Ocena zmian czynnościowych w układzie stomatognatycznym w grupie studentów stomatologii w okresie 3 lat

Transkrypt

1 PROTET. STOMATOL., 2014, LXIV, 3, Ocena zmian czynnościowych w układzie stomatognatycznym w grupie studentów stomatologii w okresie 3 lat Assessment of functional changes in the stomatognathic system in a group of dental students in 3-year follow-up study Krzysztof Gawriołek 2, Zbigniew Adamczyk 1, Anna Kauza 1, Dawid Kilichowski 1, Justyna Klimek 1, Dagmara Kukla 1, Joanna Ludkiewicz 1, Zuzanna Machowiak 1, Kamila Mąkowska 1, Joanna Świercz 1, Zofia Wrzesińska 1 1 Koło naukowe dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia przy Klinice Rehabilitacji Narządu Żucia Opiekun koła: dr n. med. K. Gawriołek Kierownik: dr hab. P. Piotrowski 2 Klinika Rehabilitacji Narządu Żucia, Katedra Protetyki Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: dr hab. P. Piotrowski HASŁA INDEKSOWE: dysfunkcje układu ruchowego narządu żucia, studenci stomatologii, pomiary długoczasowe, ocena zakresu ruchów żuchwy KEY WORDS: temporomandibular disorders, dental students, longitudinal study, evaluation of mandibular movement Streszczenie Wstęp. Odczuwanie stresu jest jednym z głównych przyczyn powstawania dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia (URNŻ). Cel pracy. Celem badania była analiza czynności ruchowych w układzie stomatognatycznym wśród studentów stomatologii w okresie 3 lat. Metoda i materiał. Badaniem objęto 31 studentek stomatologii (20,0±0,8 lat). Grupa ta została badana w roku 2010 jako nie zgłaszająca objawów dysfunkcji URNŻ. Kolejne badanie zostało wykonane po 3 latach. Zebrano dane z wywiadu (RDC/TMD) oraz z badania klinicznego. Wykonano pomiary maksymalnego zakresu ruchów żuchwy oraz średnie i maksymalne pomiary prędkości odwodzenia/przywodzenia żuchwy. W analizie statystycznej wykorzystano test Wilcoxona, Friedmanna oraz test różnic pomiędzy dwoma wskaźnikami struktury. Wyniki. W badanej grupie studentów, począt- Summary Introduction. Stress experience is one of the major factors responsible for development of temporomandibular disorders. Aim of the study. To analyse the functional changes in the stomatognathic system and the prevalence of temporomandibular disorders among dental students over a three-year follow- -up study. Material and methods. The study population comprised 31 female dental students (aged 20.0±0.8 years). This group served as a TMD- -free control group in another study conducted in The follow-up examination was taken after three years. RDC/TMD questionnaire and clinical data were collected. Jaw-tracking records were performed, including measurements of the opening, the lateral and protrusive movement range, the maximal and average velocity of opening/closing. Wilcoxon signed-rank, Friedman 177

2 K. Gawiołek i inni kowo nie zgłaszającej dysfunkcji URNŻ, po 3 latach 45% studentów zgłaszało powstanie co najmniej jednego objawu dysfunkcji. Jednakże w badaniu miofunkcyjnym zakres odwodzenia i protruzji nie zmienił się znacząco statystycznie. Stwierdzono natomiast zmniejszenie zakresu ruchów laterotruzyjnych, odpowiednio (1,7 mm, p<0,01) w lewo oraz (2,21 mm, p<0,01) w prawo. Jednocześnie wykazano zwiększenie średniej prędkości odwodzenia o 38,41 mm/sec (p<0,001) oraz średniej prędkości przywodzenia o 25,98 mm/sec (p<0,05). Wnioski. Wyniki analizy ankietowej oraz badania klinicznego wykazały iż większość studentów skarżyła się na występowanie dolegliwości związanych z dysfunkcjami czynnościowymi URNŻ w okresie 3 lat. Te wyniki nie znalazły w pełni potwierdzenia w badaniu miofunkcyjnym. W porównaniu z innymi grupami społecznymi studenci stomatologii mogą szybciej zauważać dolegliwości ze strony układu stomatognatycznego. Subiektywne dolegliwości pacjenta powinny być szczegółowo rozpatrywane, gdyż