Cywilne prawo zobowiązania pozorna umowa sprzedaży nieruchomości ważność ukrytej umowy darowizny

Transkrypt

1 Cywilne prawo zobowiązania pozorna umowa sprzedaży nieruchomości ważność ukrytej umowy darowizny Uchwała Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 9 grudnia 2011 r. III CZP 79/11 Sąd Najwyższy [ ] w sprawie z powództwa Kazimierza L. i Elżbiety L. przeciwko Patrycji L. i Arkadiuszowi M. o stwierdzenie nieważności czynności prawnych, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 9 grudnia 2011 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 8 kwietnia 2011 r., VI ACa 853/10, Czy umowa darowizny nieruchomości stanowiąca czynność prawną ukrytą pod pozorną umową sprzedaży tej nieruchomości jest dotknięta nieważnością?, podjął uchwałę: Nieważna jest umowa darowizny nieruchomości ukryta pod pozorną umową sprzedaży tej nieruchomości. U z a s a d n i e n i e Wyrokiem z dnia 8 IV 2011 r. Sąd Okręgowy w Płocku stwierdził nieważność zawartej w dniu 13 VIII 2004 r. między stronami pozornej umowy sprzedaży nieruchomości położonych w P. przy ul. B. 20, pod którą strony ukryły także w jego ocenie nieważną ze względu na brak zachowania formy aktu notarialnego umowę darowizny. Rozpoznając apelację pozwanego, Sąd Apelacyjny w Warszawie przedstawił SN przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości. SN zważył, co następuje. Wykładnia art k.c. wymaga przede wszystkim wyjaśnienia zawartych w nim pojęć oświadczenie woli i czynność prawna oraz określania ich wzajemnej relacji. Z końcowej części tego przepisu w brzmieniu ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności wynika, że ustawodawca przyjął, iż podstawowym i koniecznym składnikiem czynności prawnej jest co najmniej jedno oświadczenie woli. W rezultacie uwzględnił tradycyjne i dominujące w doktrynie ujęcie czynności prawnej, którą jest np. umowa sprzedaży nieruchomości wymagająca złożenia zgodnych oświadczeń woli przez sprzedawcę i kupującego, wyrażających ich wolę przejścia własności ze sprzedawcy na kupującego za odpowiednim ekwiwalentem pieniężnym w postaci ceny (art. 535 k.c.). Czynność taką stanowi również umowa darowizny nieruchomości, wymagająca złożenia oświadczenia woli przez darczyńcę o bezpłatnym przejściu jej własności na obdarowanego i oświadczenia woli o jej przyjęciu przez obdarowanego (art k.c.). Można więc uznać, że czynność prawna jest stanem faktycznym, na który składają się elementy określone przez normę prawną (por. art. 56 k.c.), wśród których jest przynajmniej jedno oświadczenie woli. Oświadczeniem woli jest takie zachowanie, które wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutku w postaci ustanowienia zmiany lub ustania stosunku prawnego. Wadami oświadczenia woli nie są wszystkie nieprawidłowości występujące w toku jego podejmowania i wyrażania, lecz tylko takie, które zostały uznane za wady przez ustawodawcę. Poza zakresem pojęcia wada oświadczenia woli pozostają np. nieprawidłowości dotyczące ich treści lub formy, w związku z czym zawarcie umowy przenoszącej własność nieruchomości bez zachowania formy aktu notarialnego stanowi wadę czynności prowadzącą do jej nieważności (art. 158 k.c.), ale nie jest wadą oświadczenia woli. Pozorność występuje wtedy, gdy oświadczenie woli jest złożone drugiej stronie dla pozoru, tj. bez zamiaru wywołania skutków prawnych; druga strona musi mieć świadomość, że oświadczenie składane jest w takim celu, a także zaakceptować brak zamiaru wywołania skutków prawnych. Choć oświadczenie woli pozorne nie zmierza do wywołania skutków prawnych, to musi się charakteryzować dążeniem do stworzenia wrażenia pozorów, że zamiar taki istnieje, a składający traktuje je poważnie. W takim wypadku składający takie oświadczenie albo nie chce w ogóle wywołać skutków prawnych związanych bezpośrednio z jego złożeniem, albo chce wywołać inne niż wynikałyby ze złożonego oświadczenia. Skoro brak najistotniejszego składnika oświadczenia woli, czyli elementu tworzącego

