnego (obowiązek prounijnej wykładni prawa krajowego) Odpowiedzialność państwa członkowskiego za szkody powstałe wskutek naruszenia prawa unijnego Uwagi ogólne Sformułowanie zasady odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego Rozwinięcie zasady odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego Odpowiedzialność odszkodowawcza państwa członkowskiego z tytułu naruszenia prawa unijnego przez sąd krajowy orzekający w ostatniej instancji Zasada autonomii proceduralnej Część V. Sądowa kontrola przestrzegania prawa unijnego i współpraca sądów unijnych z sądami krajowymi Skargi o stwierdzenie uchybienia prawu unijnemu przez państwo członkowskie (art. 258, 259 oraz 260 TFUE) (Alicja Sikora) Skarga o stwierdzenie uchybienia na podstawie art. 258 TFUE Znaczenie skargi o stwierdzenie uchybienia dla zapewnienia przestrzegania prawa unijnego Postępowania w sprawie skargi o stwierdzenie uchybienia oraz skutki i charakter wyroku Trybunału Skutki wyroku Trybunału na podstawie art. 258 TFUE Skarga o nałożenie sankcji finansowych na podstawie art. 260 ust 2 i 3 TFUE Geneza i charakter postępowania na podstawie art. 260 ust. 2 TFUE Zagadnienia stosowania art. 260 ust 2 TFUE Charakter postępowania z art. 260 ust. 2 TFUE

15 xiv Spis treści Rodzaje i charakter sankcji finansowych na podstawie art. 260 ust. 2 TFUE Procedura nakładania sankcji finansowych na podstawie art. 260 ust. 2 TFUE Skarga na podstawie art. 260 ust. 3 TFUE Skutki wyroku wydanego na podstawie art. 260 ust. 2 TFUE Skarga o stwierdzenie nieważności aktu prawa Unii Europejskiej (art. 263 TFUE) (Sylwia Majkowska-Szulc) Uwagi ogólne Podmioty posiadające czynną legitymację procesową w zakresie skargi o stwierdzenie nieważności Podmioty wyposażone w bierną legitymację procesową w zakresie skargi o stwierdzenie nieważności Akty zaskarżalne w drodze skargi o stwierdzenie nieważności Przyczyny stwierdzenia nieważności aktu prawa Unii Europejskiej Termin na złożenie skargi o unieważnienie aktu prawa Unii Europejskiej Zarzut bezprawności (art. 277 TFUE) Skutki prawne orzeczenia w sprawie skargi o unieważnienie aktu prawa Unii Europejskiej (art. 264 TFUE) Obowiązki instytucji, której akt został unieważniony art. 266 TFUE Skarga na bezczynność instytucji (art. 265 TFUE) (Olga Hołub-Śniadach) Uwagi wstępne Legitymacja czynna Procedura na podstawie art. 265 TFUE Skarga odszkodowawcza przeciwko Unii Europejskiej (art. 268 TFUE) (Monika Adamczak-Retecka) Postępowanie prejudycjalne (Agata Capik) Charakterystyka postępowania prejudycjalnego

16 Spis treści xv Uwagi ogólne Podstawa prawna Kompetencja do orzekania w trybie prejudycjalnym Zakres podmiotowy Ograniczenia jurysdykcji TSUE w postępowaniu prejudycjalnym Zakres przedmiotowy Wykładnia postanowień prawa pierwotnego Unii Europejskiej Wykładnia postanowień prawa pochodnego Unii Europejskiej Orzekanie o ważności aktów prawa pochodnego Unii Europejskiej Wystąpienie z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Sąd w rozumieniu postanowień art. 267 TFUE Decyzja sądu o wystąpieniu z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Prawo do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Obowiązek wystąpienia z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Konsekwencje zaniechania wystąpienia z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Przebieg postępowania prejudycjalnego Treści i forma wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Przebieg postępowania prejudycjalnego przed Trybunałem Sprawiedliwości Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości w postępowaniu prejudycjalnym Uproszczony tryb postępowania prejudycjalnego Przyspieszony tryb prejudycjalny Pilny tryb prejudycjalny Spory pracownicze (art. 270 TFUE) (Olga Hołub-Śniadach)

17 xvi Spis treści 7. Inne podstawy jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (Olga Hołub-Śniadach) Spory związane z funkcjonowaniem instytucji bankowych Unii Europejskiej (art. 271 TFUE) Orzekanie na mocy klauzuli arbitrażowej (art. 272 TFUE) Spory przedłożone na mocy kompromisu (art. 273 TFUE) Kompetencja TSUE do wydawania opinii w trybie art. 218 ust. 11 TFUE Literatura uzupełniająca

