POMOC ROZWOJOWA. Kryzys humanitarny i rewolucje na Bliskim Wschodzie

Transkrypt

1 POMOC ROZWOJOWA BEZPŁATNY KWARTALNIK SPECJALISTYCZNO-NAUKOWY NR 2 / 2012 POMOC HUMANITARNA / PROBLEMY GLOBALNE / KRYZYSY NA ŚWIECIE / UCHODŹCY I IMIGRANCI / PRAWA CZŁOWIEKA Kryzys humanitarny i rewolucje na Bliskim Wschodzie DOSSIER: Pomoc humanitarna na Bliskim Wschodzie / 06 Jemen pogrążony w chaosie / 14 Palestyna: Bezpieczeństwo ekonomiczne gospodarstw rolnych / 16 Dostęp do wody na terytorium okupowanym / 18 Transfery finansowe (CTP) - narzędzie międzynarodowej pomocy humanitarnej / 20 Odpowiedź humanitarna na syryjski kryzys uchodźczy: w Libanie / 24 w Jordanii / 28 AFRYKA Bezpieczeństwo żywnościowe Etiopii? / 30

2 POLSKIE CENTRUM POMOCY MIĘDZYNARODOWEJ DZIAŁA NA TRZECH KONTYNENTACH Gruzja Tadżykistan Południowy Sudan Etiopia Liban Palestyna Sudan Zambia Libia Somalia i Kenia Wśród polskich organizacji pozarządowych działania pomocowe PCPM mają najszerszy zakres geograficzny. W tym roku PCPM pomaga w Gruzji, Tadżykistanie, Południowym Sudanie, Etiopii, Libanie oraz na okupowanym terytorium palestyńskim. W poprzednich latach, , działaliśmy także w Sudanie, Zambii, Libii oraz na pograniczu Somalii i Kenii. FINANSOWANIE DZIAŁAŃ PCPM Tegoroczne projekty PCPM są finansowane w ramach programu polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP - Polska Pomoc. Wcześniejsze projekty PCPM w Południowym Sudanie były współfinansowane przez Organizację Narodów Zjednoczonych. 2

3 Oddajemy w Państwa ręce drugi w tym roku numer Pomocy Rozwojowej, poświęcony prawie wyłącznie obecnym wyzwaniom humanitarnym na Bliskim Wschodzie. Jak zauważył dr Jose Antonio Bastos, prezes hiszpańskiego oddziału Lekarzy bez Granic (podczas prelekcji na temat międzynarodowych organizacji humanitarnych, która miała miejsce na Uniwersytecie Warszawskim na początku tego miesiąca), w ciągu ostatnich lat co dziesięć lat mają miejsce wydarzenia diametralnie zmieniające obraz świata. Niewiele ponad dziesięć lat po upadku muru berlińskiego miały miejsce zamachy z 11 września. W dziesięć lat po nich wybuchła rewolucja arabska, która jak do tej pory zmiotła trzy reżimy, będące u władzy od lat 70-tych poprzedniego wieku. W czwartym kraju, Syrii, rewolucja przerodziła się w długotrwałą wojnę domową. Naszą ambicją jest pokazanie, że dzisiejsze problemy humanitarne na Bliskim Wschodzie nie ograniczają się do Syrii, choć oczywiście jest to obecnie największy kryzys w regionie. W chaosie pogrążony jest także Jemen, gdzie walka z ruchem separatystycznym na północy, niestabilność polityczna w środkowej części kraju, a przede wszystkim wojna domowa na południu wysiedliły setki tysięcy osób oraz spowodowały ogromne niedożywienie, szczególnie wśród dzieci. Znaczną część tego numeru skupiamy na sytuacji humanitarnej na okupowanych terytoriach palestyńskich, gdzie polskie organizacje humanitarne niosą pomoc w zakresie rozwoju rolnictwa oraz poprawy dostępu do wody pitnej. Problemy te są ujęte w szerszej perspektywie, gdzie niedostatki wody, częste susze, trudne warunki gospodarowania i mała wielkość gospodarstw rolnych przekładają się na trudne warunki życia i wciąż wysoki poziom ubóstwa lokalnych społeczności. Ten numer Pomocy Rozwojowej poświęcony jest także w znacznym stopniu kryzysowi humanitarnemu w Syrii. Tamtejsza rewolucja przerodziła się w znacznym stopniu w wyniszczającą wojnę domową, w której na podziały polityczne coraz bardziej nakładają się podziały etniczne i religijne. Konflikt ten, który rozpoczął się w marcu 2011 roku, spowodował śmierć ponad dwudziestu tysięcy osób (niektóre szacunki mówią, że faktyczna liczba zabitych jest dwukrotnie wyższa) oraz zmusił około miliona Syryjczyków do ucieczki z domu. 11 września UNHCR ogłosił, że w czterech krajach graniczących z Syrią Turcji, Jordanii, Libanie i Iraku znajduje się obecnie ponad 250 tysięcy uchodźców syryjskich. Uciekinierzy ci, jak również uchodźcy wewnętrzni na terytorium Syrii, nie będą mogli wrócić do domów dopóki nie ustaną walki. W tym numerze aż dwa artykuły pokazują różne oblicza obecnego regionalnego kryzysu uchodźczego. Marta Titaniec opisuje sytuację uchodźców syryjskich w Jordanii (strona 28), gdzie Caritas Polska pomaga syryjskim dzieciom-uchodźcom. Magda Qandil przybliża zaś sytuację uchodźców w Libanie (strona 24), gdzie PCPM prowadzi projekt zabezpieczenia warunków mieszkaniowych dla ponad 1500 uciekinierów. W ramach tego projektu PCPM przekazuje rodzinom syryjskim gotówkę przeznaczoną na opłacenie wynajmu mieszkań. Urszula Świerczyńska z kolei w swoim artykule (strona 20) ukazuje rosnącą rolę pomocy gotówkowej (cash transfers) w działaniach międzynarodowych organizacji humanitarnych. Zapraszam do lektury niniejszego numeru i dzielenia się opiniami na temat tego i innych numerów pomocy rozwojowej za pośrednictwem strony internetowej Pomocy Rozwojowej kwartalnik specjalistyczno-naukowy Wydawca: Fundacja Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej (PCPM) Redaktor naczelny: Wojciech Wilk Redaktor prowadząca: Magda Qandil Autorzy: Joanna Bunikowska, Kamil Ewertowski, Izabella Łęcka, Wojciech Wilk, humanitarna agencja prasowa IRIN Kreacja graficzna: Krzysztof Ignasiak Zdjęcia: Kamil Ewertowski (PCPM), IRIN Kontakt z redakcją: redakcja@pcpm.org.pl Nakład: 200 egzemplarzy ISSN Publikacja jest współfinansowana w ramach programu polskiej pomocy zagranicznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2012 r. Artykuły zawarte w Pomocy Rozwojowej wyrażają wyłącznie poglądy autorów lub redakcji i nie mogą być utożsamiane z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP. 3

