EUGENIUSZ GRONOSTAJ AGNIESZKA ŁĘTKOWSKA Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych we Wrocławiu

Transkrypt

1 EUGENIUSZ GRONOSTAJ AGNIESZKA ŁĘTKOWSKA Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych we Wrocławiu Bogactwo przyrodniczo-historyczne Borowego Jaru w rozwoju turystyki i aktywnego wypoczynku Streszczenie Obszar położony wzdłuż rzeki Bóbr od Wzgórza B. Krzywoustego do Siedlęcina i położony w odległości ok m od kampusu Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej charakteryzuje się dużą różnorodnością przyrodniczo-krajobrazową i nosi nazwę Borowego Jaru. Jego cechą wyróżniającą jest obecność na jego obszarze przełomu rzecznego, stromych zboczy gór po lewej i prawej stronie rzeki, z dużą ilością ciekawych formacji skalnych i źródeł strumieni. Jest to również obszar o dużym znaczeniu historycznokulturowym dla miasta, gdzie w przeszłości były zbudowane obiekty o dużym znaczeniu historycznym i kulturalnym dla miasta. Takim obiektem był zamek, po którym nie ma już śladów. Tutaj zbudowano, wzorując się na mitologicznych opisach, Parnas i Helikon, pełniące rolę parków. Były to miejsca odwiedzane przez mieszkańców miasta, artystów oraz sławne osobistości, odwiedzające Kotlinę Jeleniogórską. O tym, że istniały takie obiekty możemy dowiedzieć się z materiałów archiwalnych. Współcześnie obszar Borowego Jaru, ze względu na bliskie sąsiedztwo aglomeracji miejskiej Jeleniej Góry i zachowany naturalny wygląd terenu Parku Krajobrazowego Doliny Bobru, nadal pełni funkcję wypoczynkową dla mieszkańców miasta i jest atrakcją dla odwiedzających Jelenią Górę turystów. Jest miejscem, do którego można dojść w krótkim czasie z centrum miasta, a następnie spacerować po ścieżkach znajdujących się na górze Siodło i Gapy, a przy tym podziwiać przyrodę Borowego Jaru. Można również wejść na zbudowaną na Wzgórzu Bolesława Krzywoustego wieżę widokową i zachwycać się panoramą miasta i całych Karkonoszy. To nie są jedyne atrakcje tego miejsca. Przez Borowy Jar prowadzi oznakowana trasa rowerowa i spacerowa oraz szlak turystyczny zielony i żółty. Jest to również miejsce, gdzie z inicjatywy różnego rodzaju instytucji, stowarzyszeń i samych mieszkańców miasta, podejmowane są inicjatywy mające na celu zwiększenie oferty dla turystów i mieszkańców miasta, min. poprzez udostępnienie historycznych ścieżek spacerowych oraz nowych ścieżek, poprowadzonych przez miejsca atrakcyjne przyrodniczo i widokowo. Summary. The area situated along the Bóbr River from the Bolesław Krzywousty Hill to Siedlecin and placed about metres from the campus of Karkonosze College in Jelenia Góra (State Higher Education Institution) is characterized by a large landscape-nature diversity and is called 'Borowy Jar' (Boronic Ravine). Its characteristic feature within the river's gorge is a presence of steep hillsides on the left and right-hand side of the river, where a large number of interesting rock formations may be observed as well as springs of streams. It is also a place of significant historical and cultural importance to the town, since within this area there are located objects of interest which are historically and culturally relevant to the town. One of such historical sites is a castle, which is no longer to be found. Whereas, the objects of cultural importance were Parnas and Helikon, built from natural elements, according to the ancient descriptions. These were the sites, where social and artists meetings took place. Important and famous people, who visited the Jelenia Góra

2 valley used to go for a walk there. The knowledge of existence of such sites could be gathered from the archive materials. Presently, the area of the Boronic Ravine, due to its close neighbourhood to the Jelenia Góra agglomeration and its preserved natural appearance as a part of the Bóbr Valley Landscape Park, still serves as a recreation site for town inhabitants and is an attraction for tourists who visit region of Jelenia Góra. It is a place, which can be reached in short time starting from the town centre and walk along the left and right bank of the Bóbr River, while listening to birds singing. Whereas from the viewing tower placed on the Boles³aw Krzywousty Hill a beautiful panorama of the town the Karkonosze Mountains can be observed. Through the Boronic Ravine leads a walking and bike path as well as a green and yellow trail. Also, owing to initiatives of institutions, associations and town inhabitants many activities are undertaken aiming at widening the offer for tourists and town-dwellers, for instance, by making available historical walking paths as well as new ones led through places, which are attractive environmentally and offer picturesque views. 1. Wprowadzenie Rys1 Jelenia Góra początek XVIII w. (E. Gronostaj) Początki turystycznego zainteresowania Borowym Jarem mają miejsce na początku XVIII w., kiedy Jelenia Góra (rys.1) słynęła z produkcji i handlu delikatnymi tkaninami lnianymi (woalami). W ramach wymiany handlowej z całym światem do Jeleniej Góry trafiały takie dobra jak kawa, tytoń i wiele innych egzotycznych wyrobów. Część tych towarów była sprzedawana w Jeleniej Górze lub trafiała do domów handlowych miast Śląska oraz Czech. Miejscem, gdzie można było w Jeleniej Górze napić się kawy i palić tytoń, było zbocze góry Siodło, które z uwagi na podobieństwo do mitologicznego Parnasu nazwano Parnasem. Atrakcją tego miejsca była kawiarnia, która prawdopodobnie była to jedną z nielicznych kawiarń na Śląsku tego okresu. Nie tylko kawa ściągała jeleniogórzan do Borowego Jaru. Drugim czynnikiem była malownicza przyroda i miejsca z których można było podziwiać panoramę Karkonoszy i przełom rzeki Bóbr. To zauroczenie przyrodą Borowego Jaru trwa do dzisiaj. Kiedy skończyło się zainteresowanie Parnasem, to pod koniec XVIII w. na Siodle zbudowano Helikon, który stał się siedzibą mitologicznych muz i Apollo, a dla jeleniogórzan drugim parkiem, Aby ułatwić mieszkańcom Jeleniej Góry dotarcie do miejsc, które stały się siedzibami muz i Apollo, w lutym 1796 r. został wydany przewodnik po jeleniogórskim Helikonie, którego autorem był jeleniogórski drukarz Immanuel Krahn. Tytuł przewodnika - Helikon w Grecji i Góra Muz w Jeleniej Górze [1]. Był to prawdopodobnie jeden z pierwszych przewodników, jaki pojawił się w Kotlinie Jeleniogórskiej, w którym znajdujemy szczegółowy opis przyrody Borowego Jaru, widzianych z tego miejsca panoram miasta, Karkonoszy i gór Kaczawskich Immanuel Kramm Vom Helikon und den Elisaischen Felder bei Hirschberg, Hirschberg 1796 r.), Wyd. Bayerische StaatsBibliotek, Digitale Bibliotek Munchen

3 Ideą budowniczego Helikonu, którym był burmistrz ówczesnej Jeleniej Góry, było dać szczęście mieszkańcom Jeleniej Góry, poprzez umożliwienie im kontaktu z przyrodą, w miejscach gdzie można wypocząć i poszukać rozrywki. O tym pisze sam autor przewodnika Immanuel Krahn, gdzie napisał - jeleniogórski Helikon jest miejscem o szczególnych walorach, gdzie spacerując można podziwiać piękno przyrody wzgórza Sättler (obecnie Siodło), z którego roztaczają się wspaniałe widoki na pasmo Karkonoszy i rzekę Bóbr [2]. Postęp cywilizacyjny w XIX w. spowodował również zmiany w wyglądzie Borowego Jaru. Pojawiły się wtedy nad rzeką Bóbr obiekty przemysłowe, zajmujące się przetwarzaniem drewna pozyskanego z okolicznych lasów na ścier i papier. Widocznym z daleka symbolem zmian, jakie zaszły w Borowym Jarze jest most kolejowy, spinający dwa brzegi rzeki Bóbr na wysokości wzgórza B. Krzywoustego oraz nowe obiekty przemysłowe związane z energetyką i tama, która spiętrzając wody Bobru utworzyła w tym miejscu Jezioro Modre o długości 1 km o skalistych i stromych brzegach, nadające temu miejscu niepowtarzalny charakter. Współczesny, jeleniogórski Helikon nie przypomina tego który powstał pod koniec XVIII w. W większości został pokryty lasem i gęstwinami. Nie mniej znajdziemy tutaj miejsca, z których możemy podziwiać fantastyczny przełom rzeki Bóbr z ciekawymi formacjami skalnymi. Obszar ten obecnie jest częścią Parku Krajobrazowego Doliny Bobru i w dalszym ciągu z powodzeniem pełni funkcję wypoczynkową dla mieszkańców miasta oraz jest atrakcją dla odwiedzających jeleniogórski region turystów. Taką też funkcję przypisuje się temu miejscu obecnie. Borowy Jar, to miejsce, do którego można dotrzeć, korzystając z dobrze oznakowanych szlaków turystycznych, wytyczonych ścieżek spacerowych i tras rowerowych, które mają swój początek w centrum Jeleniej Góry. Jeżeli już znajdziemy się na obszarze Borowego Jaru, mamy do dyspozycji dobrze utrzymane szlaki turystyczne, punkty widokowe, utwardzoną trasę rowerową oraz ścieżki spacerowe, które tylko częściowo pokrywają się z tymi, jakie istniały w czasach istnienia jeleniogórskiego Helikonu. Ale jeżeli już poznamy wszystkie walory Borowego i połączymy je w jedną całość, to okazuje się, że jest to idealne miejsce nadające się do organizacji wypoczynku, uprawiania aktywnej turystyki, połączonej z edukacją przyrodniczą, historyczną i kulturalną. 2. Historia Borowego Jaru Borowy Jar i jego dzieje związane są z historią dziejów Jeleniej Góry i przyrodą, która jak magnes przyciągała w to miejsce ludzi żądnych wrażeń. To właśnie w Borowym Jarze na wzgórzu Bolesława Krzywoustego, prawdopodobnie Bolesław Krzywousty miał zbudować jeleniogórski zamek [3,4]. To, że Jelenia Góra miała swój zamek, znajdujemy potwierdzenie w wielu dokumentach pochodzących z XIII XV wieku. Jest tylko jedno ale, w żadnym z dokumentów pochodzących z tego okresu nie znajdziemy informacji, że był zbudowany na wzgórzu Bolesława Krzywoustego Immanuel Kramm Vom Helikon und den Elisaischen Felder bei Hirschberg, Hirschberg 1796 r.), Wyd. Bayerische StaatsBibliotek, Digitale Bibliotek Munchen. str Codeks dyplomatyczny Śląska, Codex Diplomaticus Silesiae, zbiór aktów prawnych z lat Wyd. Biblioteka cyfrowa Śląska. 4 Lindner, Kaspar Gottlieb: Deutsche Gedichte, 1743 r. str , Poetische Beschreibung des landberuhrnten Hausbergs oder Burglehns den Hirschberg.