2 prawo, tj. zamiaru wywołania zwykłych skutków prawnych, jakie wiążą się z takim oświadczeniem, to nie jest to oświadczenie woli rzeczywiste; występuje tu tylko pozór oświadczenia woli i w konsekwencji pozór czynności prawnej. Oczywiście sprzedaż nieruchomości w formie aktu notarialnego nie wyłącza automatycznie jej pozorności, zwłaszcza że przy oświadczeniu pozornym strony zwykle zachowują wszystkie ustawowe wymagania czynności prawnej, której to oświadczenie woli jest składnikiem, po to, aby na zewnątrz czynność symulowana funkcjonowała w obrocie i wywierała skutki prawne. Prawo nie wymaga, aby na skutek pozorności w każdym wypadku nastąpiło wprowadzenie w błąd lub oszukanie osoby trzeciej, jest jednak konieczne, aby niewystępująca w rzeczywistości wola stron była na zewnątrz upozorowana w sposób wytwarzający przeświadczenie, że zawierająca ją czynność prawna pozorna została dokonana. Wytworzenie takiego nieprawdziwego obrazu ma dotyczyć przede wszystkim wrażenia dokonania określonej czynności prawnej, podczas gdy w rzeczywistości nic się nie zmienia w sferze prawnej stron albo zmiana ma inny charakter, niż wskazuje na to treść złożonych oświadczeń. Wyrażona w takich warunkach czynność prawna, przy spełnieniu pozostałych jej przesłanek (np. co do formy), jest czynnością pozorną ze względu na objęte nią pozorne oświadczenie woli. Z zawartego w art k.c. wyrażenia dla ukrycia innej czynności prawnej wynika wprost, że pozorna czynność prawna, choć nie jest czynnością rzeczywistą, jest objęta hipotezą normy z niego wynikającej. Należy podkreślić, że przy pozorności w klasycznej postaci (bezwzględnej, absolutnej) nie występuje żadna inna czynność prawna i stwierdzenie nieważności może dotyczyć tylko czynności prawnej pozornej. Względy te przesądzają o tym, że trafny jest dominujący w doktrynie pogląd wskazujący na występowanie na gruncie art k.c. takiej, tj. pozornej, czynności prawnej. Strony mogą jednak w porozumieniu potajemnym złożyć także oświadczenie wyrażające wolę innego uregulowania ich sfery prawnej, niż to zostało ujawnione na zewnątrz. Taka pozorność (tzw. symulacja względna, relatywna) występuje wtedy, gdy strony zawierają czynność prawną pozorną dla ukrycia innej, rzeczywiście przez nie zamierzonej i dokonanej. Potajemne porozumienie stron jest określane jako czynność prawna ukryta lub dyssymulowana. Odnosi się do niej art zdanie drugie k.c., który stanowi, że jeżeli oświadczenie pozorne zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Trzeba przy tym wyraźnie zastrzec, że przepis ten dotyczy innej ukrytej czynności prawnej, a nie ukrycia elementu treści tej samej czynności prawnej, np. rzeczywistej ceny w umowie sprzedaży (por. wyroki SN: z dnia 27 IV 2004 r., II CK 191/03, LexPolonica nr i z dnia 13 IV 2005 r., I CK 684/04, niepubl.). Ze wskazanych względów na gruncie wykładni językowej istnieje zatem podstawa do rozróżnienia czynności prawnej symulowanej i czynności prawnej ukrytej, będącej wyrazem rzeczywistego zamiaru stron. Tradycyjny i dominujący w doktrynie pogląd, że w tym wypadku chodzi o dwie odrębne i samodzielne czynności prawne: jedną pozorną, nieważną, i drugą jeżeli odpowiada ustawowym przesłankom ważną, znajduje pełne oparcie w treści wykładanego przepisu. Pozorność jest wadą oświadczenia woli co wynika choćby z tytułu działu IV części pierwszej k.c. ustawodawca więc konsekwentnie i wyraźnie w art zdanie drugie k.c. stwierdził, że ważność oświadczenia woli jako składnika czynności ukrytej zależy od właściwości tej czynności, czyli od tego, czy zostały spełnione wszystkie przesłanki ustawowe jej skuteczności, wynikające z przepisów bezwzględnie obowiązujących. Niewątpliwie chodzi tu o wymagania zarówno co do treści, jak i formy. Ukryta czynność darowizny nieruchomości nie zachowuje formy szczególnej pod rygorem nieważności, tj. formy aktu notarialnego, i z tego względu jest nieważna (art. 158 k.c.). Jasne brzmienie tych dwóch przepisów mających charakter bezwzględnie obowiązujący, wyłącza możliwość wyprowadzenia odmiennego wniosku na podstawie zasady favor contracti (art k.c.) lub dyrektyw dotyczących wykładni umów (art k.c.). Nie ma podstaw do przenoszenia formy szczególnej zachowanej dla czynności symulowanej na czynność dyssymulowaną przede wszystkim z tego względu, że w pojęciu pozorności, która jest wadą oświadczenia woli, nie mieści się wadliwość czynności prawnej w postaci niezachowania formy. W omawianym wypadku forma aktu notarialnego została zachowana dla innej czynności prawnej, tj. pozornej umowy sprzedaży nieruchomości, nie może być użyczona dla ukrytego oświadczenia woli nieodpłatnego przeniesienia jej własności, gdyż ustawodawca w art zdanie drugie k.c. uzależnił jego ważność od tego, czy dyssymulowana czynność prawna, np. umowa darowizny nieruchomości, odpowiada wszystkim dalszym wymaganiom, wynikającym z przepisów bezwzględnie