18 Wykaz akronimów AKP COREPER DG państwa regionu Afryki, Karaibów i Pacyfiku Komitet Stałych Przedstawicieli Dyrekcje Generalne Dz. Urz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dz. Urz. WE Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich EASO EBC EBI EKPC EOG EPSO ESBC EWG EWWiS Europejski Urząd Wsparcia w dziedzinie Azylu Europejski Bank Centralny Europejski Bank Inwestycyjny Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Europejski Obszar Gospodarczy Europejski Urząd Doboru Kadr Europejski System Banków Centralnych Europejska Wspólnota Gospodarcza Europejska Wspólnota Węgla i Stali FAO Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa FTK Federalny Trybunał Konstytucyjny GATT Układ Ogólny o Handlu Usługami JAE Jednolity Akt Europejski KE Komisja Europejska KES Komitet Ekonomiczno-Społeczny KWPT Konwencja wiedeńska o prawie traktatów

19 xviii Wykaz akronimów PE Parlament Europejski PWBiS przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości RPO Rzecznik Praw Obywatelskich SCIFA Strategiczny Komitet do spraw Imigracji, Granic i Azylu SIS System Informacyjny Schengen SIS II System Informacyjny Schengen drugiej generacji SSP TEWEA TEWG TEWWiS TFUE TL TSUE TUE TWE UE VIS WPZiB WTO Zb. Orz. Sąd do spraw Służby Publicznej Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Traktat z Lizbony Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Traktat o Unii Europejskiej Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską Unia Europejska Wizowy System Informacyjny Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Światowa Organizacja Handlu Zbiór orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej

20 Przedmowa Mamy przyjemność oddać do rąk Czytelnika podręcznik Instytucje i porządek prawny Unii Europejskiej. Vademecum. Jest to podręcznik akademicki, omawiający wszystkie istotne zagadnienia związane z funkcjonowaniem instytucji unijnych oraz tworzeniem prawa unijnego i jego stosowaniem w krajowym porządku prawnym. Wraz z podręcznikiem Prawo materialne Unii Europejskiej. Vademecum obejmuje całość zagadnień prawa instytucjonalnego i materialnego UE. Podręcznik jest adresowany zwłaszcza do studentów prawa, administracji, ekonomii, a także stosunków międzynarodowych i europeistyki oraz słuchaczy studiów podyplomowych i uczestników szkoleń z zakresu prawa unijnego. Zawarty w książce materiał jest dostosowany do programu nauczania przedmiotu pod tym tytułem i obejmuje całościowy i aktualny wykład o kompetencjach, składzie i sposobie podejmowania decyzji przez instytucje UE, źródłach prawa unijnego, członkostwie w UE, a także kontroli przestrzegania prawa unijnego i relacji prawa unijnego do prawa krajowego. Podręcznik Instytucje i porządek prawny Unii Europejskiej. Vademecum może być także pomocą dla praktyków prawa, urzędników, oraz wszystkich zainteresowanych aspektami prawnymi procesu integracji europejskiej. Język podręcznika jest jasny i precyzyjny, co sprawia, że książka może być pomocą w nauce przedmiotu, praktykom zaś ułatwi poruszanie się w skomplikowanej materii prawa unijnego. Istotnym walorem przedkładanej Czytelnikowi publikacji jest obszerne uwzględnienie bogatego i aktualnego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE, zawierającego wykładnię przepisów normujących stosowanie prawa UE w krajowym porządku prawnym. Będziemy bardzo wdzięczni za wszelkie komentarze i sugestie Czytelników, zwłaszcza te, które pozwolą ulepszyć książkę w jej kolejnych wydaniach. Warszawa, październik 2013 Adam Łazowski Anna Zawidzka-Łojek

21 Część I Zagadnienia wprowadzające

22 Rozdział 1 Charakter prawny i cele Unii Europejskiej 1.1. Uwagi wprowadzające Adam Łazowski Trwający od ponad pięćdziesięciu lat proces integracji europejskiej przybierał rozmaite formy prawne i instytucjonalne. Jego obecny kształt jest więc rezultatem wieloletniej ewolucji, na którą wpłynęły rozmaite czynniki polityczne i prawne. Przed przystąpieniem do analizy poszczególnych aspektów prawa Unii Europejskiej niezbędne jest przedstawienie węzłowych informacji dotyczących charakteru prawnego Unii Europejskiej oraz najważniejszych etapów w historii procesu integracji europejskiej Charakter prawny Unii Europejskiej W pierwszej kolejności warto poddać analizie charakter prawny Unii Europejskiej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom). Nie ulega wątpliwości, iż są to szczególnego rodzaju organizacje międzynarodowe wyposażone w podmiotowość w prawie międzynarodowym publicznym (art. 47 TUE oraz art. 184 TEWEA). Ze względu na charakter prawny Unii oraz Euratomu, ich zakres kompetencji legislacyjnych względem państw członkowskich w doktrynie określa się mianem organizacji ponadnarodowych. Zdaniem W. Czaplińskiego i A. Wyrozumskiej 1 stanowią o tym: 1 W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. II, Warszawa 2004 r., s. 265.