4 Rys.2 Zamek na Wzgórzu B. Krzywoustego (fotomontaż - E. Gronostaj) Dotychczas przeprowadzone badania archeologiczne nie udowodniły, że w tym miejscu stał jeleniogórski zamek. Wykonane na wzgórzu B. Krzywoustego badania archeologiczne, tylko potwierdziły, że na wzgórzu B. Krzywoustego istniał obiekt obronny, ale czy to był jeleniogórski zamek, tego nie wiemy. Pierwszy drukowany opis Borowego Jaru pojawił się na początku XVIII w. w postaci zbioru poezji napisanego przez jeleniogórskiego nauczyciela Daniela Stoppe. Wydany zbiór poezji miał tytuł Der Parnaß im Sättler, w którym jeden z rozdziałów został poświęcony opisowi przyrody na górze Siodło i historii nazwy góry. Szczegółowo zostało opisane jedno miejsce, które wtedy nazwano Parnas. Obecnie Parnasu nie ma, natomiast w miejscu, gdzie był zbudowany Parnas znajdujemy fragment dawnej budowli w postaci muru oporowego i ruin fabryki zbudowanej w XIX w.. Kolejny dokładny opis przyrody i ścieżek spacerowych po Borowym Jarze pojawił się pod koniec XVIII w. w przewodniku po jeleniogórskim Helikonie. Przewodnik nosił tytuł Vom Helikon und den Elisaischen Feldern bei Hirschberg, a jego autorem i wydawcą był miejscowy drukarz Immanuel Krahn w którym szczegółowo opisał sposób i kolejność zwiedzania jeleniogórskiego Helikonu, na którego obszarze w wybranych miejscach miały swoje siedziby greckie muzy. Miejsca które stały się siedzibami muz, nie były wyznaczone przypadkiem. Były to miejsca z których można było podziwiać panoramę gór, miasta oraz miejscowości położonych w Kotlinie Jeleniogórskiej. Wiek XIX, to okres, kiedy wzrosło turystyczne znaczenie Borowego Jaru. Świadczy o tym przewodnik turystyczny, wydany w XIX (1887) po najbliższych miastu wzgórzach. Tytuł przewodnika - Hirschberg und seine Umgebung: Kurzgefasster Führer für Touristen [4a]. W przewodniku znajdujemy pełny opis lewej i prawej strony Borowego Jaru, obejmującego górę Siodło i Gapy. Do przewodnika dołączono trzy mapy, na których zaznaczono istniejące w tym okresie ścieżki i granice lasów. Na początku XX w. został wydany kolejny przewodnik Neuer Führer für Hirschberg am Riesengebirge und seine Umgebung mit zwei Karten [4b], w którym opisano najciekawsze miejsca i szlaki turystyczne Kotliny Jeleniogórskiej, a w tym również Borowego Jaru. Borowy Jar to nie tylko turystyka i wypoczynek. Borowy Jar był i jest miejscem, gdzie była i jest prowadzona działalność gospodarcza. W okresie średniowiecza była to głównie działalność związana z hodowlą ryb i mieleniem zboża w młynach. Przemysł pojawił się Borowym Jarze w XIX w. Wtedy wzdłuż rzeki Bóbr, przepływającej przez Borowy Jar zbudowano fabryki przetwarzające drewno na papier (Fabrik Weltende). Początek XX w. to budowa na rzece Bóbr zapór, które do dnia dzisiejszego pełnią ważną rolę obiektów hydroenergetycznych a Hirschberg und seine Umgebung: Kurzgefasster Führer für Touristen 4b Neuer Führer für Hirschberg am Riesengebirge und seine Umgebung mit zwei Karten (początek XX w.)

5 Pochodzenie nazwy Sättler (obecnie góra Siodło) - wyjaśnia w swoim Der Parnaß im Sättler [5], jeleniogórski nauczyciel-poeta Daniel Stoppe ( ). Zgodnie z tym co pisze Stoppe, nazwa góry ma swój związek z jeleniogórskim siodlarzem (rymarzem), który miał mieszkać wraz z żoną na szczycie góry w czasach o których mało kto pamięta. W pewnym momencie swojego życia, Siodlarz oprócz wyrobu siodeł, podjął się czynu, który był zabroniony, a mianowicie zajął się biciem monet. Proceder został wykryty, siodlarza złapano, a następnie skazano na śmierć przez spalenie na stosie. Wyrok został wykonany i to w Krakowie. Od tej pory mieszkańcy Jeleniej Góry wierzyli, że po wykonaniu wyroku duch siodlarza powrócił na górę Siodło, gdzie miał pokazywać się mieszkańcom. Widywany był w godzinach południowych, późną porą wieczorową, jak i wczesnym porankiem. Najczęściej widziany był na skałach, gdzie siedząc naprawiał siodło, trzymając je w rękach. Jeleniogórzanie ciekawi widoku ducha siodlarza, zaczęli odwiedzać górę Siodło, a na zadane pytanie:, Dokąd idziesz? najczęściej odpowiadali: Do Siodlarza, co było jednoznaczne, że idą spotkać się z duchem siodlarza. Z czasem na zadane pytanie: - Dokąd idziesz? odpowiadali - Na Siodlarza, - informując że chodzi o górę leżąca na zachód od Wzgórza Krzywoustego (Hausberg). Od tego momentu nazwa Sättler przyjęła się i była powszechnie używana. Ukryte skarby [6]. Od dawna mieszkańcy Jeleniej Góry wierzyli, że w Borowym Jarze zostały ukryte skarby i wielu z nich podejmowało próby ich odszukania [7]. Przykładem jest zdarzenie jakie miało miejsce w Wigilię Bożego Narodzenia 1748 r., które przytrafiło jednemu z mieszkańców Jeleniej Góry. Otóż żyjący w tym okresie biedny perukarz o nazwisku Reymann, niestroniący od alkoholu, wierzył w to, o czym opowiadali starzy mieszkańcy miasta. Zgodnie z głoszoną przez nich legendą, w każdą wigilię Bożego Narodzenia, o północy przy świetle latarni można było zobaczyć ukryte na Wzgórzu Bolesława Krzywoustego skarby, które można było wydobyć i stać się bogatym człowiekiem. Biedny Reymann, pełen wiary w to, o czym mówiono, w Wigilię Bożego Narodzenia 1748 r. udał się uzbrojony w latarnię na Wzgórze B. Krzywoustego, z którego już nigdy nie wrócił. Trzeciego dnia Świąt pod wieczór znalazł go martwego, woźnica (pani von Buchs) niedaleko wzgórza w zagłębieniu terenu, z latarnią leżącą obok i pustym workiem. Najprawdopodobniej miał potknąć się, czy to ze strachu, czy z pijaństwa, i spadł ze skały, uderzając głową o kamień. Następnie, jak go znaleziono, w starym płaszczu, wsadzono do trumny i pochowano na cmentarzu kościoła Św. Ducha. I tak tragicznie zakończyła się wyprawa perukarza Reymana po ukryte na Wzgórzu Krzywoustego skarby. Jest bardzo prawdopodobne, że skarby leżą tam do dnia dzisiejszego. Kolejna legenda związana z Borowym Jarem, dotyczy Cudownego Źródła. Legenda głosi, że picie wody ze źródła jest próbą na prawdomówność i pozwala rozpoznać człowieka nieuczciwego. Fot.3 Skała na górze Siodło (E. Gronostaj) Daniel Stoppe: Der Parnaß im Sättler, XVIII w., Wyd. Niedersaechsische Staats- und Universitaetsbibliothek Digitalisierungszentrum Goettingen 6, 7 Johann Daniel Hensel: Opis szczegółowy Helikonu w Jeleniej Górze (tłumaczenie Tomasz Pryll) (str. 254)