mogą wyprzedzać zmiany czynnościowe oraz kliniczne. and Difference between two coefficients tests were used in the statistical analysis. Results. In the study group, initially TMD-free students, 45% of them exhibited at least one self- -reported TMD symptom after three years. Nevertheless jaw-tracking examination revealed that neither mandibular opening range nor protrusive movement range changed significantly. However, the lateral movement range decreased significantly on both the left (1.7 mm; p<0.01) and the right (2.21 mm, p<0.01) sides. Significant changes were observed in the average opening velocity that increased by mm/sec (p<0001) and the average closing velocity that also increased by mm/sec (p<0.02). Conclusions. The clinical data and the questionnaire showed that the majority of examined dental students reported TMD symptoms after three years. These outcomes have not been fully confirmed by objective functional movement examination. As compared with other social groups dental students are more focused on masticatory problems than other patients who seek professional help. The results have shown that the subjective perception of the patient should be taken under consideration during the diagnostic process before perceptible signs and symptoms of TMD occur in clinical data. Wprowadzenie Zaburzenia podczas czynności narządu żucia określane mianem dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia (URNŻ) są obecnie jednym z najczęściej występujących problemów stomatologicznych. Zaburzenia czynności obejmują wszystkie elementy układu ruchowego narządu żucia, a występowanie objawów jest zmienne w czasie i zależne od różnych czynników etiologicznych oraz adaptacji organizmu. Uważa się, że stres powodujący parafunkcje zwarciowe to główny czynnik, który wpływa na powstanie dysfunkcji URNŻ. Inne czynniki etiologiczne, jak zaburzenia okluzyjne czy urazy mają ograniczone powiązanie z dysfunkcjami narządu żucia (1, 2). Określenie wpływu poszczególnych czynników etiologicznych na funkcjonowanie narządu żucia, jest wciąż niejasne (3). Stąd też podejmuje się wysiłki w kierunku właściwej diagnostyki i profilaktyki dysfunkcji oraz długoczasowych obserwacji zmian patologicznych u różnych grup społecznych, celem znalezienia przyczynowego sposobu leczenia. W dotychczasowych badaniach porównywano różne grupy społeczne stwierdzając u nich różną ekspresję objawów dysfunkcji URNŻ. Analizowano nasilenie objawów w zależności od płci, wieku oraz środowiska życia tj. zamieszkania czy sytuacji zawodowej. Badania te miały na celu określenie czy u wszystkich ludzi występują objawy dysfunkcji URNŻ i 178 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 3

3 Zaburzenia czynnościowe czy występują one z tym samym nasileniem. W niektórych z tych badań uczestniczyli również studenci stomatologii. Jest to charakterystyczna grupa społeczna, która poddana jest szczególnie intensywnemu stresowi oraz problemom natury emocjonalnej, jak np. depresji (4). Badacze są zgodni, iż w tej grupie ekspozycja na stres jest większa w porównaniu z rówieśnikami pracującymi lub studiującymi na innych kierunkach (5). Co więcej w trakcie studiów liczba stresogennych bodźców zwiększa się. Dotyczy to głównie obciążeń związanych z nauką, samooceną studentów, postępami w nauce zawodu oraz relacjami z innymi studentami oraz nauczycielami. W trakcie studiów rozwijają się ponadto dylematy na tle przejścia z treningu przedklinicznego na problemy kliniczne, przyszłości osobistej i kariery zawodowej po ukończeniu studiów (6). W związku z tym występowanie parafunkcji zwarciowych oraz objawów widocznych klinicznie sięga 50-80% badanych, z większą częstotliwością u kobiet, niż u mężczyzn (7). Pedroni i wsp. sugerują, iż wynika to z faktu że kobiety są bardziej podatne na stres i tym samym częściej