23 4 Część I. Zagadnienia wprowadzające kompetencje legislacyjne UE, autonomia sądowa, autonomia fi nansowa UE (dochody własne pochodzące z ceł i podatku VAT). Jak zauważył Trybunał Sprawiedliwości w opinii 1/09 [...] Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, że traktaty założycielskie Unii ustanawiają, w odróżnieniu od zwykłych umów międzynarodowych, nowy porządek prawny, dysponujący własnymi instytucjami, na rzecz którego państwa ograniczają w coraz szerszym zakresie swoje prawa suwerenne i którego podmiotami są nie tylko państwa członkowskie, ale i pochodzące z nich jednostki 2. Podstawowymi cechami utworzonego w ten sposób porządku prawnego Unii są w szczególności jego nadrzędność względem prawa krajowego państw członkowskich oraz bezpośrednia skuteczność szeregu przepisów znajdujących zastosowanie do pochodzących z nich jednostek i nich samych Specyfika Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej w okresie poprzedzającym wejście w życie Traktatu z Lizbony Stan prawny obowiązujący do wejścia w życie Traktatu z Lizbony był rezultatem zmian traktatowych przeprowadzonych w latach 90-tych ubiegłego stulecia, w szczególności konsekwencją wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej (zwanego także Traktatem z Maastricht). Stanowił on podstawę prawną Unii Europejskiej, która nie zastąpiła, lecz funkcjonowała równolegle ze Wspólnotami Europejskimi 4. Podstawy traktatowe tworzyły więc: Traktat o Unii Europejskiej, Traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej, Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Ówczesny stan prawny prowadził do szeregu kontrowersji związanych z charakterem prawnym Unii Europejskiej oraz obszarów integracyjnych objętych materialnoprawnymi przepisami TUE (tj. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych). Nie ulega wątpliwości, iż Wspólnota Europejska była szczególnego rodzaju organizacją międzynarodową wyposażoną explicite w podmiotowość w prawie międzynarodowym publicznym (art. 281 TWE). Jak już zostało to podkreślone powyżej taki charakter 2 Zob. w szczególności wyroki: z dnia 5 lutego 1963 r. w sprawie 26/62 van Gend & Loos, Zb. Orz. 1964, s. 1, 3; a także z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie 6/64 Costa, Zb. Orz. 1964, s. 1141, Zob. opinia 1/91 z dnia 8 marca 2011, Zb. Orz. 2011, s. I Warto pamiętać, iż Traktat o ustanowieniu pierwszej ze Wspólnot Europejskich, tj. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali wygasł 22 lipca 2002 r.

24 Rozdział 1. Charakter prawny i cele Unii Europejskiej 5 nadal ma Europejska Wspólnota Energii Atomowej, która choć zreformowana przez Traktat z Lizbony, pozostaje odrębną organizacją międzynarodową wyposażoną w podmiotowość w prawie międzynarodowym (art. 184 TEWEA). W okresie poprzedzającym wejście w życie Traktatu z Lizbony problematyczny był natomiast status Unii Europejskiej. Wprawdzie posiadała ona pewne cechy organizacji międzynarodowej (tj. podstawę prawną w postaci umowy międzynarodowej, własne kompetencje i zalążek struktury instytucjonalnej) niemniej jednak, ze względu na powiązania instytucjonalne i systemowe ze Wspólnotami Europejskimi wielu przedstawicieli doktryny odmawiało Unii Europejskiej podmiotowości prawnomiędzynarodowej. Sytuacja była o tyle ciekawa, że Unia Europejska była już ówcześnie stroną wielu umów prawa międzynarodowego publicznego, co prowadziło do wniosku o ograniczonej podmiotowości. Warto pamiętać, iż debata nad statusem Unii Europejskiej w świetle prawa międzynarodowego ciągnęła się od lat i została defi nitywnie zakończona w momencie wejścia w życie Traktatu z Lizbony. Jedną z konsekwencji dotychczasowego stanu prawnego była tzw. trójfi larowa struktura Unii Europejskiej. Pierwszy ponadnarodowy filar tworzyły Wspólnota Europejska oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej. Drugi i trzeci fi lar to odpowiednio Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa oraz Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych. Ze względu na specyfi kę obu tych sfer nie zostały one objęte tzw. metodą wspólnotową, lecz stworzono zupełnie nowe procedury podejmowania decyzji (w większym stopniu pozostawiając głos decyzyjny państwom członkowskim) oraz specyficzne rodzaje aktów prawnych. Nie ulega wątpliwości, iż we wskazanych obszarach przyjęto model międzyrządowy, tym samym wyraźnie wydzielając dwa nurty integracyjne, tj. ponadnarodowy (w ramach Wspólnot Europejskich) i międzyrządowy (powołany na mocy Traktatu z Maastricht) Specyfika Unii Europejskiej oraz Euratomu po wejściu w życie Traktatu z Lizbony Traktat z Lizbony wprowadził wiele ważnych zmian determinujących charakter prawny Unii Europejskiej oraz status tejże organizacji na płaszczyźnie prawa międzynarodowego publicznego. Punktem wyjścia do analizy Traktatu z Lizbony winien być art. 47 TUE nadający Unii Europejskiej osobowość prawną. Powyższa zmiana jest ze wszech miar uzasadniona. Włączenie do TUE rzeczonego przepisu zakończyło dyskurs w sprawie charakteru prawnego UE, ostatecznie przesądzając o tym, że posiada ona osobowość prawną. Ma to istotne znaczenie prawne i polityczne, zarówno w aspekcie organizacji wewnętrznej Unii Europejskiej, jak też w wymiarze zewnętrznym. Treść art. 47 TUE jest tym bardziej uzasadniona, że wraz z wejściem w życie Traktatu z Lizbony Wspólnota Europejska przestała istnieć i została zastąpiona przez Unię Europejską, która jest jej następcą prawnym (art. 1 TUE). Jak zostało to już zasygnalizowane,