6 Nie mniej w czasach nam współczesnych, wielu mieszkańców wierzy w cudowne właściwości wypływającej ze źródełka wody, praktycznie odwiedzając je codziennie celem nabrania wody, a następnie jej spożycia. 3. Walory historyczno-przyrodnicze Borowego Jaru Na obszarze Borowego Jaru znajduje się wiele miejsc o szczególnych walorach historyczno-przyrodniczych, które z powodzeniem można wykorzystać do organizacji wypoczynku, uprawiania aktywnej turystyki, połączonej z edukacją przyrodniczą, historyczną i kulturalną. Są nimi; Wzgórze Bolesława Krzywoustego, góra Siodło, góra Gapy, rzeka Bóbr, Wieża Książęca w Siedlęcinie oraz obiekty przemysłowe zbudowane wzdłuż koryta rzeki Bóbr Wzgórze Bolesława Krzywoustego Wzgórze Bolesława Krzywoustego (375m n.p.m.) położone jest w granicach administracyjnych miasta Jelenia Góra, w północno-zachodniej jego części, w zakolu rzeki Bóbr, w okolicy ujścia rzeki Kamiennej. Jest miejscem, gdzie miał być zbudowany jeleniogórski zamek. O jeleniogórskim zamku pisali; Ephrain Ignatio Nasone w kronice księstwa świdnicko-jaworskiego z 1667 r., David Zeller w kronice Jeleniej Góry napisanej w latach oraz Dr Kaspar Gottlieb w swoim Historische und Poetische Beschreibung des landbruhmten Hausbergs oder Burglehns den Hirschberg. Wymienieni autorzy w swoich kronikach, początki Jeleniej Góry, jak i zamku wiązali z Bolesławem Krzywoustym, który w latach miał założyć Jelenią Górę, a na wzgórzu obecnie nazywanym wzgórzem Bolesława Krzywoustego (Hausberg), zbudować warowny zamek. O tym, że Jelenia Góra miała zamek możemy dowiedzieć się z dokumentów przechowywanych w archiwach. Pierwszy taki dokument pochodzi z 1291 r. [7]. Tymi dokumentami były różnego rodzaju akty prawne, opracowane, napisane i podpisane na castrum Hyrzberk, tj. na jeleniogórskim zamku. Ostatnie pisemne informacje o jeleniogórskim zamku pochodzą z okresu wojen husyckich, gdzie rok 1433 jest szczególnym [8]. W tym roku jeleniogórscy mieszczanie zamek wykupili i rozebrali, a ze wzgórza B. Krzywoustego znikają zamkowe budowle. Był to okres, kiedy siły husytów zbrojnie działały na Śląsku, a ich działania objęły również obszar Kotliny Jeleniogórskiej. Husyci prowadząc działania zbrojne na Śląsku, oblegali okoliczne zamki warowne oraz samo miasto Jelenią Górę. Szturmowi wojsk husyckich oparły się zamki dobrze umocnione, takie jak; Chojnik (Kynast), Sokolec (Falkenstein), Wleń (Lehnhaus) oraz jeleniogórski zamek. Natomiast szturmowi husytów nie oparły się zamki małe, słabo umocnione do których należał min. zamek na Wzgórzu Zamkowym (w Zielonym Lesie, Grűnbusch) oraz zamek w pobliżu Siedlęcina (zwany Zbójeckim Zamkiem). Prawdopodobnie pozostałości po jeleniogórskim zamku (ruiny) były widoczne jeszcze w czasie wojny trzydziestoletniej, gdzie oddziały cesarskie i szwedzkie zbudowały zespół fortyfikacji i umocnień polowych na wzgórzu B. Krzywoustego Codeks dyplomatyczny Śląska, Codex Diplomaticus Silesiae, zbiór aktów prawnych z lat Wyd. Biblioteka cyfrowa Śląska. 8 Johann Daniel Hensel: Historyczno-topograficzny opis miasta Jelenia Góra (tłumaczenie Tomasz Pryll) (str )

7 Rys.4 Wzgórze B. Krzywoustego (fotomontaż E. Gronostaj) Na przełomie XVIII i XIX w. Wzgórze Bolesława Krzywoustego jest celem wycieczek mieszkańców Jeleniej Góry oraz ulubionym miejscem rozrywki. Na wzgórzu, pod koniec XVIII w. wzniesiono drewniany szynk, a obok kręgielnię. W połowie XIX w. na miejscu starego szynku zbudowano restaurację (rys.4), obok której w 1911 roku na szczycie wzgórza otwarto wieżę widokową, zwaną cesarską ( Kaiserturm ) na cześć Cesarza Wilhelma I [9]. Wzgórze cieszyło się niesłabnącą popularnością do czasów II wojny światowej Po wojnie wieża przechodziła różne koleje losu. Obecnie, dzięki przeprowadzonemu remontowi, ponownie stała się atrakcyjnym celem wycieczek i turystów odwiedzających Jelenią Górę. Atrakcją jest udostępniony na jej szczycie punkt widokowy, z którego można podziwiać panoramę miasta i Karkonoszy. 3.2.Góra Siodło Góra Siodło jest wzgórzem, które od bardzo dawna jest własnością Jeleniej Góry, jako las miejski. Jest miejscem z którego patrząc w kierunku południowym, możemy zobaczyć całe pasmo Karkonoszy oraz Kotlinę Jeleniogórską wraz z leżącymi na jej obszarze miejscowościami. Strona północna góry to strome zbocza, opadające do rzeki Bóbr. Rys. 5 Jeleniogórski Helikon i Parnas, opracował Eugeniusz Gronostaj Borowy Jar, historia i teraźniejszość, praca zbiorowa, Wyd. Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych

8 Po raz pierwszy piękno przyrody góry Siodło zostało zauważone i opisane na początku XVIII w. przez jeleniogórskiego nauczyciela Daniela Stoppe w zbiorze poezji o nazwie Der Parnaß im Sättler [10], który razem z uczniami miejscowej szkoły, na zboczach góry Siodło zbudował Parnas (rys.6), przypominający mitologiczną krainę znajdująca się w Grecji. Podobnie jak w Grecji, na jeleniogórskim Parnasie zamieszkał Apollo wraz z orszakiem muz. (krótka biografia) Daniel Stoppe - urodził się w Jeleniej Górze i studiował w Lipsku. Po ukończeniu studiów wrócił do Jeleniej Góry, gdzie pracował, jako nauczyciel (był wicedyrektorem szkoły), a okazjonalnie pisał wiersze. Poetycki opis zbocza góry Siodło znajdujemy w Der Parnaß im Sättler wydanym przez Mumme, Frankfurt/Leipzig 1735 Z napisanego zbioru poezji Daniela Stoppe, możemy dowiedzieć się, że Parnas był tłumnie odwiedzany przez jeleniogórzan, a wielu z nich w pobliżu Parnasu miało wykupione od miasta stałe miejsca piknikowe. Atrakcją tego miejsca, była kawiarnia, zbudowana na wejściu do Parnasu, od strony miasta, nad samym brzegiem Bobru. Do kawiarni, jak i Parnasu prowadziła dokładnie ta sama ścieżka, którą obecnie wędrujemy w kierunku Perły Zachodu wzdłuż rzeki Bóbr. To prawdopodobnie Stoppe, przebywając często na Parnasie mógł tutaj napisać swój Der Parnaß im Sättler. Rys. 6 Gottfried Bőhmer - Sattler und Miracul Brunn 1.Krzyżna 2. Kawiarnia 3. Parnas (fragment, źródło Muzeum Karkonoskie) Parnas był na tyle znaczącym i ważnym obiektem, że Matthaeus Schubarth (kartograf) specjalnym znakiem topograficznym zaznaczył ten obiekt na mapie księstwa jaworskiego z 1736 r. Również grafik barokowy, miedziorytnik Gottfried Bőhmer ( ),, pochodzący z Kowar, narysował zbocze góry Siodło wraz Parnasem i kawiarnią (rys. 6). Tytuł grafiki - Sattler und Miracul Brunn [10a] Również piękno przyrody góry Siodło pod koniec XVIII w. urzekło Johanna Christopha Schönana ( ), burmistrza Jeleniej Góry, który będąc miłośnikiem przyrody postanowił zagospodarować szczyt góry Siodło na wzór starożytnego greckiego Helikonu, opisanego w księdze starożytnego geografa greckiego Pauzaniasza. Wzorując się na tym opisie z inicjatywy burmistrza Christopha Schönana wytyczono na zboczach góry Siodło ścieżki spacerowe i miejsca, z których można było zobaczyć piękną panoramę Kotliny Jeleniogórskiej, Karkonoszy i przełom rzeki Bóbr z widocznymi stromymi zboczami gór Siodło i Gapy. Miejsca te, umownie stały się siedzibami muz (rys. 5), tj.; Erato, Euterpe, Kaliope, Klio, Melpomene, Polihymnia, Tepsychora, Talia oraz Urania. Każda ze ścieżek, która łączyła siedziby muz otrzymała swoją nazwę, a w wybranych, ciekawych miejscach wykonano z naturalnych elementów ławki, na których siedząc można było podziwiać piękną panoramę kotliny, Karkonoszy, miasta i przełom rzeki Bóbr. Budowę jeleniogórskiego Helikonu zakończono w 1794 r. a teren ten stał się wielką atrakcją Jeleniej Góry, odwiedzaną przez znakomitych gości. Świadczy o tym wizyta w 1800 r. przyszłego prezydenta Stanów Zjednoczonych Johna Quincy Adamsa Daniel Stoppe: Der Parnaß im Sättler, XVIII w., Wyd. Niedersaechsische Staats- und Universitaetsbibliothek Digitalisierungszentrum Goettingen 10a Grafika Der Parnaß im Sättler - Gottfried Bőhmer ( ), Muzeum Karkonoskie