3 obowiązujących, a więc także od tego, czy została zawarta w wymaganej formie. Wprawdzie obydwie czynności pozorna i ukryta dotyczą tych samych podmiotów i tej samej nieruchomości, niemniej dokonane przez strony ukryte oświadczenie woli o nieodpłatnym przeniesieniu jej własności nie zostało wyrażone z zachowaniem formy ad solemnitatem. Należy dodać, że umowę sprzedaży różni od umowy darowizny nie tylko odpłatność charakteru czynności prawnej, ale jak trafnie podniesiono w literaturze całkiem inny reżim prawny. Zgodnie z ujęciem bezwzględnej nieważności jako sankcji czynności prawnej czynność nieważna nie wywołuje żadnych skutków prawnych, poza wynikającymi wprost z ustawy (por. np. art. 496 w zw. z art. 497 k.c.). Sprzeczne z tym ujęciem byłoby zatem twierdzenie, że jednak forma czynności prawnej bezwzględnie nieważnej wywołuje skutki prawne jako element ważnej czynności prawnej ukrytej. Zasadą jest dowolność formy czynności prawnej, tzn. strony samodzielnie mogą zdecydować, w jakiej formie chcą jej dokonać, niemniej nie można marginalizować znaczenia tych przypadków, w których ustawodawca zastrzegł formę szczególną, zwłaszcza pod rygorem nieważności. Takie zastrzeżenie służy bezpieczeństwu obrotu i podnosi wiarygodność dokonanej czynności prawnej, zatem zgoda na utrzymywanie ważności czynności prawnej z ukrytym oświadczeniem woli jeśli czynność prawna pozorna została dokonana w formie szczególnej przewidzianej dla czynności ukrytej stanowiłaby obejście przepisów o skutkach zastrzeżenia formy ad solemnitatem. Za zaprezentowanym kierunkiem wykładni przemawiają ważne argumenty systemowe wynikające z ustawy z dnia 14 II 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U z 2008 r. Nr 189, poz. 1158; dalej: pr. not. ). Według art pr. not. akt notarialny ma zawierać oświadczenia stron, z powołaniem się w razie potrzeby na okazane przy akcie dokumenty, i być odczytany. Niedopuszczalne jest więc przyjęcie, że można zachować formę aktu notarialnego w sytuacji, w której strony czynności nie złożyły przed notariuszem oświadczenia woli określającego elementy przedmiotowo istotne dla zawieranej umowy. Przy odczytaniu aktu notariusz powinien się przekonać, że osoby biorące udział w czynności nie tylko dokładnie rozumieją treść i znaczenie aktu, ale że jest on zgodny z ich wolą (art pr. not.). Notariusz odmawia dokonania czynności notarialnej sprzecznej z prawem (art. 81 pr. not.), nie można więc zgodzić się z podniesionym w literaturze kontrargumentem, że wyrażone stanowisko godzi w bezpieczeństwo obrotu już z tego względu, że forma aktu notarialnego z istoty swej służy temu celowi, gdyż zmusza strony do dojrzałego namysłu i zapewnia prewencyjną kontrolę dokonywanej czynności z prawem. Poza tym z aktu notarialnego jako dokumentu urzędowego (art. 2 2 pr. not.) wynika domniemanie autentyczności i zgodności z prawdą zawartych w nim oświadczeń (por. postanowienie SN z dnia 28 VI 2000 r., IV CKN 1083/00, LexPolonica nr ). Przyjęcie stanowiska, że czynności dyssymulowane zachowują formę notarialną, jeżeli czynność pozorna była sporządzona w formie aktu notarialnego, stawiałoby pod znakiem zapytania występowanie tych domniemań. Trzeba ponadto zwrócić uwagę, że w art k.c. została wyrażona zasada, iż czynność prawna, której składnikiem jest pozorne oświadczenie woli, jest bezwzględnie nieważna. Możliwość uznania za ważną czynności ukrytej to wyjątek przewidziany przez art zdanie drugie k.c. Dokonując wykładni, nie powinno się przepisów wyjątkowych wykładać rozszerzająco. Utrzymywanie ważności czynności prawnych ukrytych, dla których dokonania nie zachowano przewidzianej formy ad solemnitatem, byłoby w istocie niedopuszczalnym poszerzeniem katalogu czynności mieszczących się w tym wyjątkowym unormowaniu. Nie można więc zgodzić się z podniesionym w literaturze argumentem, że prezentowane stanowisko pozbawia znaczenia normatywnego regulację zawartą w art zdanie drugie k.c., gdyż nie stoi ono na przeszkodzie uznaniu za ważne czynności prawnych ukrytych, odpowiadających wymogom ustawowym, dla których nie zastrzeżono formy ad solemnitatem. Należy też zauważyć, że w literaturze podniesiono, iż każda czynność prawna przenosząca własność nieruchomości powinna w swej treści wskazywać prawdziwą causa. Jeżeli zatem dochodzi do zawarcia pozornej umowy sprzedaży, gdy w rzeczywistości zgodnie z wolą stron przyczyna przejścia własności jest causa donandi, to treść umowy wyrażona w formie aktu notarialnego nie zawiera prawdziwego jej stwierdzenia. Już z tego więc względu czynność ukryta jest nieważna.