25 6 Część I. Zagadnienia wprowadzające państwa członkowskie podjęły decyzję o pozostawieniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom) jako odrębnej organizacji, ergo odmiennego od Unii Europejskiej podmiotu prawa międzynarodowego. Od momentu wejścia w życie Traktatu z Lizbony współistnieją więc Unia Europejska oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej. Powyższe zmiany miały istotny wpływ na strukturę źródeł prawa pierwotnego Unii Europejskiej. Traktat z Lizbony wprowadził bowiem szereg modyfi kacji do obowiązujących dotychczas traktatów, dostosowując reżim prawa pierwotnego do zmienionej struktury organizacyjnej Unii Europejskiej. W związku z faktem, iż Wspólnota Europejska przestała istnieć, postanowienia TL przewidziały także odpowiednią zmianę nazwy Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej na Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Traktat z Lizbony zmienił również numerację przepisów zawartych w ówczesnych TWE i TUE. Od momentu wejścia w życie TL trzon prawa pierwotnego UE tworzą: Traktat o Unii Europejskiej, Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Zgodnie z postanowieniami art. 1 TUE oba traktaty, tj. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej mają taką samą moc prawną 5. Powyższa regulacja ma znaczenie systemowe, jednakże nie wyjaśnia precyzyjnie zależności między między traktatami. Nawet pobieżna analiza TUE i TFUE prowadzi do wniosku, iż pierwszy z traktatów w swym nowym kształcie ma znaczenie konstytucyjne, regulując organizowanie Unii i wskazanie dziedzin, granic i warunków wykonywania kompetencji. Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, będąc odpowiednio zmodyfi kowaną wersją Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, zawiera natomiast szczegółowe regulacje w przedmiocie polityk Unii Europejskiej oraz mechanizmów procedowania w ramach struktury instytucjonalnej. TFUE zawiera też wiele postanowień rozwijających regulacje zawarte w TUE. Kolejną kwestią godną odnotowania jest status Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Podczas negocjacji Traktatu z Lizbony podjęto decyzję o wyłączeniu tekstu Karty z samego Traktatu, przy jednoczesnym nadaniu wiążącego charakteru Karcie za pomocą odesłania w art. 6 ust. 1 TUE. Zgodnie z tym przepisem Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r., w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak traktaty. 5 Choć nie jest to explicite uregulowane, należy przyjąć, że również Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej ma taką samą moc prawną jak pozostałe dwa traktaty założycielskie.

26 Rozdział 1. Charakter prawny i cele Unii Europejskiej 7 Traktat z Lizbony wprowadził szereg zasadniczych zmian do struktury Unii Europejskiej. Przede wszystkim, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa (dawny II fi lar) oraz Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych (dawny III fi lar) zostały włączone w główny nurt integracyjny; przy czym pozostawione zostały pewne rozwiązania instytucjonalne i podział kompetencyjny właściwy dla współpracy międzyrządowej. W praktyce oznaczało to likwidację trójfi larowej struktury Unii Europejskiej, co miało szereg implikacji politycznych i prawnych. Przede wszystkim w obu tych obszarach acz z modyfi kacjami decyzje podejmowane są od wejścia w życie TL zgodnie z modus operandi znanym z ówczesnego TWE (uwzględniając zmiany przewidziane w TL). Ponadto, decyzje podejmowane są w formie aktów prawnych stosowanych dotychczas wyłącznie w I fi larze UE. Wraz z upływem pięcioletniego okresu przejściowego przewidzianego w art. 10 Protokołu nr 36 załączonego do traktatów założycielskich Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej uzyska pełną jurysdykcję do rozpatrywania pytań prejudycjalnych w zakresie Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych, jak też orzekania o naruszeniu przez państwa członkowskie prawa UE w tymże zakresie. Należy pamiętać, iż w dotychczasowym stanie prawnym jurysdykcja Trybunału do rozpatrywania pytań prejudycjalnych zależna była od notyfi kacji o uznaniu jurysdykcji TSUE, zaś dawny art. 35 TUE nie przewidywał odpowiednika pierwszofi larowej procedury o uznanie naruszenia prawa WE przez państwo członkowskie. Ze względu na specyfi kę WPZiB zarówno w dotychczasowym stanie prawnym, jak też w po wejściu w życie TL wyłączona jest jurysdykcja Trybunału Aksjologia Unii Europejskiej wartości i cele Punktem wyjścia dla analizy przepisów wskazujących na aksjologię Unii Europejskiej winna być analiza preambuły do TUE. Nowy akapit dodany przez Traktat z Lizbony potwierdza, iż inspiracją dla państw członkowskich stało się kulturowe, religijne i humanistyczne dziedzictwo Europy, z którego wynikają powszechne wartości stanowiące nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka, jak również zasady demokracji, równości i państwa prawnego. Cele Unii Europejskiej zostały wymienione w art. 2 3 TUE. Oba przepisy zawierają ogólne normy o charakterze programowym. Nadrzędnymi wartościami, stanowiącymi fundament UE są poszanowanie: godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, 6 Szerzej zob.: część III, rozdział 5 Vademecum.