4 DOSSIER: POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE 4

5 Powódź w Jemenie Zdjęcie: Wojciech Wilk/PCPM 5

6 DOSSIER: POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE dr Wojciech Wilk NIESIENIE POMOCY HUMANITARNEJ W ARABSKICH KRAJACH BLISKIEGO WSCHODU WIĄŻE SIĘ Z POTRZE- BAMI I WYZWANIAMI ZNACZNIE ODBIEGAJĄCYMI OD TYCH, KTÓRE PRACOWNICY ORGANIZACJI POMOCO- WYCH NAPOTYKAJĄ NA CO DZIEŃ W AFRYCE CZY INNYCH REGIONACH ŚWIATA. dr Wojciech Wilk jest prezesem Polskiego Centrum Pomocy Międzynarodowej (PCPM) oraz koordynatorem projektów fundacji w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Wcześniej przez dziesięć lat pracował w ONZ jako koordynator pomocy humanitarnej w krajach Bliskiego Wschodu, Afryki oraz Azji Środkowej. Odłamki pocisków artyleryjskich w Libanie Zdjęcie: Wojciech Wilk/PCPM Choć podstawowe potrzeby ludzi dotkniętych wojnami i klęskami żywiołowymi są zawsze do siebie podobne, to w krajach arabskich natykamy się na kilka unikalnych wyzwań, nie rozwiązanych po dziś dzień. Dlatego też do niesienia pomocy humanitarnej w tych krajach należy zaprząc inne umiejętności i rozwiązania niż na przykład w Afryce, ze względu na specyfikę kulturową oraz systemów politycznych państw regionu. Potrzeby humanitarne W ciągu ostatniej dekady, największe kryzysy humanitarne na Bliskim Wschodzie były spowodowane przede wszystkim wojnami domowymi (Irak, Jemen, Syria). Konflikty w Iraku i Syrii, gdzie na różnice polityczne nałożyły się podziały religijne (sunnici versus szyici w Iraku, alawici w Syrii) stały się wyjątkowo brutalne dla ludności cywilnej. Zarówno w wojnie domowej w Iraku (której szczyt przypadł na lata ), oraz w obecnym konflikcie w Syrii, oprócz wojsk rządowych w walki zaangażowane są nieregularne grupy zbrojne oraz ugrupowania terrorystyczne. Ostrzał miast, ciągłe zagrożenie życia oraz groźba samobójczych zamachów terrorystycznych zmusiła do ucieczku ponad 3 miliony Irakijczyków (10 proc. ludności kraju) oraz według ostrożnych szacunków milion Syryjczyków (5 proc. ludności Syrii). W obydwu krajach uchodźcy pochodzą przede wszystkim z obszarów zamieszkałych przez obydwie grupy religijne sunnitów i szyitów w Iraku oraz sunnitów i alawitów w Syrii), które zostały przejęte przez jedną ze stron konfliktu. Zmuszanie do masowej ucieczki przedstawicieli grupy religijnej wspierającej przeciwnika zostało już w Iraku określone terminem czystek wyznaniowych, co pochodzi od określenia czystek etnicznych, znanych z okresu wojen domowych na Bałkanach. Jest wysoce praw- dopodobne, że zakrojone na szeroką skalę czystki wyznaniowe będą miały miejsce także w Syrii. Los tak zwanych uchodźców wewnętrznych (osób wewnętrznie wysiedlonych ang. IDPs, internally displaced persons) w Syrii i Iraku jest bardzo ciężki i są to ludzie w największej potrzebie pomocy humanitarnej. Wielu z nich nie jest w stanie nawet na krótko wrócić w swoje rodzinne okolice, obawiając się zamachów na swoje życie ze strony bojówek przeciwnika. Pomimo znacznego uspokojenię sytuacji w Iraku, ponad połowz z 1,6 miliona uchodźców wewnętrznych wysiedlonych w latach nigdy nie powróciła do swoich domów. Wojna domowa zmusiła ich do rozpoczęcia nowego życia w innym regionie kraju, kontrolowanym przeą grupę religijną, do której należą szyici na południu, sunnici w północno-zachodnim Iraku). Wspólny język, powiązania rodzinne i ruch bezwizowy sprawia, że kryzys uchodźców wewnętrznych w ogarniętym wojną domową kraju bardzo szybko przekracza granice międzynarodowe i przeradza się w kryzys uchodźców. W latach z Iraku prawdopodobnie wyjechało prawie 2 miliny obywateli (6 proc. ludności), z których 1-1,5 mln znalazło schronienie na terytorium Syrii i Jordanii. Ze względu na utrzymujący się w Iraku stan zagrożenia i działalność grup zbrojnych oraz ugrupowań terrorystycznych, większość uciekinierów pozostawała na uchodźstwie przez wiele lat, pomimo coraz bardziej pogarszających się warunków życia. W przypadku Syrii, dopiero rozpętanie się w tym kraju wojny domowej zmusiło setki tysięcy Irakijczyków do powrotu do swojej wciąż niezbyt bezpiecznej ojczyzny. Obecna wojna domowa w Syrii zmusiła do ucieczki co najmniej 200 tysięcy obywateli tego kraju, którzy znaleźli schronienie na terytorium 6

7 7

8 DOSSIER: POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE Turcji, Jordanii, Libanu oraz nawet Iraku. Pozostaną oni na uchodźstwie tak długo, jak długo w Syrii będzie trwała wojna domowa. A ta nie zakończy się nawet w chwili obalenia obecnego rządu, zważywszy na obecność w tym kraju rosnącej liczby ugrupowań ekstremistycznych oraz terrorystycznych, w tym tych, które wcześniej walczyły m.in. w Iraku. Wszystko wskazuje więc na to, że wielu uchodźców syryjskich choć nie wszyscy spędzi na wygnaniu nawet kilka lat. W przypadku Iraku, dla dwóch grup uciekinierów powrót do ojczyzny będzie przez jeszcze wiele lat niemożliwy. Pierwszą z nich są współpracownicy byłego reżimu Saddama Husajna, których nawet teraz spotkałaby zemsta ze strony krewnych ich ofiar. Drugą są zaś przedstawiciele mniejszości religijnych, w tym przede wszystkim chrześcijan, którzy od momentu upadku świeckiego reżimu Saddama Husajna stali się obiektem ataków ze strony ugrupowań ekstremistycznych. Ocenia się, że w latach dwie trzecie irackich chrześcijan uciekło z kraju ze względu na toczącą się tam wojnę domową, skierowane w nich zamachy terrorystyczne, oraz bezpośrednie groźby ze strony ekstremistycznych bojówek islamskich, które dawały im trzy możliwości przejście na Islam, opuszczenie Iraku lub śmierć. Istnieje poważne niebezpieczeństwo, Wieś we wschodnim Jemenie, zniszczona przez nagłą powódź w listopadzie 2008 roku Zdjęcie: Wojciech Wilk/PCPM 8 że podobnie tragiczny los może spotkać także chrześcijan w Syrii. Masowe ruchy uchodźców są także spowodowane konfliktami o charakterze międzynarodowym. Na czele tej kategorii znajdują się uchodźcy palestyńscy, którzy zostali zmuszeni do ucieczki z domów na obszarze mandatowej Palestyny (dzisiejszego Izraela) w 1948 roku, a następnie podczas wojny arabsko-izraelskiej 1967 roku. W Jordanii, Syrii, Libanie, Egipcie oraz na Zachodnim Brzegu Jordanu i w Strefie Gazy mieszka obecnie ponad 5 mln Palestyńczyków są to uchodźcy z lat 1948 i 1967 oraz ich dzieci, wnuki i prawnuki. Około połowa z nich znajduje się pod opieką ONZ (UNRWA United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East) i mieszka w kilkudziesięciu obozach dla uchodźców, gdzie warunki życia są coraz cięższe ze względu na przeludnienie, brak pracy i najważniejsze brak perspektywy powrotu do Palestyny. Tragiczny los uchodźców palestyńskich przekłada się na dzisiejsze kryzysy uchodźców na Bliskim Wschodzie. Wielu uciekinierów z Syrii i Iraku nie chce określać się mianem uchodźcy i nie jest zainteresowanych rejestracją w UNHCR (United Nations High Commissioner for Refugees/Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców), obawiając się, że ich poniewierka może okazać się tak samo