4 Za prezentowanym kierunkiem wykładni, opartej na bezpośrednim rozumieniu art k.c., przemawiają także względy funkcjonalne. Wykładnia przepisu o pozorności jako wadzie oświadczenia woli nie może zmierzać do zachęcania do dokonywania czynności prawnych pozornych. Choć wola ukrycia konkretnej czynności prawnej przez dokonanie innej czynności została przez ustawodawcę wyjątkowo uznana za skuteczną, to należy mieć na względzie, że często w praktyce służy do celów niegodziwych, np. do zawierania pozornych umów sprzedaży mających na celu uniknięcie obowiązku podatkowego, pranie brudnych pieniędzy albo skorzystanie z rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Z tego powodu wykładnia omawianych przepisów nie może poszerzać katalogu przypadków, w których czynność prawna ukryta jest ważna. Trzeba też podnieść, że wykładnia art. 83 k.c. jest w zasadzie ukształtowana i jednolita. Zapoczątkował ją wyrok SN z dnia 12 X 2001 r., V CKN 631/00 (OSNC 2002, nr 7 8, poz. 91), potwierdzony uchwałą SN z dnia 22 V 2009 r, III CZP 21/09 (OSNC 2010, nr 1, poz. 13). Ten kierunek judykatury spotkał się w przeważającej mierze z aprobatą w piśmiennictwie (por. także wyroki SN z dnia 13 IV 2005 r., IV CK 684/04, LexPolonica nr i z dnia 27 IV 2004 r., II CK 191/03, LexPolonica nr ). Z tych względów SN na podstawie art k.p.c. rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne jak w uchwale. Glosa I. Orzeczenie SN dotyczy znanej piśmiennictwu 1 oraz judykaturze 2 problematyki tzw. kwalifikowanej pozorności umowy o przeniesienie własności nieruchomości. Przedmiotem kontrowersji od dziesięcioleci jest pytanie, czy umowa ukryta (dyssymulowana) pod umową pozorną (symulowaną) jest w myśl art zd. 2 k.c. ważna, pomimo że w formie aktu notarialnego dokonano bezpośrednio jedynie umowy pozornej. Uchwała SN rozstrzyga to zagadnienie trafnie i zasługuje na aprobatę; wpisuje się w coraz silniej reprezentowany nurt orzecznictwa, zapoczątkowany wyrokiem z dnia 12 X 2001 r. (V CKN 631/00, OSNC 2002, nr 7 8, poz. 91). To w tym orzeczeniu SN po raz pierwszy odszedł od wcześniej zajmowanego stanowiska wyrażonego w znanym wyroku z dnia 26 V 1983 r. (II CR 32/83, Gazeta Prawnicza 1983, nr 24, s. 8, zgodnie z którym umowa pozorna o przeniesienie własności nieruchomości użycza formy aktu notarialnego umowie ukrytej, utrzymując ją tym samym w mocy. Uchwała jest konsekwencją rozważań, w których można wyróżnić dwa etapy. W pierwszym SN rozstrzyga zagadnienie, czy art zd. 2 k.c. stanowi o jednej czynności prawnej, złożonej z dwóch elementów pozornego oraz ukrytego (koncepcja monistyczna), czy też o dwóch odrębnych czynnościach prawnych umowie pozornej oraz ukrytej (koncepcja dualistyczna). Zagadnienie to, będące przedmiotem sporu w piśmiennictwie, ma pewne znaczenie dla kwestii, którą rozstrzygnięto w uchwale. Koncepcja monistyczna pozwala bowiem przyjąć, że forma elementu pozornego obejmuje także element ukryty jako integralną część pewnej całości czynności prawnej, co umożliwia utrzymanie w mocy czynności ukrytej, dla której wymagana jest forma szczególna. W tym miejscu można jedynie zasygnalizować, że uchwała SN broni się jednak także na tle koncepcji monistycznej, ale przyjęta przez SN koncepcja dualistyczna jest punktem wyjścia do drugiego etapu rozważań. Ich 1 Por. S. Breyer, Z problematyki pozorności w obrocie nieruchomościami, Nowe Prawo 1976, nr 11, s ; tenże, Przeniesienie własności nieruchomości, wyd. 3, Warszawa 1975, s ; A. Bieranowski, Glosa do wyroku SN z dnia 12 X 2001 r., V CKN 631/00, Rejent 2002, nr 11, s ; E. Drozd, Pozorność w umowach przenoszących własność nieruchomości, SC 1974, t. XXII, s ; M. Kępiński, Pozorność w umowach o przeniesienie własności, Nowe Prawo 1969, nr 9, s ; tenże, Glosa do wyroku SN z dnia 26 V 1983 r., II CR 32/83, Nowe Prawo 1985, nr 2, s ; S. Wójcik, Pozorność w umowach o przeniesienie własności nieruchomości, Nowe Prawo 1962, nr 4, s ; J. Ignatowicz, Jeszcze o pozorności w umowach o przeniesienie własności, Nowe Prawo 1962, nr 4, s ; M. Watrakiewicz, Glosa do wyroku SN z dnia 12 X 2001 r., V CKN 631/00, Rejent 2002, nr 11, s Por. wyrok SN z dnia 16 III 1955 r., III CR 2100/54, OSNCP 1956, nr 1, poz. 13; wyrok SN z dnia 22 X 1956 r., II CR 557/55, Nowe Prawo 1957, nr 9, s ; wyrok SN z dnia 18 III 1966 r., II CR 123/66, OSNCP 1967, nr 2, poz. 22; wyrok SN z dnia 26 V 1983 r., II CR 32/83, Gazeta Prawnicza 1983, nr 24(469); wyrok SN z dnia 12 X 2001 r., V CKN 631/00, OSNC 2002, nr 7, poz. 91; uchwała SN z dnia 22 V 2009 r., III CZP 21/09, OSNC 2010, nr 1, poz. 13.