27 8 Część I. Zagadnienia wprowadzające praw człowieka w tym praw osób, które należą do mniejszości. Zgodnie z postanowieniami art. 2 TUE powyższe wartości są wspólne państwom członkowskim, których społeczeństwa przestrzegają zasad pluralizmu, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz równości kobiet i mężczyzn. Jak zostało to uregulowane w art. 3 TUE zasadniczym celem UE jest wspieranie pokoju, wartości UE oraz dobrobytu jej narodów. Pozostałe cele pogrupowane zostały zgodnie z rodzajami polityk realizowanych przez Unię Europejską. Punktem wyjścia jest zapewnienie przez Unię Europejską swoim obywatelom (czyli obywatelom Unii Europejskiej) Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości bez granic wewnętrznych. W ramach tejże Przestrzeni gwarantowana jest swoboda przepływu osób w powiązaniu z kontrolą granic zewnętrznych, azylem, imigracją oraz zapobieganiem i zwalczaniem przestępczości. Kolejny zestaw celów Unii Europejskiej dotyczy rynku wewnętrznego. W świetle art. 3 ust. 3 TUE Unia Europejska: [d]ziała na rzecz trwałego rozwoju Europy, którego podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy oraz stabilność cen, społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego. Ponadto, Unia Europejska wspiera postęp naukowo-techniczny, zwalcza wyłączenie społeczne, dyskryminację, wspiera sprawiedliwość i ochronę socjalną, równość kobiet i mężczyzn, solidarność między pokoleniami i ochronę praw dziecka. Unia Europejska ma również za zadanie wspieranie spójności gospodarczej, społecznej, terytorialnej oraz solidarności między państwami członkowskimi. Artykuł 3 ust. 3 TUE przewiduje ponadto, że Unia Europejska szanuje bogatą różnorodność kulturową i językową, jak również czuwa nad ochroną i rozwojem dziedzictwa kulturowego Europy. W tym kontekście warto odnotować art. 17 TFUE potwierdzający, iż Unia Europejska szanuje i nie narusza tego statusu przyznanego na mocy prawa krajowego kościołom, stowarzyszeniom oraz wspólnotom religijnym działającym w państwach członkowskich. Ponadto Unia Europejska szanuje także status organizacji światopoglądowych i niewyznaniowych przyznany na podstawie regulacji krajowych. Artykuł 17 ust. 3 TFUE nakłada na UE obowiązek otwartego, przejrzystego oraz regularnego dialogu z wymienionymi powyżej podmiotami. Kolejnym celem Unii Europejskiej jest wskazane w art. 3 ust. 4 TUE ustanowienie unii gospodarczej i walutowej, której walutą jest euro. Z realizacją tego celu ściśle związane jest szereg szczegółowych przepisów zwartych w Traktacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Artykuł 3 ust. 5 TUE wskazuje ogólne cele przyświecające Unii Europejskiej w działaniach podejmowanych w ramach przyznanych jej kompetencji do działań zewnętrznych. Należą do nich: umacnianie oraz propagowanie wartości i interesów UE, wnoszenie wkładu w ochronę swoich obywateli,

28 Rozdział 1. Charakter prawny i cele Unii Europejskiej 9 przyczynianie się do pokoju, bezpieczeństwa, trwałego rozwoju Ziemi, przyczynianie się do solidarności i wzajemnego szacunku między narodami, przyczynianie się do swobodnego i uczciwego handlu, przyczynianie się do wyeliminowania ubóstwa oraz do ochrony praw człowieka, w szczególności praw dziecka, przyczynianie się do ścisłego przestrzegania i rozwoju prawa międzynarodowego, zaś w szczególności zasad Karty Narodów Zjednoczonych. Postanowienia art. 3 TUE kończy wyraźne stwierdzenie, iż Unia Europejska realizuje przedmiotowe cele w zakresie swoich kompetencji. Powyższe zastrzeżenie jest ściśle związane z zasadą kompetencji powierzonych oraz szczegółowymi regulacjami traktatowymi w przedmiocie podziału kompetencji między Unię Europejską a państwa członkowskie 7. 7 Szerzej zob.: część I, rozdział 3 Vademecum.