9 Rys. 7 Wegekarte II (fragment, źródło Muzeum Karkonoskie) Walory przyrodnicze góry Siodło i jej otoczenia były doceniane przez mieszkańców Jeleniej Góry w kolejnych latach, którzy starali się każdy wolny czas spędzać na jej zboczach. Dowodem są przewodniki i mapy po najbliższych miastu okolicach, wydane w XIX oraz na początku XX w. [12a, 12b] W każdym z tych przewodników znajdujemy pełny opis góry Siodło. Przykładem może być mapa z początku XX w., wydana przez Towarzystwo Karkonoskie (Riesengebirgsverein) pod nazwą Wegekarte II (rys.7) [11]. Jak jest dzisiaj?? Po 1945 r. góra Siodło utraciła swoje turystyczne znaczenie. Wiele atrakcyjnych miejsc z uwagi na czas i działalność człowieka stała się niedostępna. Ale w ostatnich latach coś zmieniło się. Wzrosło zainteresowanie tym miejscem i podobnie jak w minionych latach spotkać można tutaj wielu mieszkańców Jeleniej Góry, którzy odwiedzają to miejsce spacerując, biegając, uprawiając Nordic Walking i wspinaczkę skałkową oraz jazdę na rowerze. Do łask powoli wracają te miejsca, które były częścią dawnego jeleniogórskiego Helikonu. Z niektórych miejsc usunięto zakrzaczenia, które utrudniały dostęp do elementów dawnego Jeleniogórskiego Helikonu takie jak; ścieżka miłości, ścieżka poetów, ścieżka nimf oraz ścieżka Hipokrene wraz ze źródłem Hipokrene. Również okazało się, że korzystając z napisanego w 1795 r. przez Immanuela Krahna przewodnika [12], znajdując się na obszarze dawnego Helikonu możemy trafić do miejsc które były siedzibami muz na jeleniogórskim Helikonie. Do części tych miejsc dojdziemy korzystając z widocznych w terenie ścieżek (rys. 5). Bez problemów trafimy do siedziby muzy Klio, Euterpe, Erato i Urania. Natomiast siedziby pozostałych muz, tj. Kaliope, Klio, Melpomene, Polihymnia, Tepsychora oraz Talia, są niedostępne, ponieważ znajdują się poza ścieżkami, ukryte w gęstwinach. Obecnie podobnie jak to zalecał to Immanuel Krahn, wędrówkę możemy rozpocząć przy Cudownym Źródle, gdzie wspinając się do góry po schodach trafimy na dawną Ścieżkę Nimf, która doprowadzi nas do niewielkiego strumienia, gdzie znajdziemy leżący w trawie granitowy graniastosłup. Jeżeli w tym miejscu skręcimy w prawo i pójdziemy do góry wzdłuż strumienia to dojdziemy do wzniesienia poświęconego muzie Klio nauczycielki historii. W miejscu siedziby muzy Klio obecnie znajdziemy początek ścieżki wysadzanej modrzewiem, która doprowadzi nas do miejsca poświęconego muzie Euterpe. Pamiątką po dawnej świetności miejsca, które było siedzibą Euterpe jest ukryty w zaroślach stary punkt widokowy, który w XIX w. nazwano Schönaus Ruth. Jeżeli natomiast, przy leżącym granitowym graniastosłupie pójdziemy prosto do góry, ścieżką obecnie opisaną jako Ścieżka Poetów, to dojdziemy do miejsca, gdzie rośnie wysoki dąb, który nosi nazwę Dąb Cesarski. Zgodnie z głoszoną legendą, dąb był posadzony w 1697 r. Tutaj pod dębem możemy odpocząć na ławeczce. Po odpoczynku, kierując się w górę za zielonym szlakiem, po ok. 400 m dojdziemy do skrzyżowania ścieżek, przy którym obecnie stoi tablica informacyjna Stowarzyszenia Goduszyn Wegekarte II, Muzeum Karkonoskie 12 Immanuel Kramm Vom Helikon und den Elisaischen Felder bei Hirschberg, Hirschberg 1796 r.), Wyd. Bayerische StaatsBibliotek, Digitale Bibliotek Munchen 12a Hirschberg und seine Umgebung: Kurzgefasster Führer für Touristen (1887) 12b Neuer Führer für Hirschberg am Riesengebirge und seine Umgebung mit zwei Karten (początek XX w.)

10 Ścieżka, która w tym miejscu odchodzi w prawo, to dawna Ścieżka Miłości (obecnie oznakowana jako Ścieżka Poetów), przy której na samym jej początku znajduje się skała z wnęką. Jest to dawna siedziba muzy poezji miłosnej Erato, którą Immanuel Krahn w wydanym przewodniku opisał w sposób następujący - charakterystycznym dla skały jest wnęka, pełniąca rolę naturalnej altany przeznaczonej dla 2 osób. W tym miejscu, w czasach świetności jeleniogórskiego Helikonu, patrząc w dół, widoczne były ostre skały, wiszące nad budzącą grozę przepaścią nad Bobrem. Za skałą Erato, Ścieżka Miłości łagodnie schodzi w dół, początkowo w lewo, następnie w prawo, by w końcu pod ostrym kątem ponownie w lewo. Na końcu Ścieżki Miłości, obecnie po lewej stronie zobaczymy drewniane schody, po których wspinając się i wędrując wąską ścieżką dojdziemy do drogi leśnej oznakowanej zielonym szlakiem. W czasach Immanuela Krahna, w miejscu, gdzie obecnie znajdują się schody, kończyła się dawna Ścieżka Miłości, a na jej przedłużeniu rozpoczynała Ścieżka Poetów. Obecnie dawna Ścieżka Poetów na całej długości jest całkowicie zarośnięta. W czasach budowniczych jeleniogórskiego Helikonu była to bardzo atrakcyjna ścieżka, która prowadziła u podnóża skały Trafalgar do skały o nazwie Gibraltar, na którą wchodziło się po wyrzeźbionych w skale schodkach. Obecnie skała Gibraltar jest niedostępna, ale jeżeli trafimy tam przypadkiem, to stojąc na skale zobaczymy po drugiej stronie rzeki Bóbr zbocze góry Gapy i u jej podnóża próg wodny, który część wód Bobru kieruje na turbiny elektrowni. Immanuel Krahm tak opisał ten fragment terenu - wędrując Ścieżką Poetów widać masywy skalne, które wznoszą się na wysokość od 60 do 80 stóp, a ich górne części wystają poza te, na których spoczywają, sprawiając wrażenie, że lada chwila runą, a zarazem mają tak regularny kształt, jakby były ciosane na wymiar. Ponieważ dawna Ścieżka Poetów opisana przez Immanuela Krahna obecnie jest niedostępna, przebywając w miejscu gdzie ma swój koniec Ścieżka Miłości, należy schodkami i prowadzącą do góry wąską ścieżką dojść do drogi leśnej oznakowanej zielonym szlakiem. Po osiągnięciu drogi leśnej, skręcamy w prawo, po to aby po ok. 300 m dojść do oznakowanego drogowskazem miejsca, wskazującego wejście na punkt widokowy Trafalgar. Jest to miejsce z którego roztacza się cudowny widok na przełom rzeki Bóbr, widoczną po drugiej stronie górę Gapy i znajdujące się poniżej punktu zarośla ukrywające dawną Ścieżkę Poetów. Obecnie jest to w pełni bezpieczny punkt widokowy, na którym ustawione są barierki zabezpieczające. Na uwagę zasługuje również ten fragment terenu Góry Siodło, gdzie jeszcze niedawno stał na jeleniogórskim Helikonie jedyny murowany obiekt, tj. świątynia Appolina. W istocie postawiona świątynia była pomnikiem na cześć zmarłego w 1786 r. króla Prus Fryderyka II Wielkiego. Po dawnej świątyni Appolina do czasów nam współczesnych zachowały się jedynie fragmenty fundamentów tego budynku. Z miejsca, gdzie znajdujemy resztki fundamentów świątyni Appolina, idąc na zachód ścieżka, można dojść do najwyższego punktu góry Siodło, gdzie znajduje się skała o nazwie Urania - siedziba muzy o niebie. Ze skały w czasach budowniczych jeleniogórskiego Helikonu było widać całą Kotlinę Jeleniogórską, Karkonosze, Rudawy Janowickie i część Gór Kaczawskich. Obecnie gór nie widać, ponieważ ich widok przesłaniają wysokie drzewa rosnące od strony południowej. Źródełka na Górze Siodło Atrakcją góry Siodło są również dwa źródełka, położone na zboczach góry. Jedno ze źródeł znane jest mieszkańcom Jeleniej Góry pod nazwą Cudowne Źródło. Drugie jest zapomniane i praktycznie mało, kto wie gdzie ono obecnie znajduje się. Jedno i drugie źródełko było częścią jeleniogórskiego Helikonu, a ich lokalizacja i miejsce wypływu wody, idealnie pasowały do opisów z księgi starożytnego geografa greckiego Pauzaniasza. Odpowiednio na greckim Helikonie źródła nosiły nazwę Aganippe i Hipokrene.