5 przedmiotem jest pytanie, czy umowa ukryta może pozostać w mocy pomimo braku formy ad solemnitatem, przez jej zapożyczenie ( przejęcie ) od umowy pozornej. II. Według koncepcji monistycznej pozorność kwalifikowana to przypadek dokonania nie dwóch, ale jednej czynności prawnej o swoistej konstrukcji 3. Czynność ta jest bowiem złożona z dwóch elementów, którymi są pozorne oraz ukryte oświadczenia woli. Oświadczenia woli pozorne oraz ukryte są złożone w tej samej chwili, od której te ostatnie wywołują skutki prawne. Zadaniem ujawnionych pozornych oświadczeń woli jest wyłącznie sygnalizacja wobec uczestników obrotu prawnego wejścia do niego ukrytych oświadczeń woli. Oświadczenie woli pozorne jest zatem nośnikiem treści oświadczenia woli ukrytego. W myśl jednej z opinii stosunek prawny powstający w wyniku dokonania czynności prawnej pozornej należy ujmować szerzej i uznać, że zwielokrotnione są w nim elementy praw oraz obowiązków. Bez zmian pozostają elementy podmiotów oraz przedmiotów stosunku prawnego 4. Czynność prawna dotknięta pozornością kwalifikowaną jest jednolita, jednakże może być uznana za podzielną, ponieważ przynajmniej jeden z jej elementów może być czynnością samodzielną 5. Za koncepcją monistyczną ma przemawiać także zasada autonomii woli nakazująca zachować w mocy rzeczywistą wolę stron czynności prawnej, jeżeli tylko mieści się to w granicach szeroko rozumianego porządku prawnego 6. Według jednego z poglądów 7 pozorność kwalifikowana to przypadek dokonania tylko czynności prawnej ukrytej, ponieważ czynność prawna pozorna jest czynnością nieistniejącą. Do takiego wniosku można dojść, stosując już dyrektywy wykładni oświadczeń woli. Dlatego art k.c. jest zbędny, a jego funkcję mógłby przejąć art. 65 k.c. Istnieć może jedynie czynność prawna ukryta, jako emanacja rzeczywistej woli stron tej czynności. To do niej mają zastosowanie przepisy dotyczące ważności czynności prawnych. Kwalifikacja pozorności czynności prawnej jako wady oświadczenia woli może zatem budzić wątpliwości 8. Z kolei funkcję art k.c., także niepotrzebnego, a mającego na celu ochronę osoby trzeciej, która dokonała czynności prawnej na podstawie czynności prawnej pozornej, mogłyby pełnić instytucje uregulowane w art. 169, 415 oraz 527 i n. k.c. Twierdzi się także, że koncepcji monistycznej nie sprzeciwia się art zd. 2. k.c., choć wyraźnie wskazuje na inną czynność prawną i sugeruje, że pozorność kwalifikowana to przypadek dokonania dwóch czynności prawnych pozornej oraz ukrytej 9. Użycie zwrotu inna czynność prawna nie przesądza tej kwestii; konieczne to było jedynie dla wskazania, że strony chcą dokonać czynności prawnej o innej treści niż ujawniona w czynności pozornej. Z praktycznego punktu widzenia trudno byłoby dokonać innego zabiegu redakcyjnego. Ponadto, art zd. 1 k.c. nie odwołuje się do dwóch czynności prawnych, a powinien, skoro pozorność kwalifikowana to przypadek dokonania właśnie dwóch osobnych czynności. Ocena ważności czynności ukrytej według jej właściwości to zatem ocena ważności czynności prawnej rzeczywiście dokonanej. Koncepcja monistyczna, pomimo wielu interesujących argumentów, budzi wątpliwości. Nie przekonuje konstrukcja czynności prawnej składającej się z elementu jawnego oraz ukrytego, które stanowią jednolitą całość, a jednocześnie przynajmniej jeden z nich jest osobną czynnością prawną. Jest ona wewnętrznie sprzeczna 10. Jeżeli istnieje jedna czynność prawna, to nie