cierpią na dolegliwości ze strony układu stomatognatycznego (8). Stres wśród studentów stomatologii może prowadzić do zwiększonego uczucia niepokoju i wpływać na powstanie m.in. parafunkcji zwarciowych i zwiększonego napięcia mięśni, a w końcu powstania pełnoobjawowych dysfunkcji, szczególnie o charakterze bólowym (9) Wpływa to ponadto na zmianę funkcji żuchwy, takich jak ograniczenie ruchomości, przy czym stosunkowo długo dysfunkcje te nie manifestują się klinicznie, jak i nie są zauważalne przez samych badanych (10). Inne długoczasowe badania analizują czynniki psychosocjalne i neuropsychologiczne, jako nie tylko wpływające na powstanie dysfunkcji, ale także jako elementy prognostyczne powodzenia leczenia. Wciąż niewiele jednak wiadomo o zmianach czynnościowych w URNŻ i ich przebiegu w czasie. Podobnie nie zidentyfikowano dokładnie czynników ryzyka powstania i zaostrzenia dysfunkcji URNŻ. Stąd autorzy niniejszej pracy zdecydowali się wykonać badania kontrolne po 3 latach w grupie osób nie zgłaszających pierwotnie dolegliwości ze strony URNŻ, a jednocześnie w sposób szczególny narażonych na stres. Cel pracy Celem badania była analiza czynności ruchowych w układzie stomatognatycznym wśród studentów stomatologii w okresie 3 lat. Materiał i metoda Badaniem objęto 31 zdrowych kobiet, studentek stomatologii (23,0±0,8 lat), które jako ochotniczki zgłosiły się do badania. Po raz pierwszy grupa ta została przebadana, jako asymptomatyczna grupa kontrolna w projekcie badawczym, nie zgłaszająca objawów dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia w 2010r. (I rok studiów). Kryterium kwalifikującym do badania był brak zgłaszanych dolegliwości ze strony układu stomatognatycznego, wiek do 35 r.ż, zachowane wszystkie strefy podparcia, brak współistniejących chorób ogólnych, szczególnie dotyczących układu ruchu, np. reumatoidalnego zapalenia stawów. Wykonane badania powtórzono po 3 latach w 2013r. (IV rok studiów) w tej samej grupie osób. Zebrano dane z wywiadu, podstawowego oraz czynnościowego badania stomatologicznego. Analizowano również poziom towarzyszącego stresu wg. skali VAS (ang. Visual Analogue Scale wizualna skala analogowa). Zarówno początkowe, jak i powtórzone po 3 latach badanie podmiotowe i przedmiotowe przeprowadzono wg. wieloosiowego kwestionariusza RDC/ TMD (11) Badawcze kryteria diagnostyczne zaburzeń czynnościowych układu ruchowego narządu żucia BKD/ZCURNŻ w języku polskim (12). Protokół badawczy obejmował PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 3 179

4 K. Gawiołek i inni T a b e l a I. Wyniki badania podmiotowego (A-B) oraz przedmiotowego wewnątrzustnego (C) A B C 2010 (n) 2013 (n) p ból 2 17 p<0,001 ograniczenie ruchu 0 6 <0,05 trzaski 8 21 <0,001 zaciskanie zębów / zgrzytanie 6 17 <0,05 sztywność twarzy 1 21 <0,001 trudność podczas pierwszego odwodzenia rano 0 4 <0,05 szumy uszne 1 10 <0,05 żucie gumy ns czynne uprawianie sportu ns żucie obustronne 1 17 <0,001 żucie jednostronne 24 9 <0,05 starcie zębów przednich 8 18 <0,05 starcie zębów bocznych 3 4 ns ubytki klinowe 0 9 <0,05 pęknięcia szkliwa 4 20 <0,001 impresje języka ns linea alba ns Ryc. 1. Wykres liczby badanych osób skarżących się na wystąpienie objawów dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia. 180 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 3