29 Rozdział 1 Prawo pierwotne Unii Europejskiej 1.1. Źródła prawa UE uwagi ogólne Robert Grzeszczak Prawo UE nie jest systemem prawa w klasycznym sensie. Wykracza także poza ramy wyznaczone przez kultury prawne państw członkowskich. Dlatego nie wszystkie instrumenty pozytywistyczne, znane i stosowane w systemie prawa krajowego, mają zastosowanie do analizy prawa unijnego. Prawo pierwotne UE stanowi podstawę jej systemu instytucjonalnego, reguluje podstawowe stosunki między instytucjami unijnymi, kształtuje zasady procesów decyzyjnych, określa związek pomiędzy Unią a jej obywatelami oraz między Unią a państwami członkowskimi., a także reguluje szereg praw obywateli UE (np. prawo do przebywania i przemieszczania się na terenie państw członkowskich). Źródła prawa Unii Europejskiej są zróżnicowane i tworzą układ hierarchiczny. Klasyfi kacja źródeł prawa UE dokonywana jest według kilku kryteriów. Podstawowy podział związany jest z podmiotem tworzącym prawo. Są to państwa oraz instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii Europejskiej. Odpowiednio do wymienionych podmiotów powstaje prawo pierwotne i prawo pochodne (wtórne) Unii Europejskiej. Kryterium mocy wiążącej pozwala na wyodrębnienie źródeł prawa o charakterze wiążącym i niewiążącym jego adresatów. Dodatkowo w prawie Unii Europejskim wyróżnia się źródła prawa pisanego i niepisanego. W systemie prawa Unii Europejskiej wyodrębnia się dwa podstawowe rodzaje źródeł prawa tj. pierwotne i pochodne. Prawo pierwotne (ang. primary law) ma w systemie źródeł prawa Unii Europejskiej rangę najwyższą i zawiera przepisy regulujące podstawowe (fundamentalne) zasady jej funkcjonowania.

30 112 Część III. Źródła prawa Unii Europejskiej Prawo pierwotne jest także nazywane prawem statutowym. Wiąże się to z tym, że Unia Europejska jest organizacją międzynarodową, a traktaty stanowiące pełnią funkcję jej statutów. Stąd też utrzymuje się pogląd o podwójnej naturze prawa pierwotnego. W wymiarze zewnętrznym jest to prawo wywodzące się z prawa międzynarodowego, w wymiarze wewnętrznym natomiast są to akty o charakterze konstytucyjnym, które regulują zasady funkcjonowania i cele Unii Europejskiej. Takie rozumienie prawa pierwotnego zapoczątkował Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), a doktryna prawa UE w zasadzie zgodnie przyjmuje to stanowisko. W opinii nr 1/91 z dnia 14 grudnia 1991 r. dotyczącej projektu umowy o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego TSUE nazwał Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską 1 kartą konstytucyjną Wspólnot 2. Pogląd ten potwierdza analiza dalszego orzecznictwa TSUE, w którym prawo pierwotne określane jest jako karta konstytucyjna oparta na rządach prawa, które odwołuje się do zasad konstytucyjnych czy też konstytucyjnego statusu ogólnych zasad prawa UE W doktrynie prawa UE używa się tego określenia w stosunku do całego prawa pierwotnego. Źródła prawa Unii Europejskiej tworzą hierarchiczny porządek prawny, chociaż wzajemne relacje poszczególnych aktów prawa Unii Europejskiej nie są wskazane bezpośrednio w traktatach stanowiących Unię. Hierarchię tę odczytujemy z traktatów oraz z logiki systemu traktatowego. Prawo pierwotne ma bezwzględne pierwszeństwo przed prawem pochodnym, które musi być z nim zgodne. Umowy międzynarodowe, które zawiera Unia, są następnym, po prawie wyżej przedstawionym katalogu prawa pierwotnego, szczeblem w systemie źródeł prawa UE. Unia Europejska została wyposażona w osobowość prawną, ma więc prawo zawierania umów międzynarodowych (ius tractatuum). W efekcie może zawierać umowy międzynarodowe z państwami niebędącymi członkami UE oraz z organizacjami międzynarodowymi i innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Umowy międzynarodowe zawierane przez UE stanowią zatem integralną część unijnego porządku prawnego. Nie są częścią prawa pierwotnego umowy zawierane między państwami dla realizacji określonych inicjatyw, które są realizowane w związku z procesami integracyjnymi (niejako wewnątrz UE, np. w ramach wzmocnionej współpracy i zasady elastyczności) bądź formalnie poza ramami UE (np. umowy z Schengen). a które to inicjatywy (umowy) stawały się ostatecznie częścią dorobku prawnego UE i podstawą nowych polityk i formalnej współpracy (np. układ z Schengen). Mowa tu o tak zwanej metodzie schengeńskiej, która polega na podejmowaniu przez grupę państw członkowskich UE spraw istotnych dla procesów integracyjnych, po części także objętych kompetencją UE, jednakże poza ramami prawnymi UE w formie odrębnych umów międzynarodowych. Najbardziej znanym przykładem tego zjawiska była umowa z 1985 r. z Schengen, stąd ukuto nazwę metody schengeńskiej. 1 Dawny TWE, obecnie jest to Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. 2 Opinia 1/91, Zb. Orz. 1991, s. I-6102.