może w jej strukturze 3 Por. M. Kępiński, Pozorność, s ; tenże, Glosa, s. 121; Z. Radwański, w: System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne-część ogólna, t. II, red. Z. Radwański, wyd. 2, Warszawa 2008, s ; A. Bieranowski, Glosa, s ; J. Strzebinczyk, w: Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, wyd. 4, Warszawa 2011, s. 228; K. Mularski, Pozorność oświadczenia woli. Zarys problematyki semiotycznej, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2007, z. 3, s Por. A. Bieranowski, Glosa, s Por. M. Kępiński, Pozorność, s Por. A. Bieranowski, Glosa, s Por. K. Mularski, Pozorność, s , Por. także Z. Radwański, w: System, s Por. Z. Radwański, w: System, s. 388; K. Mularski, Pozorność, s Por. M. Kępiński, Pozorność, s. 1376; tenże, Glosa, s. 121; Z. Radwański, w: System, s Por. E. Drozd, Pozorność, s. 72.

6 istnieć jeszcze co najmniej jedna inna samodzielna czynność prawna. Trudno także zgodzić się z koncepcją rozszerzonego stosunku prawnego; nie ma dla niej żadnej podstawy normatywnej; jest tylko wynikiem twórczej myśli teoretycznej, pozbawionej jednak uzasadnienia. Nie przekonuje również argument odwołujący się do zasady autonomii woli. Szeroko pojęty porządek prawny to po prostu porządek prawny, a ten tworzą obowiązujące przepisy. W szczególności te, które w sposób bezwzględny regulują ważność czynności prawnych. Art k.c. (a contrario) oraz art k.c., normatywne filary zasady autonomii woli, wskazują jednoznacznie, że granicę swobody dokonywania czynności prawnych wyznaczają przepisy kognitywne. Należą do nich także te, które regulują formę czynności prawnych. Dyskusyjne jest ponadto stanowisko, w myśl którego czynność prawna pozorna to czynność nieistniejąca, a w związku z tym pozorność kwalifikowana to sytuacja, w której dokonano tylko jednej czynności prawnej (ukrytej). Wynika ono z dwóch założeń, a te bywają podważalne. Po pierwsze, założono koncepcję oświadczenia woli, według której akt woli odgrywa decydującą rolę dla oceny, czy określone zachowanie jest oświadczeniem woli. Z oczywistych względów w niniejszej glosie nie ma miejsca na omawianie poszczególnych teorii oświadczeń woli 11 ; można zatem ograniczyć się jedynie do stwierdzenia, że według niektórych koncepcji oświadczenie woli odrywa się od aktu woli, stanowiąc samodzielne zjawisko prawne, którego konsekwencje ponosi składający oświadczenie woli. Należy do nich w szczególności teoria doniosłości prawnej 12. Na tle takiego zapatrywania omawiane stanowisko może być podważone, a byt art k.c. staje się uzasadniony 13. Drugim założeniem jest zdanie, że teoria oświadczenia woli determinuje rozumienie ustawy, że przepisy regulujące problematykę oświadczeń woli należy odczytywać na tle przyjętej koncepcji oświadczenia woli. Można jednak twierdzić przeciwnie: że to prawodawca decyduje o tym, jaka teoria oświadczenia woli jest realizowana przez system prawny 14. Ponadto, nawet jeśli prawodawca realizuje oznaczoną teorię, nie robi tego bez wyjątku. Oświadczenie woli, jak sama nazwa wskazuje, powinno być wiernym przejawem, uzewnętrznieniem, nośnikiem aktu woli. Pomiędzy aktem woli a jego oświadczeniem nie powinno być konfliktu. Jak wiadomo, w praktyce jest inaczej, co prawodawca bierze pod uwagę. Oświadczenie woli bywa często dalekim od doskonałości nośnikiem woli; bywa różnie rozumiane przez różnych adresatów. Syntetycznie ujmując kwestię: z uwagi na trudności uczestników obrotu w dotarciu do rzeczywistej woli oświadczającego, oświadczeniu woli przypisuje się takie znaczenie, jakie nadają mu jego adresaci. Jeśli natomiast realizacja rzeczywistej woli nie narusza niczyich interesów, prawodawca decyduje się dać pierwszeństwo znaczeniu przypisywanemu przez oświadczającego 15. O konkretnym rozwiązaniu decyduje zatem rozkład interesów uczestników obrotu prawnego. Co więcej, niezależnie od przyjętej teorii tzw. jednostronne potajemne zastrzeżenie (reservatio mentalis) nie ma wpływu na skuteczność złożonego oświadczenia woli 16. Może więc