9 długa jak uchodźców z Palestyny. Władze Syrii, Jordanii, Libanu oraz części innych krajów Bliskiego Wschodu nie są także stroną Konwencji o statusie uchodźców z 1951 roku, regulującej udzielanie pomocy materialnej i prawnej uchodźcom na całym świecie. Jedną z podstawowych przyczyn, dla których państwa odmawiają ratyfikowania Konwencji i tym samym znacząco ograniczają działania UNHCR na ich terytorium, jest odrzucenie przez nie możliwości osiedlenia się uchodźców, przebywających w tych krajach od wielu lat. Dotyczy to nie tylko Palestyńczyków, których miejsce zdaniem władz Syrii i Libanu jest w Palestynie, lecz dzisiejszych uchodźców z krajów ogarniętych wojnami domowymi. Ci ostatni właśnie z powodu losu uciekinierów z Palestyny bardzo niechętnie decydują się na życie w obozie wolą wynajmować mieszkania od miejscowej ludności, nawet kosztem postępującego ubożenia. Także konflikty zbrojne ostatnich lat miały daleko posunięte konsekwencje humanitarne. W 2006 roku, podczas wojny pomiędzy Izraelem a Hezbollahem, kontrolującym południową część Libanu, izraelskie siły powietrzne poczyniły ogromne zniszczenia w infrastrukturze kraju, bombardując drogi, mosty i elektrownie. Wojna ta zmusiła tysiące Libańczyków do ucieczki ze swoich domów, głównie na południu kraju. Wielu z nich znalazło schronienie w sąsiedniej Syrii, gdzie mieszkali u rodzin syryjskich, podobnie jak obecnie wielu Syryjczyków mieszka u rodzin libańskich. Na szczęście dla tamtych uchodźców wojna w 2006 roku trwała zaledwi 34 dni. O ile klęski żywiołowe zdarzają się w krajach Bliskiego Wschodu znacznie rzadziej niż w Azji czy w Afryce, są one szczególnie podatne na ekstremalne czynniki pogodowe: susze i powodzie. Katastrofalna susza, która dotknęła wschodnią Syrię i zachodni Irak w latach zmusiła prawie półtora miliona Syryjczyków do opuszczenia swoich wsi i przeniesienia się na przedmieścia dużych miast na zachodzie kraju. Ci byli rolnicy, nieposiadający większych umiejętności zawodowych i dotknięci ubóstwem i bezrobociem w nowych warunkach miejskich, stali się jedną z głównych grup uczestniczących w antyreżimowych demon- Pracownicy ONZ, ranni w zamachu bombowym na siedzibę główną ONZ w Iraku 19 sierpnia 2003 roku Zdjęcie: Wojciech Wilk/PCPM 9

10 DOSSIER: POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE Zamach bombowy na posterunek policji w Iraku Zdjęcie: IRIN Obóz dla uchodźców palestyńskich w Al-Tanf na granicy syryjskoirackiej Zdjęcie: UNHRC stracjach w takich miastach, jak eara a, Homs czy na przedmieściach Damaszku. Susza, która wymusiła tak ogromne migracje i przyczyniła się pośrednio do wybuchu wojny domowej, spowodowana była w znacznym stopniu niekompetencją władz, które przez dziesięciolecia dopuściły do wypompowania podziemnych zasobów wody oraz zniszczenia pastwisk przez zbyt duże stada owiec i kóz, co przyśpieszyło proces pustynnienia. Utrzymywanie upraw wymagających intensywnego nawadniania, w tyw bawełny, w syryjskiej dolinie Eufratu w połączeniu ze zmieniającymi się cyklami opadów oraz budową zapór wodnych może doprowadzić do tego, że rzeka ta prawie całkowicie wyschnie w przeciągu następnych lat. Jeszcze gorsza sytuacja panuje w Jemenie, gdzie produkcja rolna pokrywa tylko 20 proc. zapotrzebowania kraju na żywność pozostałe 80 proc. pochodzi z importu. Zamiast tradycyjnych upraw, rolnicy jemeńscy trudnią się przede wszystkim produkcją żuwaczki jadalnej (qat) rośliny o właściwościach narkotycznych, masowo żutej przez mieszkańców tego kraju. Qat ma potrójnie negatywny wpływ na sytuację w Jemeni. Po pierwsze, znaczny odsetek mieszkańców kraju, szczególnie mężczyzn, jest uzależniona i codziennie spędza długie godziny na żuciu liści qat u, zawierających pochodną amfetaminy. Po drugie, spośród wszystkich roślin uprawianych na świecie qat wymaga jednej z największych ilości wody, co z połączeniu z pustynnym klimatem Jemenu powoduje rabunkowe wypompowywanie wody ze źródeł podziemnych i wysychanie ogromnych połaci kraju. Wreszcie, zajęcie większości pól pod produkcję tej rośliny ogranicza produkcję tradycyjnej żywności. Przekłada się to zaś na bardzo wysokie wskaźniki niedożywienia, przekraczające nie tylko wskaźniki krajów Afryki Wschodniej, ale też poziomy alarmowe dla kryzysów humanitarnych. Dla przykładu, ponad połowa dzieci w Jemenie cierpi na karłowatość, spowodowaną spożyciem zbyt małych ilości wysokokalorycznego pożywienia i pośrednio uzależnieniem kraju od qatu. W konsekwencji średni wzrost mężczyzn w Jemenie nie przekracza 160 cm. Wyzwania w udzielaniu pomocy humanitarnej w krajach Bliskiego Wschodu Pracownicy międzynarodowych organizacji humanitarnych są przyzwyczajeni do pracy w krajach, których władze nie ograniczają swobody ich działań i gdzie organizacje pomocowe często przejmują rolę państwa w zabezpieczeniu podstawowych potrzeb ludności dostępu do pożywienia, wody pitnej, opieki zdrowotnej, itd. Warunki ich pracy w krajach Bliskiego Wschodu odbiegają poważnie od tego szablonu. Przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że wszystkie arabskie kraje Bliskiego Wschodu są państwami niedemokratycznymi, i są oparte o rozbudowane aparaty bezpieczeństwa oraz starają się sprawować bardzo ścisłą kontrolę nad działaniami organizacji pomocowych. W rezultacie, rządy tych krajów niechętnie patrzą na niezależne działania organizacji humanitarnych i nalegają, by jak największa część tej pomocy była przekazywana za pośrednictwem struktur rządowych i ministerialnych. Organizacje humanitarne muszą mieć zaś odpowiednie zgody i pozwolenia by działać na obszarze danego kraju lub dotrzeć do miejsc, gdzie jest najwięcej potrzebujących (np. prowincja Sa ada w Jemenie, obszary przyległe do granicy syryjskiej w Libanie). Z tego powodu ingerencja władz państwowych znacząco ogranicza i opóźnia dostarczanie pomocy humanitarnej. 10