31 Rozdział 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej 113 Przykład Najnowszą inicjatywą tego rodzaju jest przyjęcie Traktatu o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej, sporządzonego w Brukseli dnia 2 marca 2012 r. Jest to tzw. Pakt fi skalny, do którego przystąpiły wszystkie państwa członkowskie z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Czech. W Pakcie zapisano mechanizm kontrolny, który co do zasady, przewiduje możliwość podejmowania wiążących działań legislacyjnych w stosunku do państw (strefy euro), które łamałyby dyscyplinę budżetową. Pakt ma charakter wielostronnej umowy międzynarodowej. Znajduje się poza systemem prawnym UE. W tekście uwzględniono jednak możliwość podjęcia działań w celu włączenia postanowień paktu do dorobku traktatowego UE w okresie 5 lat od jego wejścia w życie. Pakt fi skalny oznacza zatem ponowne sięgnięcie do metody schengeńskiej. Podporządkowane prawu pierwotnemu jest także prawo pochodne, trzeci poziom w hierarchicznej piramidzie prawa UE, tj. akty prawne ustawodawcze i akty o charakterze nieustawodawczym, a także inne akty wydawane przez instytucje UE na podstawie Traktatów stanowiących UE, ale nienależące do żadnej z wyżej wymienionych grup 3. Zgodnie z zasadą przyznania, prawo pochodne może być przyjmowane przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE wyłącznie w granicach kompetencji jej przyznanych (art. 5 ust. 1 i 2 TUE), w zgodzie z postanowieniami TUE i TFUE oraz innymi normami prawa pierwotnego. O miejscu danego aktu w hierarchii prawa pochodnego decyduje nie jego forma, lecz treść i cel. Akty ustawodawcze są źródłami wyższego rzędu w stosunku do aktów delegowanych i wykonawczych (art. 290 i 291 TFUE). Jeżeli chodzi o wzajemny stosunek aktów równorzędnych, to zastosowanie mają tutaj ogólne zasady wykładni, takie jak: lex posterior derogat legi priori, lex specialis derogat legi generali. Do 1 grudnia 2009 r. odrębną kategorię stanowiły źródła prawa przyjmowane w ramach II i III fi lara Unii. W związku z likwidacją fi larów przyjęte w ich obrębie akty prawne są przekształcane w jednolite źródła prawa Unii Europejskiej Prawo pierwotne pisane Wśród źródeł prawa pierwotnego odnajdujemy pisane normy prawa oraz normy niepisane. Pierwszą grupę stanowią traktaty założycielskie (traktaty stanowiące), traktaty zmieniające traktaty założycielskie (tzw. traktaty rewizyjne), umowy o przystąpieniu (traktaty akcesyjne) oraz inne akty prawne, których ranga jest równa przywołanym traktatom. 3 Szerzej na temat prawa pochodnego zob.: część III, rozdział 2 Vademecum.