zaistnieć sytuacja, w której oferent oraz oblat, składając swoje oświadczenie woli (ofertę oraz jej przyjęcie), zastrzegają, nie informując o tym kontrahenta, że jego oświadczenie nie jest nakierowane na wywołanie jakiegokolwiek skutku prawnego. Czynność taka tym różni się od czynności prawnej pozornej, że jej strony nie wiedzą o braku woli swego kontrahenta wywołania skutku prawnego. W przeciwieństwie do czynności pozornej będzie jednak w pełni skuteczna. Jednak w jednym i drugim przypadku brakuje aktów woli. Z uwagi na to dyskusyjne jest twierdzenie, że akt woli jest zawsze elementem bezwzględnie determinującym istnienie oświadczenia woli i w rezultacie czynności 11 Por. A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia woli w prawie cywilnym, Warszawa 1992, passim. 12 Por. Z. Radwański, w: System, s. 17; tenże, Teoria umów, Warszawa 1977, s Niezależnie od tego należy stwierdzić, że art k.c. pełni doniosłą rolę normatywną i nie może być w pełni zastąpiony przez poszczególne instytucje, w szczególności uregulowane przez art. 169, 415 oraz 527 i n. k.c. Wystarczy wskazać na nabycie wierzytelności powstałe na podstawie symulowanej czynności prawnej. Żaden z wymienionych przepisów nie spełni takiej roli ochronnej jak art k.c. 14 Por. S. Grzybowski, w: System prawa cywilnego. Część ogólna, red. S. Grzybowski, wyd. 2, Ossolineum 1985, s Por. tamże, s Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1973, s. 56.

7 prawnej. Z mocy ustawy oświadczenie woli może w pewnym stopniu, a nawet całkowicie, oderwać się od aktu woli (usamodzielnić się). Taka konstrukcja jest często konieczna ze względu na potrzebę ochrony szczególnych interesów uczestników obrotu prawnego. Z tego punktu widzenia art k.c. nie jest przepisem zbędnym, a użyte w nim pojęcie inna czynność staje się usprawiedliwione. Przepis ten konstytuuje oświadczenie woli, które nie ujawnia realnego aktu woli. Według niego czynność prawna pozorna istnieje; jest samodzielnym zjawiskiem prawnym, świadomie wprowadzonym do obrotu, z którym związane są konkretne konsekwencje. Potwierdza to art k.c. chroniący interes osoby trzeciej, która dokonała czynności prawnej na podstawie czynności prawnej pozornej. Gdyby czynność ta nie istniała, nie mogłaby być podstawą innej czynności prawnej. Potajemne wykluczenie skutku prawnego oświadczeń woli nie pozbawia je charakteru znaku aktu woli. W tym przypadku nazwa oświadczenie woli, wbrew potocznemu jej rozumieniu, nie oznacza rzeczywistego przejawu woli, ale zachowanie, któremu prawodawca przypisuje walor oświadczenia woli. Na tle art k.c. decydujące znaczenie dla istnienia czynności prawnej ma uzewnętrzniony znak woli, a nie sama wola. To oświadczenie woli, a nie akt woli, stanowi składnik czynności prawnej. Brak woli jest przyczyną nieważności czynności prawnej pozornej. Pozwala to stwierdzić, że pozorność kwalifikowana według art. 83 k.c. dotyczy sytuacji, w której dokonano dwóch czynności prawnych (pozornej oraz ukrytej) 17. Pogląd taki zasadnie przyjął SN. Wbrew pierwszemu wrażeniu koncepcja monistyczna nie przesądza tezy, że element ukryty czynności prawnej korzysta z formy, w której dokonano jej części ujawnionej 18. Zwolennicy koncepcji monistycznej lojalnie wskazują, że nie można twierdzić o zachowaniu formy kwalifikowanej czynności prawnej, jeżeli nie ujawniono w niej elementów przedmiotowo istotnych tej czynności 19. Z poglądem tym należy się zgodzić. Jeżeli w formie aktu notarialnego sporządzono postanowienia regulujące elementy przedmiotowe istotne umowy sprzedaży (art. 535 k.c.), to nie uregulowano w prawem wymaganej szczególnej formie elementów przedmiotowo istotnych umowy darowizny (art k.c.), co czyni tę ostatnią czynnością bezwzględnie nieważną. III. Na tle stanowiska, w myśl którego pozorność kwalifikowana polega na dokonaniu czynności pozornej oraz ukrytej, powstały dwie konkurencyjne koncepcje rozstrzygające kwestię ważności czynności prawnej ukrytej, dla której wymagana jest forma ad solemnitatem. W myśl