11 Aganippe (Cudowne Źródło), podobnie jak źródło w Beocji wypływa ze zbocza góry Helikon, natomiast w Jeleniej Górze, ze zbocza Kaplicznej. Immanuel Krahn tak opisał to miejsce w swoim przewodniku - znajdując się przy Aganippe (Cudownym Źródle), patrząc w kierunku zachodnim, widzimy ścieżkę, która prowadzi wzdłuż Bobru, skręcając w prawo, a następnie w lewo. Ścieżka ta istnieje obecnie i nadal jest to główny trakt, którym możemy dojść lub dojechać rowerem do Perły Zachodu. Źródło Hipokrene znajduje się dalej i położone jest w połowie drogi na Perłę Zachodu, przy ścieżce Hipokrene (fot. 8). Immanuel Krahn tak opisał ścieżkę Hipokrene - wędrując ścieżką pod oplecionymi bluszczem drzewami, wzdłuż krzewów malin i jeżyn, raz w górę, raz w dół, dochodzimy do pięknego Źródełka Beckera, nazywanego również Hipokrene. Wypływa ono ze ściany skalnej, spomiędzy kilku pęknięć, w porośniętym krzewami miejscu, które za Fot. 8 Źródło Hipokrene (E. Gronostaj) sprawą burmistrza Schönana zostało skanalizowane, a w miejscu wypływu utworzono trawiaste ławy. Po przeciwnej stronie od dawnych czasów miało stać palenisko, zbudowane z kilku kamieni. Z tego miejsca, porośnięte trawą schody prowadziły w górę w kierunku skał górujących nad doliną. W czasach nam współczesnych opisany przez Immanuela Krahna teren wygląda inaczej. Nie ma malin, paleniska i porośniętych bluszczem drzew. Pozostały tylko widoczne w górze skały Trafalgaru i wypływająca ze szczeliny skalnej woda do dawnej cembrowiny, prawdopodobnie tej, którą polecił skanalizować burmistrz Schönau Góra Gapy Fot. 9 Skała Progi ( E. Gronostaj) Góra Gapy należy do najmniej znanych i odwiedzanych wzgórz w obrębie Jeleniej Góry. Położona jest w północno-zachodniej części miasta, na zachód od ulic Grunwaldzkiej i Podchorążych. Od południa ogranicza ją rzeka Bóbr, zaś od północy i zachodu, strumień Szumiąca i droga łącząca Jeżów Sudecki z Siedlęcinem. Jest to rozległe kopulaste wzgórze, porośnięte lasem świerkowym, którego najwyższy punk osiąga wysokość 485 m n.p.m. Wzniesienie to należy już do Gór Kaczawskich. Najstarsza znana nazwa tego wzgórza, funkcjonująca, co najmniej od XIX w., brzmiała Kappenberg [13], co można przetłumaczyć, jako Kapturowa Góra. Być może nazwa ta nawiązywała do jej kształtu? Od bardzo dawna teren ten stanowił własność Jeleniej Góry, jako las miejski. Z tego powodu zwany był też często Sechstätter Wald, od nazwy najbliżej położonego przedmieścia Jeleniej Góry Sechstätte, czyli Sześć Miejsc (ob. ul. Grunwaldzka) Borowy Jar, historia i teraźniejszość, praca zbiorowa, Wyd. Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych, str , autor Ivo Łaborewicz

12 Od bardzo dawna, przez południowy stok wzgórza, równolegle do Bobru, wiodła droga prowadząca do Siedlęcina. Miała ona najprawdopodobniej czysto gospodarczy charakter, o czym świadczy zachowana do XX w. jej nazwa Marktsteig - Rynkowa Ścieżka. W XIX w. wzniesienie to stało się terenem rekreacji mieszkańców i turystów. Być może dopiero w tym czasie znajdujące się tu liczne skałki otrzymały swoje własne nazwy: Veilchenstein (dziś Progi fot. 9), Zeisigstein (dziś Czyżynki), Hoh Kiefer (dziś Sośnik). W pobliżu skał, na ścieżce znajdował się punkt noszący nazwe Goldene Aussucht (Złoty Widok) (fot. 10). Pod koniec XIX w. poprowadzono tutaj liczne znakowane ścieżki. Jedna z nich nosiła miano Zelderweg, na cześć Fot. 10 Złoty Widok (E. Gronostaj) kupca Adolpha Zeldera, członka Towarzystwa Karkonoskiego (RGV). Ścieżka ta była poprowadzona nad samym brzegiem rzeki Bóbr do Siedlęcina. Inne ścieżki prowadzone były wokół góry i na szczyt wzniesienia. Należała do nich Prinzeß=Charlottenweg, Droga Księżniczki Szarloty. Imię tejże księżniczki nosiła też jedna z ławeczek na wzgórzu. Ławek było tu o wiele więcej. Na północnym stoku wzgórza wzniesiono na przełomie XIX i XX w. strzelnicę wojskową, służącą Batalionowi Strzelców im. von Neumanna, lokując ją w tzw. Jägerwäldschen (Strzeleckim Lasku), przy skupisku zabudowań zwanym Waldhäuser (Leśne Domy). Obok strzelnicy ustawione były trzy pomniki upamiętniające jeleniogórzan poległych w wojnie prusko-francuskiej w latach W latach przy obecnej ul. Lwóweckiej i Podchorążych wzniesiono nowe koszary wojskowe. Na potrzeby przykoszarowego poligonu zaadaptowano wschodnie stoki wzgórza. Po 1945 r. wzgórze to otrzymało nazwę Gapy, co odnosi się zapewne do ludowego określenia gawronów, które to ptaki czasem tu przesiadują. 3.4 Rzeka Bóbr [14] Na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Bobru rzeka Bóbr płynie na odcinku ok. 38 km, a na terenie Borowego Jaru ok. 4 km. Na tym krótkim odcinku znajdują się cenne obiekty historyczne, do których można zaliczyć m.in.: wiadukt kolejowy położony niedaleko Wzgórza Bolesława Krzywoustego i zbudowany w latach na miejscu starszego z 1865r. wysadzonego w maju 1945r. przez wojska niemieckie. Wysokość wiaduktu nad lustrem wody wynosi blisko 40 m ruiny dawnej papierni (Strohstoff Fabrik) położone na lewym brzegu rzeki, w odległości ok. 250 m za Cudownym Źródłem. Po dawnej papierni pozostał mur oporowy oraz fragmenty fundamentów budynków. wyspa na rzece na której w latach działała ścieralnia drzewa (Fabrik Weltende). W 1945 r. wojsko niemieckie, z nieznanych przyczyn, wysadziło zabudowania ścieralni. Obecnie na wyspie nie znajdziemy śladów po dawnej ścieralni. W miejscu gdzie stały jej budynki obecnie stoją zabytkowe turbiny wodne Borowy Jar, historia i teraźniejszość, praca zbiorowa, Wyd. Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych

13 Rys. 11 Mapa Borowego Jaru autor E. Gronostaj

14 Elektrownie wodne Bobrowice III i IV powstały w 1923 r. po przebudowie i unowocześnieniu poprzednich siłowni. Zasilane były poprzez kanał derywacyjny z ujęcia na jazie odległym o 260 m w górę rzeki. Obie elektrownie zostały zniszczone pod koniec wojny, w 1945 roku. Jedną z nich Bobrowice III - odbudowano w latach Drugą Bobrowice IV zbudowano od podstaw na miejscu starszej, dopiero w XXI wieku, a do użytku oddano w roku Jezioro Modre to sztuczny zbiornik wodny o długości około 1 kilometra, który powstał przez spiętrzenie wód rzeki Bóbr przez tamę elektrowni Bobrowice I. W połowie jeziora na wysokości Perły Zachodu, brzegi jeziora połączone są kładką dla pieszych, która umożliwia przejście pomiędzy schroniskiem turystycznym a grupą skalną o nazwie Wieżyca i dalej na szczyt Gapy. Na wysokości tamy, prawym brzegu, znajduje się osobliwość geomorfologiczna, którą są duże bloki granitu z głębokimi, regularnymi kociołkami, tzw. marmity elektrownia Bobrowice I - obiekt powstał w latach , w wyniku przegrodzenia rzeki zaporą o wysokość około 10 m i długość 80 m powstało jezioro. Elektrownia Bobrowice I jest typem elektrowni zbiornikowej z jazem, do której przylega budynek siłowni postawiony w korycie rzeki. 3.5 Wieża Książęca w Siedlęcinie [15] Mieszkalna Wieża Książęca w Siedlęcinie należy do najcenniejszych zabytków na Dolnym Śląsku (fot. 12). Została zbudowana ok r., jako rezydencja księcia Henryka I i jest jedną z niewielu doskonale zachowanych tego typu budowli obronnych. Najciekawszym elementem wyposażenia wieży są czternastowieczne malowidła ścienne, przedstawiające legendę o rycerzu króla Artura sir Lancelocie z Jeziora (jedyne zachowane takie na świecie). Można je oglądać na drugim piętrze wieży (fot. 26). Wykonano je w technice al secco (na suchym tynku). Freski przez wieki przykryte były tynkiem. Dopiero w 1888 r. zostały odkryte, następnie częściowo odsłonięte i zakonserwowane. Fot. 12 Wieża Książęca (E. Gronostaj) Interesujące są również najstarsze zachowane w Polsce stropy drewniane, datowane metodą dendrochronologiczną na lata 1313, 1314 i Na uwagę zasługuje nisza okna północnego, gdzie znajdują się malowane tarcze herbowe rodziny von Redern i von Zedlitz z ok r., a na ścianie obok dwie sylwetki rycerzy konnych. Wieża w 1368 r. została sprzedana przez wdowę po Bolku II, księżną Agnieszkę. Nowym właścicielem został rycerz Jenschin von Redern i do połowy XV w. wieża była w posiadaniu tego rodu. Przebudowa wieży miała miejsce w 1575 r., kiedy to dobudowano najwyższą kondygnację, bowiem w tym roku miał miejsce pożar Strona oraz udostępniony materiał dr Przemysław Nocuń z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Wieża książęca w Siedlęcinie w świetle dotychczasowych badań