32 114 Część III. Źródła prawa Unii Europejskiej Do grupy drugiej, tj. do prawa niepisanego, zaliczamy natomiast zasady ogólne prawa (wynikające z orzecznictwa) oraz normy prawa zwyczajowego Traktaty stanowiące Unię Europejską (założycielskie) Podstawę Unii stanowią Traktat o Unii Europejskiej (TUE) oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) wraz z 37 protokołami, 2 załącznikami oraz 65 deklaracjami. W Dz. Urz. UE 2012 C 326 zostały opublikowane wersje skonsolidowane (ujednolicone) TUE i TFUE oraz ich protokoły i załączniki w wersji uwzględniającej zmiany wprowadzone Traktatem z Lizbony, deklaracje załączone do Aktu końcowego konferencji międzyrządowej, która przyjęła Traktat z Lizbony oraz liczne sprostowania przyjęte po opublikowaniu poprzednich wersji skonsolidowanych (Dz. Urz. UE 2008 C 115/1). Traktaty te mają taką samą moc prawną. Są to umowy międzynarodowe, których stronami są wszystkie państwa członkowskie. Źródłami pierwotnego prawa pisanego są zatem traktaty stanowiące UE (traktaty założycielskie). Do traktatów założycielskich zaliczają się dwa traktaty podpisane w dniu 25 marca 1957 r. w Rzymie (traktaty rzymskie 4 ), które weszły w życie 1 stycznia 1958 r. Pierwszy z nich, Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (TEWG), na mocy Traktatu z Maastricht zmienił nazwę na Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, a na mocy Traktatu z Lizbony zmienił nazwę po raz drugi na Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Drugi z traktatów rzymskich to Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (TEWEA), który wciąż obowiązuje i jest odrębnym traktatem stanowiącym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EWEA). Traktatem założycielskim Unii Europejskiej jest Traktat z Maastricht podpisany w dniu 7 lutego 1992 r. Traktat o Unii Europejskiej (TUE) wszedł w życie w dniu 1 listopada 1993 r 5. W Traktacie z Maastricht dokonano jednocześnie gruntowanej rewizji postanowień traktatów rzymskich i Traktatu paryskiego. W tym przypadku traktat założycielski pełni zatem także rolę traktatu rewizyjnego. Do dnia 23 lipca 2002 r. traktatem założycielskim był także Traktat paryski, tj. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (TEWWiS), zawarty na okres 50 lat, podpisany w Paryżu w dniu 18 kwietnia 1951 r. (wszedł w życie 23 lipca 1952 r.). Po upływie 50 lat w 2002 r. Traktat wygasł. Na podstawie decyzji Rady z dnia 19 lipca 2002 r. obowiązki wynikające z Traktatu, które pozostały aktualne dla organizacji rynku węgla i stali, przejęła Wspólnota Europejska. Natomiast 1 grudnia 2009 r., zgodnie z dyspozycją art. 1 TUE, Unia zastąpiła 4 Akty podstawowe prawa Unii Europejskiej, Dziennik Ustaw, Załącznik nr 2 90, , poz. 864, T. I, s Dz. Urz. WE 1992 C 191.

33 Rozdział 1. Prawo pierwotne Unii Europejskiej 115 Wspólnotę Europejską i stałą się jej następcą prawnym. Oznacza to, że Unia przejęła także kompetencje wynikające z TEWWiS, które mimo upływu lat nie stały się bezprzedmiotowymi, jak np. ustalanie wspólnych reguł konkurencji i zasad udzielania pomocy publicznej w obu sektorach (węgla i stali). Załączniki i protokoły, przyjęte za wspólnym porozumieniem państw członkowskich i dołączone do traktatów stanowiących, tworzą integralną część systemu prawa pierwotnego Unii Europejskiej (art. 51 TUE). Mają one moc wiążącą prawnie, równą traktatom założycielskim. Forma protokołu okazuje się lepiej niż główny tekst traktatu dostosowana do specyficznego, odrębnego charakteru niektórych zagadnień. Podobnie jest z załącznikami, których treść, w przeciwieństwie do protokołów, stanowią regulacje o naturze technicznej. Powiązane z prawem pierwotnym są także deklaracje dołączane do traktatów stanowiących Unię, mające walor polityczny. Deklaracje, mimo że nie mają charakteru wiążącego, są brane pod uwagę podczas wykładni traktatów. Stanowią bowiem kontekst umowy międzynarodowej, do której zostały dołączone. Przykłady załączników, protokołów i deklaracji z Traktatu z Lizbony: Załącznik tabele ekwiwalencyjne (art. 5 Traktatu z Lizbony), Protokół nr 2 zmieniający Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, Protokół w sprawie obaw narodu irlandzkiego co do Traktatu z Lizbony, sporządzony w Brukseli 13 czerwca 2012 r. protokół ten jest realizacją zobowiązania politycznego wobec Irlandii złożonego przez szefów państw i rządów państw członkowskich UE, w celu umożliwienia pozytywnego zakończenia procesu ratyfi kacji Traktatu z Lizbony w Irlandii, Deklaracja nr 54 grupy państw (Niemcy, Irlandia, Węgry, Austria i Szwecja) wzywająca do jak najszybszego zwołania kolejnej Konferencji celem poddania rewizji Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej Traktaty rewizyjne Państwa członkowskie ponoszą pełną odpowiedzialność za treść traktatów założycielskich i tylko one mogą decydować o ich zmianie. Traktaty założycielskie były wielokrotnie rewidowane, modyfi kowane i uzupełniane przez kolejne traktaty, zawierane przez państwa członkowskie. W nomenklaturze prawa Unii Europejskiej mówi się o rewizjach prawa traktatowego, stąd też nazwa:traktaty rewizyjne. Zaliczają się one do prawa pierwotnego. Traktaty rewizyjne są wielostronnymi umowami