5 Zaburzenia czynnościowe T a b e l a. I I. Odczucie stresu badanych osób związanego z życiem zawodowym (studiami) i prywatnym stres związany ze studiami stres w życiu prywatnym średnia min max SD średnia min max SD p 6, ,46 5, ,70 ns 2, ,92 4, ,48 =0,047 T a b e l a I I I. Wykiki badania miofunkcyjnego (MVO-odwodzenie w rzucie na płaszczyznę oczodołową, MAP odwodzenie w rzucie na płaszczyznę horyzontalną, LDL-dewiacja odwodzenia w lewo, LDR-dewiacja odwodzenia w prawo, OP-zakres odwodzenia, AM-protruzja, LMR-prawa laterotruzja, LML-lewa laterotruzja, MVO maksymalna pręskość odwodzenia, AVO-średnia prędkość odwodzenia, MVC-średnia prędkość przywodzenia, AVC-średnia prędkość przywodzenia, T-prędkość podczas kontaktu okluzyjnego zębów podczas przywodzenia) jednostka średnia min max SD średnia min max SD p MVO [mm] 44,16 37,00 50,40 3,81 43,93 37,10 54,90 4,07 ns MAP [mm] 24,77 10,60 43,50 8,12 21,08 0,00 45,50 10,09 ns LDL [mm] 4,77 0,90 12,60 3,07 4,34 0,10 17,00 3,72 ns LDR [mm] 2,46 0,00 14,20 2,84 1,87 0,00 6,20 1,45 ns OP [mm] 51,05 41,70 65,20 6,07 49,52 39,10 63,00 6,15 ns AM [mm] 8,33 4,00 11,70 1,79 8,45 4,30 12,50 2,06 ns LMR [mm] 10,95 1,50 15,50 2,82 8,74 3,20 12,50 2,27 =0,001 LML [mm] 9,78 3,50 18,60 3,37 8,08 3,50 11,80 2,13 =0,004 MVO [mm/s] 347,69 196,00 548,75 89,66 392,94 276,54 575,54 75,55 =0,001 AVO [mm/s] 220,61 121,20 345,50 58,64 259,01 142,90 360,60 53,35 =0,001 MVC [mm/s] 353,06 175,80 579,75 100,57 372,29 233,78 561,00 85,62 ns AVC [mm/s] 231,01 128,40 327,40 53,63 256,99 145,18 420,28 60,99 =0,02 T [mm/s] 62,34 29,00 158,00 27,76 131,96 45,80 339,40 76,37 <0,001 ponadto wykonanie badania miofunkcyjnego aparatem K7 (Myotronics-Noromed, USA). Pacjenci podczas obu badań znajdowali się w podobnym otoczeniu, w pozycji siedzącej, z głową opartą o zagłówek fotela stomatologicznego w miejscu odizolowanym od potencjalnie rozpraszającego otoczenia. Badanie polegało na założeniu na głowę czepca z układem czujników rejestrujących przemieszczenia magnesu umieszczonego w miejscu punku siecznego na zębach żuchwy z dokładnością 0,1mm. U każdego pacjenta analizowano zakresy maksymalne PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 3 181

6 K. Gawiołek i inni przemieszczenia żuchwy (mm): przebieg i zakres odwodzenia, ruchów laterotruzyjnych oraz ruchu protruzyjnego. Określono średnią i maksymalną wartość prędkości odwodzenia/przywodzenia (mm/s). Ruchy żuchwy zostały uznane jako obiektywne kryterium do oceny prawidłowej funkcji układu stomatognatycznego. Każde badanie powtórzono pięciokrotnie, a do analizy wykorzystano uzyskane wartości maksymalne. Metodyka została zaakceptowana przez Komisję Bioetyczną przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (uchwała 298/10). Do analizy statystycznej wykorzystano test Wilcoxona, test Friedmanna oraz test różnic pomiędzy dwoma wskaźnikami struktury. Jako istotne statycznie przyjęto p<0,05. Wyniki Wszystkie badane osoby podczas pierwszego badania nie zgłaszały dolegliwości ze strony układu stomatognatycznego, aczkolwiek dokładne badanie podmiotowe i przedmiotowe wykazało występowanie niektórych symptomów dysfunkcji URNŻ, takich jak ból paplacyjny czy starcie zębów (tab. I). W związku z tym, wg kryteriów RDC/TMD badane osoby zakwalifikowano do grupy Ia (ból pochodzenia mięśniowo-powięziowego), a 8 osób do grupy IIa (doprzednie przemieszczenie krążka, odpowiednio u 5 osób prawego i u 3 lewego) Badanie to, powtórzone po 3 latach wykazało, że 45% badanych zauważyła u siebie występowanie co najmniej jednego objawu dysfunkcji URNŻ (ryc. 1, tab. I). Jednocześnie, w odczuciu badanych osób, nie były one poddane większemu stresowi w związku ze studiami niż podczas pierwszego badania. Statystycznie znaczące zwiększenie odczuwanego stresu stwierdzono w związku z życiem osobistym (tab. II). Podczas tego badania wg kryteriów RDC/TMD 11 osób zakwalifikowano do grupy Ia, 2 osoby do grupy Ib (ból pochodzenia mięśniowo-powięziowego z ograniczonym zakresem odwodzenia), po dwie osoby w grupie IIIa (Atralgia) oraz IIIb (Artritis), a 21 osób zakwalifikowano do grupy IIa. Wyniki badań ankietowych i klinicznych tylko częściowo znalazły potwierdzenie w badaniu miofunkcyjnym (tab. III). Zakresy większości badanych ruchów nie zmieniły się istotnie statystycznie. Zmianę wykazano jedynie dla