15 Dalsza rozbudowa wieży nastąpiła pod koniec XVIII w., kiedy dobudowano do niej oficynę, zasypując przy tym częściowo fosę oraz wymieniono niektóre stropy. W roku 1840 rozebrano resztki dawnych murów obronnych. W latach przeprowadzono pierwszą konserwację i remont wieży oraz dachu. W latach odkryte zostały słynne polichromie. W latach przeprowadzono pierwsze większe prace konserwatorskie. Fot. 13 Freski w Wieży Książęcej (E. Gronostaj) Po 1945 r. Wieżą Książęca, należąca wcześniej do Schaffgotschów, zajęta została przez Państwowe Gospodarstwo Rolne, które przeznaczyło część wieży na magazyn, a w sali reprezentacyjnej urządziło wialnię zboża. W 1952 r., po interwencji działaczy PTTK wieżę wyłączono z gospodarki PGR-u, oddając ją pod opiekę Konserwatora Zabytków, zaś klucz do wieży znajdował się w siedzibie Gromadzkiej Rady Narodowej w Siedlęcinie. Od 2001 r. wieża jest własnością Fundacji Zamek Chudów, która przeprowadziła kolejną konserwację malowideł i dba o zachowanie całego zabytku w jak najlepszym stanie. W wieży cyklicznie odbywają się w okresie letnim: Kramy Siedlęcińskie (sprzedaż wyrobów rzemieślniczych i rękodzieła), górskie smaki w każdą sobotę miesiąca, połączone z targami żywności, koncerty muzyki dawnej i noc muzeów. W okresie lata (w sierpniu), można zapoznać się z technikami pracy archeologów, którymi są studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego, odkrywając to, co jest ukryte głęboko pod warstwą ziemi wokół wieży Obiekty przemysłowe w Borowym Jarze [16] Od Wzgórza B. Krzywoustego, wzdłuż rzeki Bóbr, biegnie droga zwana do 1945 r. Weltendeweg, czyli Drogą Końca Świata (dziś al. Bolesława III Krzywoustego), która ma swój początek przy kładce nad rzeką Kamienną. Obecnie jest to ścieżka pieszo-rowerowa na Perłę Zachodu, imieniem Mariana Południkiewicza. Mijając wzgórze B. Krzywoustego zobaczymy górujący nad drogą i rzeką Bóbr wiadukt kolejowy (fot.14), wzniesiony w latach na miejscu starszego z 1865 r. wysadzonego w maju 1945 r. przez wojska niemieckie. Jego wysokość nad lustrem wody wynosi blisko 40 m. Za mostem rozpoczyna się Borowy Jar, gdzie w odległości ok. 300 m. od wiaduktu po lewej stronie drogi znajduje się obudowane kamieniami Cudowne Źródło Fot. 14 Wiadukt kolejowy (E. Gronostaj) Borowy Jar, historia i teraźniejszość, praca zbiorowa, Wyd. Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych

16 Jest to dokładnie to samo źródło, jakie opisał w swoim przewodniku Immanuel Krahn. Dalej za źródłem w odległości ok. 300 m znajdują się ruiny dawnej papierni (Strohstoff Fabrik), po której pozostał po lewej stronie drogi tylko mur oporowy, a po prawej fragmenty fundamentów budynków. Od tego miejsca, w odległości ok m znajduje się sztuczna wyspa, na której w latach produkowano ścier drzewny w fabryce o nazwie Fot. 15 Zabytkowe turbiny (E. Gronostaj) Fabrik Weltende. Oprócz ścieru, w początkowym okresie jej działalności do roku 1901, wytwarzano tutaj tekturę i papier pakowy. W 1945 r. wojsko niemieckie, z nieznanych przyczyn, wysadziło zabudowania papierni. Obecnie na wyspie nie znajdziemy śladów po ścieralni, natomiast w jej części centralnej zobaczymy ustawione zabytkowe turbiny wodne (fot.15), a naprzeciwko cypla skalnego pracująca elektrownię Bobrowice III i IV. Tuż obok fabryki papieru na Końcu Świata w 1923 r. wzniesiono dwie elektrownie wodne, tj. Bobrowice III i IV (fot. 18). W latach pracę elektrowni zautomatyzowano. Kolejna modernizacja miała miejsce w latach osiemdziesiątych XX w., gdzie po licznych przeróbkach i po dłuższym okresie jej unieczynnienia, elektrownię uruchomiono, jako zakład bezobsługowy, sterowany zdalnie z elektrowni Bobrowice I. Na wysokości elektrowni, po drugiej stronie Bobru, na skalistym wysokim cyplu, prawdopodobnie stał niegdyś mały zameczek, którego nikłe ślady zachowały się do dziś. Fot.16 Próg wodny na rzece Bóbr (E. Gronostaj) Został on częściowo zniszczony w 1427 r. przez husytów, a następnie, po odbudowie, przemieniony w gniazdo rycerzy rozbójników (Raubschloss). Według podań został ostatecznie zrównany z ziemią przez odwetową wyprawę mieszczan w kilka lat później. Za elektrownią, przy ścieżce, po lewej stronie znajduje się miejsce, gdzie widoczne są liczne, poszarpane skały, pełne małych jarów i uskoków, zwane od XVIII w. Tartarem. Będąc w tym miejscu, w oddali zobaczymy na przedłużeniu ścieżki schronisko Perła Zachodu, zbudowane w 1927 r. Jest ono zbudowane na stromej skarpie nad Jeziorem Modrym. Do 1945 schronisko nosiło nazwę Turmsteinbaude. W 1945 r. obiekt nazwano Perłą Zachodu. Patrząc w kierunku zachodnim, w oddali za schroniskiem Perła Zachodu zobaczymy wybudowaną w latach kamienną zaporę wodną, spiętrzającą wody rzeki Bóbr. W wyniku przegrodzenia rzeki zaporą o wysokość około 10 m i długość 80 m powstało jezioro, którego powierzchnia wynosi 11 ha. Zapora, wraz z elektrownią nosi nazwę Bobrowice I, a jezioro, które powstało Jezioro Modre. Zastosowane w elektrowni rozwiązania techniczne, takie jak urządzenia zrzutu wody, architektura budynku siłowni i jego usytuowanie oraz wyposażenie stało się w niedługim czasie modelowym typem hydroenergetycznym swoich czasów. Elektrownia Bobrowice I jest typem elektrowni zbiornikowej z jazem, do której przylega budynek siłowni postawiony w korycie rzeki. To tu

17 po raz pierwszy na obszarze elektrowni śląskich zastosowano klapy segmentowe do upustu nadmiaru wody. 4. Turystyka na obszarze Borowego Jaru 4.1. Turystyka piesza i rowerowa po lewej stronie Borowego Jaru - szlaki turystyczne [17] Borowy Jar to wyjątkowe i jedyne w swoim rodzaju miejsce, położone bliskiej odległości od centrum miasta, do którego możemy dojść lub dojechać rowerem, czemu sprzyja istniejący układ połączeń drogowych, ulic oraz ścieżek spacerowo-rowerowych (fot. 17). Dla zmotoryzowanych udostępniony jest plac postojowy u podnóża Wzgórza Bolesława Krzywoustego. Obszar Borowego Jaru idealnie nadaje się do uprawiania turystyki pieszej, rowerowej oraz aktywnego uprawiania sportów w okresie letnim i Fot. 17 Borowy Jar ścieżka spacerowa (E. Gronostaj) zimowym, a dla osób które znajdą się w tym miejscu, wzdłuż istniejących szlaków przygotowane są miejsca do odpoczynku (ławeczki i stoliki), oznaczenia informacyjne oraz tablice edukacyjne. Natomiast strudzeni marszem mogą skorzystać z miejsc noclegowych i gastronomicznych w Schronisku PTTK,,Perła Zachodu. Przez Borowy Jar przebiegają następujące szlaki; Euroregionalny Szlak Rowerowy ER-6 oraz dwa szlaki turystyczne piesze; Szlak Zamków Piastowskich, oznaczony kolorem zielonym oraz z Jeleniej Góry do Wojcieszowa, oznaczony kolorem żółtym. Euroregionalny Szlak Rowerowy ER-6 to międzynarodowy szlak, który rozpoczyna się w Czechach, a kończy w Bolesławcu. Po polskiej stronie prowadzi przez Kamienną Górę, Rudawski Park Krajobrazowy, Jelenią Górę (w tym obszar Borowego Jaru, wzdłuż lewego brzegu rzeki Bóbr), Pilchowice, Lwówek Śląski. Ogółem trasa liczy ok. 110 km Szlak Zamków Piastowskich - szlak zielony - to szlak turystyczny o długości 146 km przebiega przez 14 zamków piastowskich na obszarze województwa dolnośląskiego. Trasa szlaku rozpoczyna się w Zagórzu Śląskim i kończy się we wsi Grodziec. Na obszarze Parku Krajobrazowego Doliny Bobru długość szlaku wynosi około 30 km i prowadzi przez: Borowy Jar, Siedlęcin, Strzyżowiec, Radomice, Wleń i dalej w kierunku Bystrzycy. Na terenie Borowego Jaru szlak przebiega od centrum Jeleniej Góry przez kładkę na rzece Kamienna, w górę do wieży widokowej (Grzybek) i dalej w dół do Cudownego Źródła. Tuż za nim szlak skręca ostro pod górę i dalej schodkami oraz ścieżką prowadzi wprost do drogi leśnej. Przy Cudownym Źródle zaczyna się odcinek szlaku nazwany Ścieżką Poetów. Po drodze mijamy pomnik przyrody ożywionej Dąb Cesarski, za którym następnie odbijamy w prawo w kierunku północnym (w prawo) i wędrujemy do tablicy informacyjnej Stowarzyszenia Goduszyn, ustawionej przy skrzyżowaniu ścieżek. Na skrzyżowaniu, prawa odnoga to dawna Ścieżka Miłości, obecnie nosząca nazwę Ścieżka Poetów Borowy Jar, historia i teraźniejszość, praca zbiorowa, Wyd. Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych (str )