11 Silna rola państwa w zakresie bezpieczeństwa stoi w rażącej sprzeczności z jego słabością w zapewnieniu ludności dostępu do opieki zdrowotnej i edukacji. Dla przykładu, rządy Syrii i Jemenu nie są w stanie poradzić sobie ze stale pogarszającym się dostępem do wody na ogromnych obszarach tych krajów. W wielu krajach regionu zaś wysoki przyrost naturalny ludności i rosnące z roku na rok zapotrzebowanie na wodę pitną, opiekę zdrowotną i dostęp do edukacji, przewyższa znacząco możliwości budżetowe państwa. W Jemenie i Egipcie przyrost ludności jest oceniany na 2,5 do 3 proc. rocznie, co spowoduje podwojenie się ludności tych państw w okresie następnych lat. Wzrost ludności, w połączeniu z niewystarczającymi nakładami budżetowymi i wysoką korupcją, powoduje systematyczne obniżanie się standardów nauczania w szkołach, leczenia w szpitalach i ośrodkach zdrowia w takich krajach, jak Jemen, Egipt, Syria i Liban. Już w chwili obecnej w Libanie nie istnieją praktycznie w ogóle państwowe szkoły i szpitale, zaś te finansowane przez rząd oferują tylko bardzo niski standard nauczania i leczenia. Drugim, ogromnym wyzwaniem są liczne zagrożenia dla życia pracowników organizacji humanitarnych działających w krajach Bliskiego Wschodu dotkniętych konfliktami zbrojnymi. Największym z tych niebezpieczeństw jest groźba ataków terrorystycznych. Pomimo ponad 60-letniego zaangażowania ONZ w rozwiązanie konfliktu na Bliskim Wschodzie, znacząca część arabskiej opinii publicznej nie odróżnia Narodów Zjednoczonych od Stanów Zjednoczonych, lub też uważa ONZ za jedno z narzędzi amerykańskiej polityki zagranicznej. W rezultacie, w krajach, w których działają ugrupowania terrorystyczne powiązane z Al-Kaidą (Irak, Jemen, Syria), biura ONZ są tak samo zagrożone za- machami terrorystycznymi jak ambasady USA czy Wielkiej Brytanii. Nie bez powodu Światowy Dzień Pomocy Humanitarnej jest obchodzony 19 sierpnia, w rocznicę zorganizowanego przez Al-Kaidę w 2003 roku zamachu bombowego na siedzibę główną misji ONZ w Bagdadzie, w którym zginęły 22 osoby. Zagrożenie to rozciąga się także na pracowników organizacji pozarządowych. Bywają oni najczęściej ofiarami porwań, za którymi stać mogą ugrupowania terrorystyczne, jak i miejscowa ludność. Większość międzynarodowych pracowników organizacji humanitarnych działających na obszarze Bliskiego Wschodu nie zdaje sobie sprawy z istnienia w tych krajach podwójnej, wzajemnie się przenikającej, struktury władzy: państwowej i plemiennej. Podobnie jak w wielu innych społeczeństwach krajów Afryki czy Azji o strukturze plemiennej czy klanowej, władza opiera się zazwyczaj na jednej lub kilku grupach plemiennych. Inne, nie uczestniczące wystarczająco w mechanizmach władzy, uważają się wówczas za marginalizowane w sprawach państwowych i podziale środków finansowych na inwestycje rozwojowe. Podobna sytuacja ma miejsce w krajach Bliskiego Wschodu, gdzie rządy takich krajów jak Irak (do 2003 roku), Jemen (do 2012 roku), Syria i Jordania (do chwili obecnej), opierają się na grupie religijnej, plemiennej lub klanowej, z której pochodzi głowa państwa. Znajomość lokalnych struktur władzy (plemion i kierujących nimi szejków) jest szczególnie potrzebna podczas niesienia pomocy humanitarnej w krajach, gdzie rząd centralny nie ma możliwości zapewnienia bezpieczeństwa i kontroli nad wszystkimi obszarami kraju (Irak w latach , Jemen i Syria obecnie). W przypadku, gdy pracownicy organizacji humanitarnych stają się celem ataków ze strony różnych grup zbrojnych (rebeliantów, Uchodźcy iraccy w Syrii Zdjęcie: UNHCR Rejestracja uchodźców irackich w Syrii Zdjęcie: Wojciech Wilk/PCPM 11

12 DOSSIER: POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE Obszar doliny Wadi Hadramout we wschodnim Jemenie, zniszczony przez nagłą powódź w listopadzie 2008 roku Źródło: Wojciech Wilk/PCPM bojówek, uzbrojonych bandytów), zaś współpraca z władzą centralną powoduje utratę zaufania u ludności lokalnej, rozwiązaniem jest podjęcie rozmów z przywódcami plemiennymi, którzy w zamian za dostarczenie podległej im ludności pomocy humanitarnej są w stanie zagwarantować i zapewnić bezpieczeństwo pracowników organizacji pomocowych. Negocjacje takie, choć nie najlepiej postrzegane przez władze centralne, są często jedynym sposobem dostarczenia pomocy na te obszary krajów dotkniętych wojnami domowymi, które znajdują się poza kontrolą rządu. Współpraca pomiędzy ONZ i pozarządowymi organizacjami humanitarnymi a szefami plemion jest podstawą dostarczania pomocy humanitarnej na większości terytorium Jemenu, gdzie nie sięga władza rządu w Sanie. Podobny sposób niesienia pomocy powinien był być zastosowany w Iraku, gdzie ONZ, niezdolne do działań pomocowych w warunkach wyniszczającej wojny domowej, nie posłuchało apeli ze strony przywódców plemiennych, gwarantujących bezpieczeństwo transportów z pomocą humanitarną. Należy mieć tylko nadzieję, że błąd ten nie zostanie powtórzony w Syrii, której znaczne obszary już obecnie znajdują się poza kontrolą władz w Damaszku i gdzie miejscowe, tradycyjne struktury władzy szejkowie odgrywają coraz bardziej znaczącą rolę. Trzeci zestaw wyzwań w niesieniu pomocy humanitarnej w krajach Bliskiego Wschodu związany jest z działaniami organizacji dobroczynnych, opartych na tradycji islamskiej. Dla wielu pracowników organizacji humanitarnych, przyzwyczajonych do pracy w operacjach kierowanych przez ONZ, gdzie projekty pomocowe są realizowane przez międzynarodowe organizacje pozarządowe i ich lokalnych partnerów, a obok nich działają organizacje Czerwonego Krzyża i Lekarzy bez Granic, zetknięcie się z organizacjami charytatywnymi finansowanymi przez kraje Zatoki Perskiej może być dość szokujące. Nie są one zazwyczaj typowymi NGOsami organizacje te są finansowane i zarządzane przez prominentnych lokalnych polityków lub szejków z krajów Zatoki Perskiej. Są one całkowicie niezależne od ONZ i krajów Zachodu pod kątem źródeł finansowania, dlatego też nie uczestnicze w tradycyjnych strukturach koordynacji pomocy humanitarnej złożonych z agend ONZ i zachodnich organizacji humanitarnych), co prowadzi do niepotrzebnej duplikacji działań. Z drugiej strony, mają one swoje własne, niezależne źródła finansowania, i z tego powodu uczestnictwo w wielogodzinnych spotkaniach koordynacyjnych prowadzonych zazwyczaj w języku angielskim jest dla nich po prostu stratą czasu. Choć wiele z organizacji finansowanych przez kraje Zatoki Perskiej realizuje bardzo dobre i potrzebne działania, nie są one oparte o te same zasady (humanitaryzm, neutralność, bezstronnoś) - co działania organizacji z Europy czy Ameryki Północnej. W rezultacie, pomoc finansowana przez kraje Zatoki Perskiej trafia przede wszystkim do ludności sunnickiej, powiązanej z nimi wspólną religią oraz wyznającej podobne poglądy polityczne. Jako że jest ona oparta na finansowaniu pozyskiwanym przede wszystkim od osób prywatnych, organizacje te skupiają się częściej na pomocy doraźnej i jednorazowej niż ich odpowiedniki z państw Zachodu, które pozyskują większość środków finansowych ze źródeł rządowych. Oparcie o sponsorów prywatnych powoduje, że organizacje te są szczególnie aktywne w okresie ramadanu, który jest okresem wzmożonej dobroczynności i wpłat finansowych na rzecz organizacji charytatywnych. Z drugiej strony, z tych samych powodów, są one w stanie podjąć akcję pomocową w zaledwie kilka dni po na przykład kataklizmie, zaś organizacjom ONZ zajmuje to więcej czasu. Dla przykładu, podczas katastrofalnych powodzi w pustynnych rejonach wschodniego Jemenu w 2008 roku, spowodowanych ulewami przyniesionymi przez tropikalny cyklon, pomoc z Kataru, Zjednoczonych Emiratów Arabskich i Arabii Saudyjskiej dotarła do potrzebujących w zaledwie dwa, trzy dni, zaś ONZ zajęło aż pięć dni by dokonać rozpoznania potrzeb i prawie dziesięć dni by dostarczyć pierwsze transporty z pomocą humanitarną. Nierozwiązane spory polityczne, które ze względu na polaryzację etniczną, plemienną lub religijną, przeradzają się w wojny domowe, ryzyko wojen pomiędzy państwami, ruchy uchodźców i klęski żywiołowe powiązane ze zmieniającym się klimatem wszystkie te czynniki powodują, że Bliski Wschód ma unikalny zakres potrzeb w zakresie pomocy humanitarnej. Z drugiej strony zagrożenie terrorystyczne, próby kontroli pomocy humanitarnej ze strony władz oraz trudność w odnalezieniu się zachodnich organizacji humanitarnych w skomplikowanej sytuacji polityczno-społecznej powoduje, że region ten stawia organizacjom humanitarnym wyzwania, niespotykane na podobną skalę w żadnym innym regionie świata. 12