ruchu laterotruzyjnego, gdzie zaobserwowano znamienne zmniejszenie zakresu ruchu zarówno w lewą (1,7 mm, p<0,01), jak i prawą stronę (2,21 mm, p<0,01). Statystycznie istotne zmiany zaobserwowano również badając prędkość odwodzenia żuchwy. Wykazano zwiększenie średniej oraz maksymalnej prędkości odwodzenia (p=001) oraz średniej prędkości przywodzenia żuchwy (p<0,05). Podobną zależność określono dla prędkości kontaktu okluzyjnego podczas przywodzenia żuchwy (p<0,001) (tab. III). Dyskusja W niniejszym badaniu przedstawiono wyniki porównawczej analizy po 3 latach w grupie studentek stomatologii. W większości opracowań dostępnych w piśmiennictwie porównania grup społecznych, w tym studentów stomatologii opierają się na badaniach ankietowych lub badaniu klinicznym. W niniejszym badaniu zastosowano ponadto cyfrowe badanie miofunkcyjne określające zakres, przebieg oraz prędkość przemieszczenia żuchwy. Diagnostykę tą zastosowano celem zobiektywizowania badania, uniezależniając wyniki od subiektywnej oceny pacjenta oraz badającego. Zarówno diagnostyka kliniczna, jak i zastosowane pomiary metryczne są powszechnie uważane za powtarzalne i obiektywne (13, 14). Przedstawione rezultaty wykazały, iż w badanej grupie, początkowo nie zgłaszających objawów dysfunkcji URNŻ, w ponownym badaniu wykonanym po 3 latach, niemal połowa osób zauważyła 182 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 3

7 Zaburzenia czynnościowe występowanie przynajmniej jednego z objawów dysfunkcji URNŻ. Badanie kliniczne potwierdziło te dane, a badanie miofunkcyjne nie wykazało zmian dla większości badanych parametrów. Ogólną liczbę osób zdrowych, bez subiektywnych i klinicznych objawów dysfunkcji URNŻ w przedziale wiekowym lat szacuje się wg. różnych badań na około 35% (15, 16). W niniejszej pracy wszystkie osoby podczas pierwszego badania zostały zakwalifikowane do grupy wolnej od dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia na podstawie braku objawów subiektywnych. Jednakże podczas badania klinicznego stwierdzono występowanie objawów dysfunkcji URNŻ u 10 osób (31%), głównie o charakterze bezbólowych objawów dźwiękowych w postaci trzasków. Takie nie manifestujące się klinicznie występowanie objawów dysfunkcji URNŻ zauważają również inni autorzy, określając ten stan mianem postaci subklinicznej (8, 17). Wśród osób nie odczuwających potrzeby leczenia, w badaniu stomatologicznym u ponad 70% stwierdza się występowanie przynajmniej jednego z objawów dysfunkcji (9, 18). Uważa się ponadto, iż liczba pacjentów z objawami akustycznymi ze strony stawów skroniowo-żuchwowych zmienia się wprost proporcjonalnie do zaawansowania dysfunkcji wewnątrzstawowej, co potwierdzają również wyniki przedstawionego badania, gdzie po 3 latach stwierdzono występowanie trzasków lub innych objawów dysfunkcji URNŻ u 67% badanych. Występowanie objawów akustycznych w postaci trzasków jest uważane za ważny symptom w diagnostyce dysfunkcji. Badania wykazały, iż osoby odczuwające duży poziom stresu, zgrzytające zębami są bardziej narażone na występowanie objawów akustycznych w stawach skroniowo-żuchwowych (19). Nieleczone dysfunkcje wewnątrzstawowe mogą z czasem prowadzić do bardziej zaawansowanych zmian, np. choroby zwyrodnieniowej stawu (20, 21). Podobne badania porównawcze wykazały, że prawie u jednej trzeciej osób z asymptomatyczną postacią dysfunkcji URNŻ po ponad 2 latach może rozwinąć się kliniczna postać dysfunkcji. Jednakże uważa się, iż w związku z tym, że znaczną część pacjentów można zakwalifikować do grupy nie manifestującej objawów dysfunkcji (tzw. bezobjawowej lub asymptomatycznej), niekiedy mylnie utożsamia się powstanie objawów z przebytym leczeniem ortodontycznym lub stomatologicznym, a nie rozwojem dysfunkcji (22). W związku z tym, iż badaną grupę stanowili studenci stomatologii, nie