18 Fot. 18 Elektrownia Borowice III (E. Gronostaj) Nie wchodząc na Ścieżkę Poetów, wędrując w górę, i w dół po ok. 800 m dochodzimy do miejsca, gdzie widoczny jest znak wskazujący wejście na punkt widokowy Trafalgar. Znajdując się na punkcie widokowym, patrząc w kierunku wschodnim zobaczymy dolinę, którą płynie rzeka Bóbr i na jej końcu leżące miasto Jelenia Góra. Po minięciu punktu widokowego, schodząc w dół ścieżką, dojdziemy do miejsca, gdzie szlak zielony łączy się z żółtym. W tym miejscu widoczne są budynki elektrowni Bobrowice III i IV oraz sztuczna wyspa, na której w przeszłości stały budynki papierni, a obecnie stoją na niej zabytkowe turbiny wodne. Widoczny za budynkami cypel skalny nosi nazwę Zamczysko. Skręcając w tym miejscu w lewo (żółty i zielony szlak), wąska brukowana ścieżka doprowadzi nas do Schroniska Perła Zachodu i dalej drogą do elektrowni Bobrowice I oraz do Siedlęcina i Wieży Książęcej. Schodząc od Perły Zachodu drogą z prawej strony widzimy Jezioro Modre i tamę. Będąc na wysokości tamy, po drugiej stronie jeziora zobaczymy duże bloki granitu z głębokimi, regularnymi kociołkami, tzw. marmity. Głazy z marmitami zalegały pierwotnie na dnie rzeki, a na obecne miejsce przeniesiono je w 1925 roku, gdy w związku z budową tamy miały być zalane przez wody jeziora. Długość szlaku zielonego na obszarze Borowego Jaru wynosi około 5,5 km. Szlak z Jeleniej Góry do Wojciechowa - szlak żółty - to trasa prowadząca z Jeleniej Góry do Wojciechowa. Całkowita długość szlaku na obszarze Parku Krajobrazowego Doliny Bobru wynosi 18 km, natomiast na obszarze Borowego Jaru około 4,5 km, gdzie swój początek bierze przy kładce na rzece Kamiennej i prowadzi asfaltową drogą wzdłuż lewego brzegu rzeki Bóbr do Perły Zachodu. Wcześniej mija, Wzgórze B. Krzywoustego, następnie Cudowne Źródełko i dochodzi do ruin dawnej papierni. Fot. 19 Jezioro Modre (E. Gronostaj) W tym miejscu, na wysokości ruin pomiędzy widocznymi blokami skalnymi znajdował się na początku XVIII w. amfiteatr skalny noszący nazwę Parnas. Podążając od tego miejsca dalej, mijamy sztuczną wyspę oraz elektrownie Bobrowice III i IV oraz dochodzimy do Schroniska Perła Zachodu. Dalej, żółty szlak prowadzi brzegiem jeziora i rzeki Bóbr prosto do Siedlęcina. Na obszarze Borowego Jaru żółty szlak pokrywa się z trasą ścieżki edukacyjnej Jak kropla skałę drążyła? oraz ze turystycznym szlakiem rowerowym ER-6. Na całej długości, szlak jest dostępny dla rodzin z wózkami, rowerami i rowerkami (droga jest częściowo asfaltowa a częściowo wyłożona kostką). Gościniec Perła Zachodu [18] Borowy Jar skrywa w swym wnętrzu perłę, a jest nim przepięknie położone schronisko turystyczne, gościniec PTTK, zwane Perłą Zachodu (fot.20). Obiekt powstał w 1927 roku, jako gospoda pod nazwą Turmsteinbaude, który funkcjonował pod taka nazwą do 1945 roku Borowy Jar, historia i teraźniejszość, praca zbiorowa, Wyd. Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych, str

19 Fot. 20 Schronisko Perła Zachodu (E. Gronostaj) Następnie został przekształcony na schronisko i od 8 kwietnia 1950 roku nosi nazwę Schronisko PTTK,,Perła Zachodu. Zarządzany jest przez Sudeckie Hotele i Schroniska PTTK Spółka z o.o. Schronisko położone jest w miejscowości Siedlęcin nad Jeziorem Modrym. Od strony miasta Jelenia Góra w kierunku schroniska wzdłuż rzeki Bóbr prowadzi pieszo-rowerowy ścieżka, która na odcinku do gościńca pokrywa się z żółtym szlakiem. Do schroniska od strony Siedlęcina jest możliwość dojazdu samochodem. Poniżej schroniska przez rzekę Bóbr przerzucona jest kładka spinająca dwa brzegi rzeki Bóbr (fot. 21), przez który dojść można do malowniczej grupy skalnej zwanej Wieżycą. Bloki skalne uznane są za pomnik przyrody a sama Wieżyca ma 7 m wysokości. Skałki są dobrym punktem widokowym na Borowy Jar. Wieżyca sąsiaduje od wschodu z cyplem skalnym (Zamczysko), który zmusza rzekę Bóbr do skrętu na wysokości elektrowni Bobrowice III. Fot. 21 Jezioro Modre (E. Gronostaj) Miejsce z malowniczo położonym schroniskiem, na wysokim zboczu rzecznym, przechodziło czasy świetności funkcjonowania, jak i czasy zapomnienia głównie z powodu zanieczyszczenia rzeki odpadami przemysłowymi. W miarę upływu czasu i zmiany sytuacji ekologicznej terenu, który aktualnie jest obszarem parku krajobrazowego, obiekt ponownie zdobywa popularność i obecnie znany jest jako miejsce wypoczynku i organizacji imprez okolicznościowych. Obiekt dysponuje tarasem i mała wieżą z widokiem na Jezioro Modre. Ścieżki spacerowe Oprócz opisanych wcześniej szlaków turystycznych, każdy przebywający do Borowego Jaru turysta, przebywający na górze Siodło ma do wyboru kilka tras spacerowych, które w części pokrywają się ze ścieżkami dawnego Helikonu oraz łączą się ze ścieżkami spacerowymi w kierunku Goduszyna i dalej przez Komorzycę do Cieplic lub Karkonoszy. Wszystkie trasy prowadzą dobrze oznakowanymi ścieżkami. Dla uprawiających biegi, zaleca się skorzystać z tzw. Leśnego Stadionu. Dodatkowo można skorzystać ze ścieżek prowadzących przez szczyt Gapy na punkt widokowy Sośnik i dalej w kierunku gór Kaczawskich lub do Siedlęcina. Ścieżki dawnego Helikonu jeleniogórski Helikon to obszar Góry Siodło zamknięty liniami przechodzącymi przez punkty; na wschodzie - Cudowne Źródło, na zachodzie źródło Hipokrene, na północny rzeka Bóbr, a na południu skała Urania. Jest to obszar bogaty w ścieżki spacerowe, ciekawe obiekty skalne, urwiska, punkty widokowe, strumienie, źródła i polany, których rozmieszczenie w terenie, pozwoliło zbudować Helikon zgodnie z opisem zawartym w księdze starożytnego geografa greckiego Pauzaniasza. Warto w tym miejscu dodać informację, że właścicielem tego miejsca jest miasto Jelenia Góra, a sam teren jeszcze w niedalekiej przeszłości był parkiem, gdzie wzdłuż ścieżek spacerowych były ustawione ławki. Obecnie, po ławkach pozostały tylko słabo widoczne ślady w postaci ich fragmentów, a park powoli staje się lasem.