13 13

14 DOSSIER: POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE JEMEN - NIEDOKOŃCZONA REWOLUCJA PlusNews / IRIN POWOLNA TRANSFORMACJA USTROJOWA NIE SPRZYJA PRÓBOM ZAŻEGNANIA POTĘŻNEGO KRYZYSU HUMANITARNEGO W NAJBIEDNIEJSZYM PAŃSTWIE ŚWIATA ARABSKIEGO. Piotr Stopka jest absolwentem arabistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz współpracownikiem PCPM w ramach tegorocznych projektów w Południowym Sudanie oraz Libanie. W Jemenie mieszkał przez rok w ramach stypendium naukowego. W listopadzie ubiegłego roku Ali Abdullah Saleh po 33 latach prezydentury oddał władzę w ręce swojego zastępcy Abdu Rabbu Mansoura Hadiego. Tak zakończył się jemeński epizod Arabskiej Wiosny, czyli wydarzeń, które w tym samym roku doprowadziły do obalenia dyktatorów w Tunezji, Egipcie oraz Libii. Jednak na tym kończą się analogie z Północną Afryką. Podobnie jak w Syrii, rewolucja w Jemenie jeszcze się nie zakończyła, a sytuacja w kraju daleka jest od pełnej stabilizacji. W przeciwieństwie do wszystkich wyżej wymienionych reżimów, Ali Abdullah Saleh jeszcze przed rozpoczęciem protestów nie kontrolował całkowicie sytuacji w kraju, na którego stał czele. Choć jego umiejętności opanowywania skomplikowanej sytuacji politycznej porównywano do tańca na głowach węży, jak zatytułowała swoją książkę o Jemenie Victoria Clark, kraj w ciągu ostatnich lat był miejscem kilku konfliktów wewnętrznych. Rewolucja nie rozwiązała żadnego z nich, a obecny rząd panuje nad jeszcze mniejszym obszarem kraju niż administracja Saleha. Na północy kraju niezadowolona, od lat marginalizowana grupa radykalnych Zajdytów, zwana od nazwiska rodziny kierującej ruchem Al-Huthi, wciąż walczy z rządem i nie chce podporządkować się władzy centralnej. Przybrał również na sile ruch dążący do całkowitej niepodległości byłego Jemenu Południowego. Na bieżących problemach korzystają islamscy fundamentaliści powiązani z Al-Kaidą, a konflikt nie ogranicza się tylko do zamachów, ale obejmuje również zbrojne starcia z wojskami rządowymi, gdzie stawką są całe miasta i regiony. Jemeński odłam Al-Kaidy, zwany Al-Kaida na Półwyspie Arabskim (ang. AQAP) jest jednym z najsilniejszych i najprężniej działających w świecie. Słaby rząd centralny korzysta z pomocy Stanów Zjednoczonych, które w ramach wojny z terroryzmem atakują pozycje Al-Kaidy przy pomocy samolotów bezzałogowych. Jednakże ciągle poza kontrolą władz w Sanie jest duża część prowincji Abyan oraz Shabwa, gdzie od kilku lat aktywnie działają islamscy fundamentaliści. Na opanowanych przez nich terenach wprowadzane jest prawo szariatu, a nad miastami wiszą czarne flagi symbol najbardziej skrajnych organizacji islamskich. Konflikty na południu oraz północy kraju doprowadziły do powstania dużej liczby tak zwanych uchodźców wewnętrznych (osób wewnętrznie wysiedlonych, ang. Internally Displaced Persons, IDPs). Odzyskanie w ostatnich miesiącach przez rząd kontroli nad wcześniej opanowanymi przez Al-Kaidę fragmentami prowincji Abyan spowodowało, że część owych uchodźców wróciła do swoich domów, jednakże ogromne zniszczenia powodują, że większość wciąż obawia się powrotu. Dostęp międzynarodowych, a nawet lokalnych organizacji humanitarnych, do wielu obszarów jest ograniczony ze względów bezpieczeństwa. Warto przy tej okazji wspomnieć, że mimo ogromnego ubóstwa Jemen wciąż jest celem dla uchodźców z krajów Rogu Afryki. Do niedawna byli to niemalże wyłącznie Somalijczycy, ale obecnie większość stanowią Etiopczycy. Konflikt wewnętrzny ma tragiczne skutki dla uzależnionej od ropy gospodarki. W kraju, gdzie ponad 70 proc. dochodów jest generowanych z ropy naftowej, ciągle maleje wydobycie tego surowca, a sytuację pogarszają ataki na infrastrukturę energetyczną, której centrum znajduje się w trudnym do opanowania, pustynnym regionie Ma arib. Coraz dłuższe są codzienne przerwy w dostawie prądu, co powoduje zwiększone użycie zasilanych benzyną generatorów prądu. Obniżający się poziom wód gruntowych zmusza do korzystania ze spalinowych pomp, a transport w kraju odbywa się wyłącznie drogą lądową. Podwyżki cen ropy oznaczają więc podwyżki niemalże wszystkich innych dóbr i usług, w tym przede wszystkim żywności. Wspomniany wyżej pro- 14

15 Klinika prowadzona przez UNICEF w obozie dla uchodźców w Mazraq Zdjęcie: Paul Stephens / IRIN blem z dostępem do wody sprawia, że Jemen jest uzależniony nie tylko od ropy, ale także importu żywności dla wciąż rosnącej liczby mieszkańców. Sytuacje pogarsza fakt, że dużą część wody zużywa się na uprawę łagodnego narkotyku zwanego qatem. Jego uprawa jest bardziej dochodowa niż tradycyjne rolnictwo, a powszechność tej używki sprawia, że nawet przy realnym zagrożeniu głodem, nie odnotowano w ostatnim czasie spadku konsumpcji qatu. Zresztą problemem większości mieszkańców nie jest brak dostępności żywności, ale jej wysokie ceny, co dotyka głównie najbiedniejszą część społeczeństwa, czyli niemalże połowę ludności. Według danych Światowego Programu Żywnościowego (ang. World Food Programme, WFP), 45 proc. mieszkańców Jemenu żyje poniżej granicy ubóstwa, a kraj jest na 11-tej pozycji na świecie pod względem zagrożenia głodem. Obecnie Jemen stoi przed niezwykle poważnymi wyzwaniami, z którymi tak słabe państwo samo nie może sobie poradzić. Niezbędne jest międzynarodowe zaangażowanie zarówno ze strony Zachodu, jak i bogatych arabskich sąsiadów, dla których niestabilny Jemen stanowi bezpośrednie zagrożenie. Obalenie reżimu Saleha było wielkim sukcesem, lecz to tylko pierwszy krok na drodze do całkowitej transformacji ustrojowej. Następnym etapem będzie włączenie w proces przemian wszystkich sił politycznych obecnych w kraju, szczególnie tych z regionów, które od lat czuły się marginalizowane przez stolicę. Konieczne jest kompleksowe podejście do wszystkich aspektów kryzysu. Wszystkie regiony kraju muszą odczuć korzyści wynikające ze stabilizacji oraz dochody z nielicznych bogactw naturalnych. Demokratyczna transformacja nie jest jeszcze sukcesem wszystkich Jemeńczyków. Dwie ważne siły, jakimi są Al-Huthi oraz ruch niepodległościowy na południu kraju zostały pominięte. Następną fazą transformacji ustrojowej musi być rekonstrukcja armii i włączenie w proces przemian wszystkich sił politycznych Jemenu. Jest to niezwykle ważne, gdyż bezpieczeństwo i stabilizacja są konieczne do podjęcia działań w celu zlikwidowania problemów rozwojowych, z którymi Jemen boryka się od lat. Jemen jest krajem, gdzie silną pozycję mają lokalne klany i plemiona, które często kontrolują rozległe obszary kraju. Stwarza to ogromne problemy dla władz centralnych, ale może też być kluczem do rozwiązania wielu palących problemów. Angażując lokalnych przywódców można zapewnić potrzebne wsparcie dla międzynarodowych wysiłków mających na celu rozwiązanie palących problemów humanitarnych, które nie mogą czekać na zakończenie długiego procesu przemian. 15