różnicowano zmiany w obserwowanym czasie na przechodzące z postaci bezobjawowej na objawową, ponieważ studenci stomatologii są bardziej świadomi stanu zdrowia jamy ustnej. Zdobyta w czasie studiów wiedza pozwala zauważyć objawy i dysfunkcje ruchowe układu stomatognatycznego wcześniej niż w innych grupach społecznych. Dolegliwości mogą być zgłaszane wcześniej niż wystąpią zmiany w badaniu czynnościowym, możliwe do obiektywnego zdiagnozowania jako wymagające leczenia (22). Prezentowane badanie wykazało, iż pomimo zwiększenia podmiotowych i przedmiotowych objawów dysfunkcji URNŻ dla większości badanych parametrów ruchowych żuchwy nie znaleziono znaczącego pogorszenia funkcji. Taką możliwość zauważają też inni autorzy (8) Z tego powodu uważa się, iż objawy kliniczne, jak dźwięki czy objawy bólowe nie koniecznie muszą występować ze zmianami funkcjonalnymi URNŻ (23). Z drugiej strony widoczne zmiany w parametrach ruchowych mogą wyprzedzać objawy kliniczne i służyć, jako obiektywny parametr w długoczasowej ocenie postępów prowadzonego leczenia (24). Niniejsze badanie objęło również charakterystykę prędkości ruchu odwodzenia/przywodzenia żuchwy. W trzyletnim okresie uzyskano zwiększenie większości badanych parametrów zarówno dla wartości średnich, jak i maksymalnych. Badane dynamiczne parametry znalazły swoje miejsce w diagnostyce URNŻ, jednak PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 3 183

8 K. Gawiołek i inni nie określono dotychczas w pełni fizjologicznych wartości dla prędkości ruchu, różnic pomiędzy osobami zdrowymi, a chorymi, dotyczących wieku, płci i relacji z innymi obiektywnymi parametrami (25, 26). Zagadnienia te wymagają dalszych, szczegółowym badań w tym zakresie. Ograniczeniem badania było badanie wyłącznie kobiet, przez co nie uzyskano całościowego spektrum studiujących na kierunku stomatologii. Jednakże należy podkreślić, iż większość badaczy jest zgodna że dysfunkcje URNŻ występują częściej u kobiet niż mężczyzn (8, 15, 27). Co więcej, niektóre badania wskazują ponadto na częstsze występowanie postaci nie manifestujących się klinicznie (22). Jest to grupa szczególnie narażona na występowanie i zaostrzanie się w czasie objawów dysfunkcji. Wydaje się zatem, iż uzyskane wyniki mogą być punktem wyjścia dla kolejnych badań, obejmujących szersze grupy badawcze, również pod względem rozkładu płci. Wnioski Wyniki badania ankietowego oraz klinicznego wykazały, iż większość badanych studentów stomatologii skarżyła się na występowanie dolegliwości związanych z dysfunkcjami czynnościowymi URNŻ w ciągu 3 lat. Wyniki te nie znalazły w pełni potwierdzenia w badaniu funkcji ruchowych. Piśmiennictwo 1. Carlsson G.E.: Epidemiology and treatment need for temporomandibular disorders. J. Orofac. Pain., 1999, Fall,13, Kampe T., Hannerz H., Ström P.: Ten-year follow-up study of signs and symptoms of craniomandibular disorders in adults with intact and restored dentitions. J. Oral Rehabil., 1996, 23, Di Paolo C., Costanzo G.D., Panti F., Rampello A., Falisi G., Pilloni A., Cascone P., Iannetti G.: Epidemiological analysis on 2375 patients with TMJ disorders: basic statistical aspects. Ann Stomatol., 2013, 20,4, Benoliel R., Sela G., Teich S., Sharav Y.: Painful temporomandibular disorders and headaches in 359 dental and medical students. Quintessence Int. 2011, 42, Panek H., Nowakowska D., Maślanka T., Bruziewicz Mikłaszewska B., Krawczykowska H., Mankiewicz M., Makacewicz S., Rutańska E.: Epidemiology of temporomandibular dysfunctions in young adult populations studied in department of prosthodontics, silesian piasts university of medicine in Wrocław, Poland. Dent. Med. Probl., 2007, 44, 1, Sedky N.A.: Perceived Sources of Stress among Junior & Mid-Senior Egyptian Dental Students. Int. J. Health Sci., 2012, 6, Bahrani F., Ghadiri P., Vojdani M.: Comparison of temporomandibular disorders in Iranian dental and nondental students. J. Contemp. Dent. Pract., 2012, 1, 13, Pedroni C.R., De Oliveira A.S., Guaratini M.I.: Prevalence study of signs and symptoms of temporomandibular disorders in university students. J. Oral Rehabil., 2003, Monteiro D.R., Zuim P.R., Pesqueira A.A., Ribeiro Pdo P., Garcia A.R.: Relationship between anxiety and chronic orofacial pain of temporomandibular disorder in a group of university students. J. Prosthodont. Res., 2011, 55, Sójka A., Hędzelek W.: Ocena występowania objawów dysfunkcji narządu żucia w grupie studentów lat. Protet. Stomatol., 2008, 4, Dworkin S.F., LeResche L.: Research Diagnostic Criteria for Temporomandibular Disorders: review, criteria, examinations and specifications, critique. J. Craniomandib. Disord., 1992, 6, Osiewicz M., Lobbezoo F., Loster B. W., 184 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 3

9 Zaburzenia czynnościowe Wilkosz M., Naeji M., Ohrbach R.: (2010). Badawcze kryteria diagnostyczne zaburzeń czynnościowych układu ruchowego narządu żucia BKD/ZCURNŻ polska wersja dwuosiowego systemu diagnostycznego ZCURNŻ. Formularz BKD/ZCURNŻ. J. Stoma., 2013, 66, 5, John M.T., Dworkin S.F., Mancl L.A.: Reliability of clinical temporomandibular disorder diagnoses. Pain., 2005, 118, Huddleston Slater J.J., Lobezoo F., Chen Y.J., Naeije M.: A comparative study between clinical and instrumental methods for the recognition of internal deragements with a clicking sound on condylar movement. J. Orofac. Pain, 2004, 18, Magnusson T., Egermark I., Carlsson G.E.: A longitudinal epidemiologic study of signs and symptoms of temporomandibular disorders from 15 to 35 years of age. J. Orofac. Pain., 2000, 14, Onizawa K., Yoshida H.: Longitudinal changes of symptoms of temporomandibular disorders in Japanese young adults. J. Orofac. Pain., 1996, 10, Celić R., Jerolimov V., Pandurić J.: A study of the influence of occlusal factors and parafunctional habits on the prevalence of signs and symptoms of TMD. Int. J. Prosthodont., 2002, 15, de Oliveira A.S, Dias E.M., Contato R.G., Berzin F.: Prevalence study of signs and symptoms of temporomandibular disorder in Brazilian college students. Braz. Oral Res., 2006, 20, Akhter R., Morita M., Esaki M., Nakamura K., Kanehira T.: Development of temporomandibular disorder symptoms: a 3-year cohort study of university students. J. Oral Rehabil., 2011, 38, Chuang S.Y.: Incidence of temporomandibular disorders (TMDs) in senior dental students in Taiwan. J. Oral Rehabil., 2002, 29, Salonen L., Helldén L., Carlsson G.E.: Prevalence of signs and symptoms of dysfunction in the masticatory system: an epidemiologic study in an adult Swedish population. J. Craniomandib. Disord., 1990, Fall, 4, Jensen U., Ruf S.: Longitudinal changes in temporomandibular disorders in young adults: indication for systematic temporomandibular joint screening. J. Orofac. Orthop., 2007, 68, 6: Okeson J.P.: Management of Temporomandibular Disorders and Occlusion, 2012, 7th Edition, Elsevier. 24. Gawriołek K., Piotrowski P.: Ocena postępów terapii dysfunkcji czynnościowych układu stomatognatycznego na podstawie pomiarów prędkości ruchów żuchwy J. Stoma 2012, 65, 3, Christensen L.V, McKay D.C.: Kinematic and kinetic observations on ballistic depression and elevation of the human mandible. J. Oral Rehabil., 2000, 27, Monaco A., Cozzolino V., Cattaneo R., Cutilli T., Spadaro A: Osteopathic manipulative treatment (OMT) effects on mandibular kinetics: kinesiographic study. Eur. J. Paediatr. Dent., 2008, 9, Carlsson G.E.: Epidemiology and treatment need for temporomandibular disorders. J. Orofac. Pain, 1999, Fall, 13, Zaakceptowano do druku: r. Adres autorów: Poznań, ul. Bukowska 70. Zarząd Główny PTS PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 3 185