pierwszego ze stanowisk 20 w przypadku przeniesienia własności nieruchomości czynność prawna pozorna jest nieważna z mocy art k.c., natomiast ukryta dlatego, że brakuje jej formy ad solmnitatem. Jednakże czynności te są ze sobą powiązane w sposób szczególny formalnie i merytorycznie, stanowią pewną całość, i wzajemnie się uzupełniając tworzą nową jakość. Dlatego koncepcja wzajemnego sprzężenia czynności symulowanej oraz dyssymulowanej pozwala rozstrzygnąć problem braku formy ad solemnitatem dla czynności ukrytej niezależnie od tego, czy jest to czynność, o której stanowi art k.c. czy też art. 156 k.c. Forma aktu notarialnego czynności pozornej jest bowiem użyczana powiązanej z nią w szczególny sposób czynności ukrytej; tej bowiem z natury rzeczy brakuje formy kwalifikowanej. Użyczenie formy ( służenie formą ) jest także uzasadnione wykładnią art oraz art k.c. Pierwszy z wymienionych przepisów, stanowiąc o nieważności czynności prawnej sprzecznej z ustawą lub mającej na celu jej obejście, nawiązuje do drugiego, zawierając wyjątek od tej zasady. Tym wyjątkiem jest utrzymanie w mocy czynności ukrytej, która nie została dokonana w formie kwalifikowanej; w miejsce nieważnej czynności prawnej wchodzą stosowne przepisy 21. Zwraca się także uwagę na to, że sankcja 17 Por. E. Drozd, Pozorność, s. 72; M. Watrakiewicz, Glosa, s. 204; K.P. Sokołowski, Glosa do uchwały SN z dnia 22 V 2009 r., III CZP 21/09, OSP 2010, nr 6, poz. 60, s. 438; A. Jedliński, Pozorność jako wada czynności prawnej i konsekwencje prawne pozorności, Rejent 2005, nr 5, s. 76; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady, s. 63; S. Breyer, Z problematyki, s. 1508; S. Rudnicki, w: Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, pr. zb., wyd. 3 zm., Warszawa 2001, s. 227; K. Pietrzykowski, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, wyd. 6, Warszawa 2011, s Por. Z. Radwański, w: System, s Por. K. Mularski, Pozorność, s Por. S. Breyer, Z problematyki, s Por. S. Breyer, Przeniesienie, s

8 nieważności czynności prawnej nie może być nakładana na formę czynności prawnej, ponieważ forma czynności prawnej nie może być ważna albo nieważna. Nieważność czynności pozornej nie może zatem wykluczać wykorzystania jej formy przez czynność ukrytą 22. Podnosi się również, że przyjęcie stanowiska, jakie zajął SN, czyni art k.c., dotyczący przede wszystkim obrotu nieruchomościami, pozbawionym praktycznego znaczenia 23. Powyższa argumentacja utwierdza w przekonaniu o trafności drugiego poglądu, za którym opowiedział się SN. Oświadczenie woli zawsze ma formę, a forma nie może zaistnieć bez oświadczenia woli. Rzeczywiście to oświadczenie woli może być nieważne, a forma nie, ale ta ostatnia dzieli los oświadczenia woli; nie może egzystować niezależnie od oświadczenia woli. Forma nieważnej czynności prawnej, jej integralny składnik, nie może być więc użyczana czynności prawnej ukrytej. Pomijając już nawet poprawność teoretyczną takiej figury, nie ma ona podstaw normatywnych. Trudno doszukać się w art k.c. jakiegokolwiek nawiązania do art k.c. (każdy z nich zawiera odrębne przyczyny nieważności), a co więcej takiego, z którego wynikałoby, że w miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą stosowne przepisy ustawy 24. Wątpliwości budzi również zdanie, że stanowisko SN pozbawia znaczenia normatywnego art k.c. Przepis ten znajduje bowiem pełne zastosowanie wobec wszelkich czynności prawnych, dla których nie jest wymagana forma kwalifikowana. IV. Uchwała jest kolejnym orzeczeniem SN dotyczącym ważności czynności prawnych ukrytych, dla których wymagana jest forma ad solemnitatem. SN zajął w niej stanowisko, które niezależnie od przyjęcia koncepcji monistycznej albo dualistycznej jest uzasadnione i zasługuje na aprobatę. Znaczenie tego orzeczenia polega również na tym, że wzmacnia ono w omawianej kwestii tworzoną konsekwentnie linię judykatury. Michał Warciński 22 Por. A. Bieranowski, Glosa, s Por. S. Rudnicki, w: Komentarz, s Por. E. Drozd, Pozorność, s. 73.