16 DOSSIER: POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE POPRAWA SYSTEMÓW BEZPIECZEŃSTWA EKONOMICZNEGO PALESTYŃSKICH ROLNIKÓW NA ZACHODNIM BRZEGU JORDANU Urszula Świerczyńska PONAD 40 PROC. PALESTYŃCZYKÓW ZAMIESZKUJĄCYCH TERYTORIUM AUTONOMII PALESTYŃSKIEJ (W TERMINOLOGII ONZ: OCCUPIED PALESTINIAN TERRITORY OPT, OKUPOWANE TERYTORIUM PALE- STYŃSKIE OTP) ŻYJE DZIŚ W WARUNKACH NIEDOBORÓW ŻYWNOŚCIOWYCH LUB JEST NA TAKOWE NARAŻONE 1. Urszula Świerczyńska jest współzałożycielką Polskiego Centrum Pomocy Międzynarodowej i koordynatorem programów humanitarnych oraz analitykiem ds. bezpieczeństwa ekonomicznego ludności w kryzysach humanitarnych oraz pomocy żywnościowej. Głównym źródłem tego kryzysu jest blokada Strefy Gazy, a także ograniczenia terytorialne nakładane przez Izrael na palestyńską ludność cywilną, jak i wymianę rynkową. Skuteczną interwencją pomocową w walce ze skutkami powodowanego w ten sposób kryzysu okazują się programy wspierające rolnictwo i drobną przedsiębiorczość lokalną. Obecna sytuacja społeczno-ekonomiczna na okupowanym terytorium palestyńskim jest trudna. Funkcjonujące tu systemy bezpieczeństwa żywnościowego przejawiają się niską elastycznością i podatne są na negatywne bodźce, takie jak nagła destabilizacja polityczna i ograniczenia w dostępie do pomocy zagranicznej oraz czynniki stricte ekonomiczne, takie jak wzrost cen, spadek zatrudnienia itd. W sytuacji, gdy blisko połowa dochodu palestyńskich gospodarstw domowych przeznaczana jest na zakup żywności, ryzyko niedoborów żywnościowych spowodowanych tymi czynnikami jest wysokie. Grupą najbardziej narażoną na niedobory żywnościowe i niedożywienie są drobni rolnicy palestyńscy, dla których rolnictwo stanowi główne lub jedyne źródło utrzymania. Ograniczenia w dostępie do gruntów ornych, wody i melioracji, a także rynków zbytu stanowią na dzień dzisiejszy największe wyzwanie dla rozwoju palestyńskiej gospodarki rolnej. Rolnicy zamieszkujący tereny przyległe do osiedli izraelskich na Zachodnim Brzegu napotykają często na restrykcje w postaci zakazów wstępu na swoje ziemie uprawne i zobowiązani są do udziału w czasochłonnym i zbiurokratyzowanym procesie wyrabiania oficjalnych pozwoleń na przejście przez izraelskie punkty kontrolne. Dodatkowo, podlegają oni często aktom agresji ze strony izraelskich osadników. Ograniczenia te nie są jednak jedynymi czynnikami powodującymi niskie bezpieczeństwo ekonomiczne palestyńskiego rolnictwa. Niski poziom rozwoju technologii i brak dostępu do fachowej wiedzy z zakresu technik uprawy ziemi oraz agrobiznesu powodują dalsze zahamowania wzrostu produkcji rolnej i bezpieczeństwa żywnościowego. W odpowiedzi na opisane wyżej problemy Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej (PCPM) prowadzi obecnie na terytorium Autonomii Palestyńskiej projekt mający na celu poprawę bezpieczeństwa ekonomicznego drobnych gospodarstw rolnych 2. We współpracy z partnerską organizacją lokalną Applied Research Institute in Jerusalem (ARIJ) PCPM ustanawia systemy zwiększające wydajność produkcji rolnej, a tym samym zapewniające zwiększenie dochodów rodzin beneficjentów. W projekcie bierze udział 80 gospodarstw rolnych (blisko 520 beneficjentów), wyselekcjonowanych w procesie aplikacyjnym z udziałem lokalnych komitetów społecznych danej miejscowości. Systemy poprawy produkcji dobierane są indywidualnie do potrzeb beneficjentów wybór technologii określany jest przez rolników na etapie ubiegania się o udział w projekcie, podczas gdy ostateczna decyzja co do adekwatności wybranej techniki konsultowana jest ze specjalistą ds. inżynierii rolniczej z ARIJ. Proponowane technologie dotyczą w szczególności: 1. Ustanowienia systemu uprawy aquaponicznej. Jest to uprawa bezglebowa, w której pojemniki z sadzonkami roślinnymi połączone są ze zbiornikiem (akwarium) rybnym. Produkowany przez ryby materiał organiczny nawozi sadzonki dostarczając im wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Jest to niezwykle wydajny system uprawy w środowiskach o bardzo ograniczonym dostępie do wody i braku możliwości ustanawiania systemów melioracyjnych. 16

17 2. Ustanowienia systemów kompostu organicznego. Polega ono na wyposażeniu beneficjentów w kompostowniki i wprowadzenie do gospodarstw domowych techniki recyklingu odpadów materii organicznej i pożytkowania jej w efektywny sposób w uprawie rolnej. 3. Ustanowienia systemów wermikompostowych. Polega ono na wyposażeniu beneficjentów w biohumus (nawóz uzyskiwany z odchodów bezkręgowców, np. dżdżownicy amerykańskiej) i wprowadzenie metody kompostowania z jego użyciem do upraw rolnych w gospodarstwach beneficjentów. W ramach projektu PCPM, obok ustanowienia ulepszonych systemów uprawy, przeprowadzane są także intensywne szkolenia z zakresu metodologii upraw aquaponicznych, systemów recyklingu materiałów organicznych oraz agrobiznesu. Beneficjenci projektu znajdują się pod stałą opieką specjalistów ARIJ, którzy na bieżąco konsultują i monitorują postępy w zakładaniu upraw. Dzięki projektowi uczestnicy projektu uzyskują możliwość znaczącego zwiększenia wydajności produkcji rolnej i związanych z nią dochodów, ale również otrzymują dostęp do wysokiej jakości edukacji w dziedzinie rolnictwa i nowoczesnych, innowacyjnych metod uprawy rolnej. W obecnej sytuacji społeczno-ekonomicznej Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy redukcja biedy i podatności na niedobory żywnościowe oraz wzmocnienie elastyczności systemów bezpieczeństwa żywnościowego należą do priorytetowych wyznaczników planu pomocy humanitarnej i rozwojowej na tym obszarze. Jedną z głównych rekomendacji opublikowanego w maju tego roku raportu o stanie rozwoju społeczno-ekonomicznego na okupowanym terytorium palestyńskim3 jest zwiększenie wysiłków na rzecz ochrony źródeł utrzymania (ang. livelihoods) najbardziej poszkodowanych przez okupację grup społecznych oraz tworzenie dla nich nowych miejsc pracy. Inwestycja w rozwój rolnictwa, zwłaszcza w obrębie wzmacniania wydajności produkcji oraz wsparcie drobnej przedsiębiorczości w tej dziedzinie jest więc wysoce uzasadnionym rodzajem interwencji programowej. W tym świetle działania Polskiego Centrum Pomocy Międzynarodowej na obszarach palestyńskich przyczyniają się nie tylko do zwiększenia bieżącego dochodu biorących udział w projekcie gospodarstw rolnych, ale także do zmniejszenia obecnego natężenia niedoborów żywnościowych. W perspektywie długofalowej wzmacniają one także odporność (ang. resilience) tych gospodarstw na powracające kryzysy humanitarne związane z destabilizacją polityczną oraz gospodarczą. Stanowią więc kompleksową odpowiedź na główne problemy społeczno-ekonomiczne na tym obszarze. 1. Dane pochodzą z najnowszego badania Socio-Economic and Food Security Survey. West Bank and Gaza Strip, occupied Palestinian territory, Projekt jest finansowany przez polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych ze środków programu polskiej pomocy rozwojowej. Więcej o projekcie na stronie PCPM: 3. Socio-Economic and Food Security Survey. West Bank and Gaza Strip, occupied Palestinian territory, 2011, op. cit. Rolnictwo w Palestynie wypas owiec na obszarze półpustynnym Zdjęcie: A. Ferenc / PCPM 17