20 Rys. 22 Świątynia Apollina (fotomontaż E. Gronostaj) Szlak Goduszyn - Perła Zachodu lub miasto Jelenia Góra prowadzi z dzielnicy Jeleniej Góry - Goduszyna przez Górę Godzisz, do drogi krajowej nr 30 łączącej Jelenią Górę ze Zgorzelcem i dalej do Perły Zachodu. Na odcinku Goduszyn droga krajowa nr 30 przejście jest oznakowane przez Stowarzyszenie Goduszyn. Swój początek na obszarze Borowego Jaru bierze od drogi krajowej nr 30 przy parkingu na wysokości stacji paliw. Z tego miejsca leśna droga prowadzi na północ południowym zboczem Góry Siodło i dochodzi do skrzyżowania dróg, gdzie można wybrać dwa warianty wędrówki, tj. skierować się na Perłę Zachodu lub w kierunku miasta. Aby dotrzeć do Perły Zachodu, należy zejść do drogi oznakowanej zielonym szlakiem i dalej przez punkt widokowy Trafalgar szlakiem do Perły Zachodu. Z drugiego wariantu będziemy korzystali wtedy, jeżeli planujemy dojście do miasta Jelenia Góra. W tym celu, ze skrzyżowania kierujemy się w kierunku wschodnim i wędrując drogą leśną wierzchołkiem Góry Siodło u podnóża skały Urania przez ruiny świątyni Apollina (rys. 22) i plac Apollina w kierunku Jeleniej Góry. Po wyjściu z lasu na ścieżkę, która prowadzi przez łąkę, po prawej stronie zobaczymy przy pięknej pogodzie panoramę Karkonoszy. Fot. 23 Ścieżka na G. Siodło (E. Gronostaj) Szlak Perła Zachodu - Góra Gapy (punkt widokowy Sośnik) ścieżka ma swój początek przy Schronisku Perła Zachodu i przez kładkę nad Jeziorem Modrym, u podnóża grupy skalnej Wieżyca, wschodnim (prawym) brzegiem jeziora prowadzi w kierunku Jeleniej Góry. Następnie na wysokości sztucznej wyspy znajdujemy ścieżkę, którą kierujemy się w górę do starej drogi łączącej Siedlęcin z Jelenią Góra. Na skrzyżowaniu skręcamy w prawo i dochodzimy do skraju lasu, gdzie na skrzyżowaniu znajduje się punkt widokowy o nazwie Złoty Widok. W tym miejscu znajdziemy ścieżkę, która doprowadzi nas na wierzchołek Góry Gapy, gdzie znajduje się punkt widokowy na skale "Sośnik", z którego możemy podziwiać widoczne na horyzoncie pasmo Gór Kaczawskich, Rudaw Janowickich oraz Jeżów Sudecki. Fot. 24 Widok na Siedlęcin (E. Gronostaj) Ścieżka Siodło Siedlęcin dla osób pragnących ciszy i spokoju i znudzonych wędrowaniem wzdłuż rzeki Bóbr zaleca się skorzystanie z alternatywnego połączenia góry Siodło z Siedlęcinem. Takie przejście jest możliwe nieoznakowanymi ścieżkami, poprowadzonych grzbietem i zboczami góry Siodło (mapa). Nagrodą jest piękny widok na góry Kaczawskie i leżący w obniżeniu Siedlęcin z Wieżą Książęcą. Leśny stadion osoby zainteresowane aktywnym wypoczynkiem, połączonym z bieganiem i Nordic Walkingiem, mogą skorzystać z tzw. naturalnego stadionu leśnego,

21 usytuowanego na szczycie Siodła, na wysokości ok. 400 m n.p.m. Stadion leśny to pętla o długości 2 km, poprowadzona ścieżkami w terenie pofałdowanym Turystyka piesza i rowerowa po prawej stronie Borowego Jaru Ścieżka "Nad Bobrem", to połączenie Jeleniej Góry z Perłą Zachodu lub Siedlęcinem, wzdłuż brzegu Bobru. Jest to połączenie, które wcześniej nosiło nazwę Zelderweg. Jest to wąska ścieżka, która na całej długości z jednej strony odgrodzona jest rzeką Bóbr a z drugiej stromym skalnym zboczem i widowiskowymi skałkami. Z uwagi na bliskość rzeki, szlak nie zawsze jest dostępny, a decyduje o tym poziom wody w rzece Bóbr. Fot. 25 Borowy Jar - skały (E. Gronostaj) Przejście tą ścieżką z Jeleniej Góry do Perły Zachodu lub Siedlęcina jest alternatywnym przejściem do wcześniej opisanych szlaków turystycznych zielonego i żółtego, które znajdują się po lewej stronie rzeki Bóbr. Na trasę alternatywną łatwo można dostać z dwóch miejsc. Pierwsze znajduje się na wysokości istniejącej oczyszczalni ścieków, natomiast drugie ma swój początek przy kampusie Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej. Obie ścieżki krzyżują się na wysokości wiaduktu kolejowego i dalej wąską ścieżką, prawym brzegiem rzeki Bóbr dochodzimy do miejsca gdzie widoczne są na drugim brzegu ruiny dawnej papierni. Idąc dalej wzdłuż rzeki Bóbr, mijamy widoczne po prawej stronie ciekawe formy skalne, a wśród nich "Zamczysko", elektrownię Bobrowice III i Wodogrzmoty Tadeusza czy widowiskowy zakręt rzeki tworzący "Koniec Świata" i dalej na Perłę Zachodu. Fot. 26 Ścieżka Szarloty na G. Gapy (E. Gronostaj) Ścieżka księżnej Szarloty to zamknięta ścieżka wokół góry Gapy, która ma swój początek w miejscu o nazwie Złoty Widok. Z tego miejsca prawą odnogą kierujemy się pod górę do pierwszego skrzyżowania, gdzie skręcając w prawo dojdziemy do dawnego punktu widokowego o nazwie Złoty Widok oraz na szczyt Gapy, gdzie znajdują się skały o nazwach Progi, Sośnik i Czyżynki. Skała Progi to idealne miejsce do wspinaczki skałkowej, natomiast na Sośniku znajduje się punkt widokowy, z którego możemy podziwiać panoramę Gór Kaczawskich, Jeżowa Sudeckiego i szczyt Stromca. Ścieżka góra Gapy Siedlęcin (Wieża Książęca) - Będąc na górze Gapy możemy skorzystać z alternatywnego przejścia do Siedlęcina z pominięciem Perły Zachodu. Łącznikiem jest dawna droga gospodarcza, która dochodzi do skrzyżowania z drogą łączącą Jelenią Górę z Wleniem. Odchodząc w prawo, dojdziemy do widocznej w dole Wieży Książęcej

22 4.3. Inne formy turystyki Fot. 27 Jedna ze skał w Borowym Jarze (E. Gronostaj) Na stromych zboczach Borowego Jaru opadających do rzeki Bóbr i na szczycie Góry Gapa, znajduje się około 50 skał o wysokości dochodzącej do 20 metrów. Zbudowane z granitognejsu skałki przyjmują ciekawe kształty, nieraz tworząc liczne skupiska, przez co stanowią istotny element tutejszego krajobrazu. Ze szczytu niektórych skał można podziwiać piękne panoramy, na co zwrócono uwagę w XVIII w. Przykładem jest skała o nazwie Urania na której budowniczy parku na Górze Siodło, burmistrz Schőnau umieścił siedzibę muzy astronomii Uranię. O skałach na Siodle pisze również w swoim przewodniku Krahn, opisując ich piękno. Okazuje się, że nie tylko piękno skał może być magnesem przyciągającym turystów, również skały znajdujące się na zboczach Borowego Jaru mogą być miejscem do organizacji treningów i szkoleń ze wspinaczki skałkowej. Obecnie stało się to możliwe, ponieważ niektóre skały zostały uzbrojone w punkty asekuracyjne. Wynikiem jest pojawienie się na obszarze Borowego Jaru, przy interesujących skałach punktów asekuracyjnych oraz nowych nazw skał, znane tylko w gronie osób wspinających się Na górze Siodło oprócz znanych nazw, pojawiły się nowe nazwy takie jak; Otton, Hades, Drogowiec, Leśne Bouldery i Kanclerz, natomiast na górze Gapy; Kaskady, Apacz, Szopa, Boulder Land i Moai. Nazwa ostatniej skały, pochodzi od nazwy Wyspy Wielkanocnej (Moai), na której znajdują się słynne na całym świecie posągi, a to ze względu na podobieństwo skały do ich kształtu posągów. 5. Podsumowanie Teren Borowego Jaru zarówno historycznie, jak i współcześnie stanowi atrakcyjne miejsce wypoczynku i rekreacji dla mieszkańców Jeleniej Góry oraz odwiedzających region jeleniogórski turystów. Zachowany naturalny wygląd terenu jako Parku Krajobrazowego Doliny Bobru, liczna sieć szlaków i ścieżek nawiązujących do wartości historycznych, alternatywnych przejść po lewej, jak i prawej stronie rzeki Bóbr oraz tras łączących oba brzegi sprawia, że Borowy Jar pod kątem turystycznym jest wyjątkowym miejscem. Zagadnienie zagospodarowania turystycznego Borowego Jaru od wielu lat jest tematem współpracy wielu instytucji administracyjnych i społecznych związanych bezpośrednio z jego obszarem. W 2013 roku na konferencji w Jeleniej Górze podjęto działania projektowe w ramach zrównoważonego rozwoju na terenie parku krajobrazowego. Efektem były konkretne przedsięwzięcia infrastrukturalne mające na celu uatrakcyjnienie turystyczne tego terenu i nawiązanie do jego historii. Wyznaczone zostały nowe ścieżki, postawiono tablice informacyjne i edukacyjne, utworzono punkty widokowe, oznakowano dojścia do miejsc wartych zobaczenia oraz wydano materiały informacyjne. W 2016 roku wykonane działania na terenie Borowego Jaru podsumowano na konferencji pt.,,borowy Jar historia i turystyka zorganizowanej w Karkonoskiej Państwowej Szkole Wyższej w Jeleniej Górze. Głównym tematem spotkania były zagadnienia dotyczące wartości historycznych i przyrodniczych w połączeniu z walorami krajobrazowymi i możliwością poznania terenu