18 DOSSIER: POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE KONFLIKT O ZIEMIĘ CZY KONFLIKT O WODĘ? Joanna Bunikowska KRYZYS WODNO-SANITARNY TO MNIEJ ZNANE OBLICZE KONFLIKTU BLISKOWSCHODNIEGO. MAŁE ZA- SOBY WODNE W POŁĄCZENIU Z DUŻYM WZROSTEM LICZBY LUDNOŚCI I KONFLIKTEM POLITYCZNYM TO GŁÓWNE PROBLEMY W GOSPODAROWANIU WODĄ. Monika Korowajczyk- Sujkowska jest absolwentką nauk politycznych na Uniwersytecie Warszawskim oraz koordynatorem programu misji Polskiej Akcji Humanitarnej w Izraelu/Autonomii Palestyńskiej. Cysterna zniszczona przez wojsko izraelskie w lutym tego roku Zdjęcie: Marta Kaszubska/PAH Szczególne znaczenie wody dla człowieka i jego środowiska powoduje, że staje się ona dobrem strategicznym niezbędnym do odpowiedniego funkcjonowania oraz rozwoju gospodarczego. Woda sama w sobie stanowi dobro pożądane, potrzebne do przeżycia. Może niestety również stać się kartą przetargową w konflikcie, a nawet narzędziem nacisku jednej grupy społecznej, religijnej, narodowej, politycznej na drugą, co obserwujemy na Bliskim Wschodzie. Na przykładzie Izraela i Palestyny możemy zobaczyć jak dostęp do wody wykształcił dwie kategorie obywateli. Średnie dzienne zużycie wody na jednego Izraelczyka wynosi około litrów, podczas gdy Palestyńczyk zużywa jej kilkakrotnie mniej około 70 litrów. Ta ostatnia średnia wynosi znacznie poniżej 100 litrów zalecanych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) na pokrycie dziennych potrzeb higieny osobistej i gospodarstwa domowego. Brak dostępu do bezpiecznej i czystej wody w odpowiedniej ilości, pozostaje trwałym problemem Autonomii Palestyńskiej. Mimo pogorszenia się sytuacji z powodu niskiej od kilku lat ilości opadów, głównym problemem jest izra- elska polityka w kwestii palestyńskiej. Podział zasobów wody pomiędzy Izraelem a kontrolowanymi przez niego terytoriami palestyńskimi jest niesprawiedliwy. Palestyńczycy kontrolują zaledwie ćwierć źródeł wody w regionie, co powoduje restrykcyjne ograniczenie w ich dostępie do zasobów wody i rozwoju infrastruktury wodociągowo-sanitarnej. W efekcie lokalne społeczności dysponują minimalną ilością wody potrzebną do zaspokojenia codziennych potrzeb zdrowotnych i sanitarnych. Dodatkowym problemem jest fakt, że ponad 60 proc. terytorium Zachodniego Brzegu zostało skategoryzowanych jako Strefa C, w której Izraelska Administracja Cywilna posiada pełną kontrolę w kwestiach bezpieczeństwa, planowania oraz administrowania. Palestyńczyk mieszkający na tym obszarze musi otrzymać liczne pozwolenia na budowę lub remont nawet najmniejszej konstrukcji wodno-sanitarnej. Otrzymanie owych pozwoleń jest praktycznie nierealne, co zmusza ludzi do budowania bez ich uzyskania i w efekcie prowadzi do wyburzeń nielegalnej infrastruktury i przesiedleń ludności cywilnej przez armię izraelską. W 2011 roku wojsko izraelskie wyburzyło 662 budowle - w tym obiekty wodne, m.in. 46 cystern gromadzących wodę deszczową. Liczba ta podwaja się z roku na rok. Zagrożone wyburzeniem są również projekty rozwojowe realizowane m.in. przez Polską Akcję Humanitarną (PAH) i Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej (PCPM) ze środków programu Polska Pomoc 2011 i Brak bezpośredniego podłączenia do sieci wodociągowej oraz trudności w przemieszczaniu się zmuszają Palestyńczyków do zakupu wody od dostawców prywatnych z obwoźnych cystern samochodowych. Przewożona w nich woda jest po pierwsze wątpliwej jakości, po drugie bywa kilkakrotnie droższa. Ceny wody kupowanej z cystern w porze suchej docho- 18

19 dzą do 50 izraelskich szekli (około 40 polskich złotych) za metr sześcienny. Standardy wodno- -sanitarne wskazują, że już cena 20 izraelskich szekli za metr sześcienny wody wystawia lokalną społeczność na wysoki stopień zagrożenia niebezpieczeństwami ekonomicznymi i zdrowotnymi, wynikającymi z ograniczonego dostępu do wody. Konieczność zakupu wody ogranicza znacznie wydatki gospodarstw domowych na inne cele, jak zdrowie czy edukacja, a także ich możliwość inwestycji gospodarczych i rozwoju gospodarstw rolnych. Brak wody w szkołach powoduje z kolei odwoływane zajęcia oraz podwyższoną absencję uczniów. Szczególnie drastyczna sytuacja humanitarna ma miejsce w Strefie Gazy, która od 2006 roku poddana jest blokadzie osób i towarów, a dodatkowo w dużej części została zniszczona podczas izraelskiej operacji militarnej Płynny Ołów na przełomie 2008 i 2009 roku. W Strefie Gazy woda pitna stanowi jedynie 10 proc. wszystkich zasobów wodnych. W wyniku eksploatacji podziemnej warstwy wodonośnej oraz obniżania się wód gruntowych, Strefa Gazy boryka się z zasoleniem wody oraz przenikaniem do niej zanieczyszczeń (około 60 mln litrów ścieków dziennie jest wypuszczanych do morza). Z powodu blokady do Strefy nie można wwieźć materiałów budowlanych pozwalających na remont czy odbudowę przestarzałej oraz zniszczonej infrastruktury wodno-sanitarnej. Niezdatna do picia woda oraz brak systemu odprowadzania nieczystości w Strefie Gazy są głównymi powodami wysokiej zapadalności na choroby układu pokarmowego i oddechowego szczególnie u dzieci. Polska Akacja Humanitarna rozpoczęła działania pomocowe na terenie Autonomii Palestyńskiej w lipcu 2006 roku. 19 października 2009 roku otworzyła biuro terenowe w Strefie Gazy. Przez sześć lat działalności, PAH w Palestynie stała się typową organizacją wat san (water-sanitation) wyspecjalizowała się w realizacji projektów wodno-sanitarnych z elementami edukacyjnymi i rolniczymi. 28 czerwca 2010 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję, w której dostęp do czystej wody i sanitariatów uznano za jedno z praw człowieka. PAH prowadzi od 2004 roku Kampanię Wodną, której celem jest zwrócenie uwagi na problem niedoboru wody pitnej na świecie oraz zaangażowanie Polaków w niesienie pomocy ludziom, którzy nie mają dostępu do bezpiecznych źródeł wody i do godnych warunków sanitarnych. Zgodnie z międzynarodowym prawem humanitarnym Izrael, jako siła okupująca Zachodni Brzeg i Strefę Gazy, ma obowiązek zapewnienia ludności cywilnej podstawowe środki konieczne do przeżycia, takich jak jedzenie, woda, lekarstwa i schronienie. Zgodnie z Konwencją Genewską, Palestyńczycy mają prawo do wody pitnej oraz wody do celów higieny osobistej. Międzynarodowe prawo humanitarne wyraźnie zakazuje również wyburzeń wszelkich obiektów cywilnych w tym wodno- -sanitarnych. Bibliografia: Piotr Kowalczyk, Konflikty o wodę, Przeźmierowo 2007 Farhana Sultana, Alex Loftus, Right to the water, Routledge 2011 EWAS (the Emergency Water Sanitation and Hygiene Group), Thirsting for Justice. Prawo Palestyńczyków do wody i odpowiednich warunków sanitarnych. Przewodnik działacza, new/resources-campaign-pack/ UNEP (Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych), Environmental Assessment of the Gaza Strip following the escalation of hostilities in December January 2009, ( Oszacowanie środowiskowe w Strefie Gazy po eskalacji działań wojennych w grudniu 2008 styczniu 2009 ), wrzesień UNEP_Gaza_EA.pdf COHRE (Centrum Praw Mieszkaniowych i Eksmisji), Policies of Denial: Lack of Access to Water in the West Bank, 2008, topics/water-and-sanitation, -sanitation. OCHA opt (United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs occupied Palestinian territory) Special Focus: Restricting space: The planning regime applied by Israel in area C of the West Bank, grudzień 2009 KLUCZOWE WYZWANIA POMOCY HUMANITARNEJ I ROZWOJOWEJ W XXI WIEKU Konferencja, 7-8 grudnia 2012, 2 piętro PKiN, Warszawa Z okazji jubileuszu PAH w dniach 7-8 grudnia 2012 roku organizujemy międzynarodową konferencję poświęconą wyzwaniom humanitarnym XXI wieku oraz roli Polski i Polaków na arenie międzynarodowej w kontekście światowych kryzysów humanitarnych. W konferencji wezmą udział autorytety w tych dziedzinach zarówno z Polski, Unii Europejskiej, jak i krajów globalnego Południa. Odbędzie się około 10 sesji tematycznych, a część konferencji będzie otwarta dla wszystkich Festiwal Globalny Lokalnie. Konferencja jest współfinansowana przez Komisję Europejską oraz w ramach Funduszu Inicjatyw Obywatelskich MPiPS. Szczegółowe informacje o programie konferencji będą dostępne wkrótce na Zapraszamy! 19

20 DOSSIER: POMOC HUMANITARNA NA BLISKIM WSCHODZIE TRANSFERY FINANSOWE JAKO NARZĘDZIE MIĘDZYNARODOWEJ POMOCY HUMANITARNEJ Urszula Świerczyńska JESZCZE DO NIEDAWNA POMOC HUMANITARNA KOJARZYŁA SIĘ Z MASOWYM ROZDAWNICTWEM ŻYW- NOŚCI I KOCÓW. DZIŚ DZIEDZINA TA DYNAMICZNIE SIĘ ROZWIJA W KIERUNKU PRECYZYJNEGO DOPASO- WANIA POMOCY DO POTRZEB. JEDNYM Z JEJ NOWYCH NARZĘDZI SĄ TRANSFERY FINANSOWE (ANG. CASH TRANSFER PROGRAMMING), KTÓRE ZNAJDUJĄ SZEROKIE ZASTOSOWANIE W KONTEKŚCIE KATA- STROF I KRYZYSÓW NA ŚWIECIE. Urszula Świerczyńska jest współzałożycielką Polskiego Centrum Pomocy Międzynarodowej i koordynatorem programów humanitarnych oraz analitykiem ds. bezpieczeństwa ekonomicznego ludności w kryzysach humanitarnych oraz pomocy żywnościowej W ciągu ostatnich kilku lat w dziedzinie międzynarodowej pomocy humanitarnej można zaobserwować wyraźny wzrost zastosowania interwencji z użyciem transferów finansowych jako mechanizmu indywidualnej pomocy humanitarnej. Pomoc finansowa, w odróżnieniu od rzeczowej, polega na przekazaniu beneficjentom grantów w postaci gotówkowych lub bezgotówkowych środków płatniczych (pieniądze, karty bankomatowe, przelewy telefonii mobilnej), bądź też talonów o wartości finansowej lub rzeczowej. W przeciwieństwie do mechanizmów mikro-pożyczkowych używanych w pomocy rozwojowej, jest to pomoc bezzwrotna, mająca na celu natychmiastowe, doraźne zaspokojenie podstawowych potrzeb poszkodowanej w kryzysie humanitarnym ludności. Jednym z głównych założeń tego typu interwencji jest umożliwienie beneficjentom samodzielnego podejmowania decyzji co do priorytetów i strategii optymalnego złagodzenia skutków kryzysu na własne gospodarstwo domowe. Otrzymane środki pieniężne beneficjenci przeznaczają w dogodnym czasie i proporcjach na zakup niezbędnych im towarów lub usług. Nie powoduje to u beneficjentów poczucia uzależnienia od systemu pomocy, nie wzmaga w nich także przekonania o własnej bezradności i braku wpływu na swoją przyszłość. Dodatkowym atutem tego typu działań pomocowych jest fakt, iż zakup usług bądź towarów dokonywany jest na rynkach lokalnych. Jest to więc interwencja programowa mająca jednocześnie na celu wspieranie drobnej przedsiębiorczości w sytuacji kryzysu. Transfery finansowe należą do instrumentów pomocy humanitarnej i nie stanowią osobnego sektora (tzw. klastera) w rozumieniu podziału zaproponowanego przez reformę pomocy humanitarnej ONZ wprowadzoną w 2006 roku 1. Jako rodzaj interwencji, transfery finansowe nie mają na celu zastąpienia lub wyparcia pomocy rzeczowej, a jedynie jej uzupełnienie. Użycie mechanizmów tego typu uzależnione jest od kontekstu, w jakim odbywa się dana operacja humanitarna oraz od konkretnych celów, jakich osiągnięcie zakłada zastosowanie tego typu interwencji. W sytuacji, gdy pomoc pieniężna uzasadniona jest zapotrzebowaniem oraz istnieniem funkcjonujących lokalnych rynków zaopatrzenia, nie naruszonych katastrofą lub zdolnych do szybkiej odbudowy w warunkach kryzysu humanitarnego, transfer finansowy stanowi obecnie ogólnie preferowaną i rekomendowaną przez donatorów opcję interwencji humanitarnej. Zapewnienie dostępu do żywności Transfery finansowe znajdują zastosowanie we wszystkich rodzajach interwencji programowych pomocy humanitarnej. Jednym z najczęściej stosownych w praktyce jest dystrybucja zasobów finansowych ukierunkowana na redukcję niedoborów żywnościowych w kryzysach humanitarnych. W sytuacji funkcjonujących rynków i/lub produkcji lokalnej, gdy bezpieczeństwo żywnościowe ludności zagrożone jest nie tyle z braku podaży, ile raczej braku siły nabywczej, zastosowanie pomocy finansowej jest szczególnie uzasadnione nie narusza bowiem lokalnych systemów produkcji i wymiany towarowej. Dodatkowo, koszta operacyjne sprowadzenia żywności w miejsce dotknięte kryzysem humanitarnym z zagranicy przewyższają najczęściej wielokrotnie koszta zakupu żywności na rynkach lokalnych. W związku 20