Owady w obiektach drobiarskich

Transkrypt

1 Owady w obiektach drobiarskich Likwidacja owadów w środowisku bytowania zwierząt ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania właściwego stanu zoohigienicznego budynku inwentarskiego. Są one bowiem rezerwuarem wielu chorobotwórczych wirusów, bakterii i grzybów. Owady do obiektów inwentarskich dostają się przede wszystkim ze ściółką, paszą, na ubraniach pracowników obsługi. Mogą być również przynoszone z wiatrem. Pospolicie występują także w szparach podłóg, klatek, konstrukcji, nawet po wyczyszczeniu pomieszczenia i stamtąd przechodzą do ściółki. Drób bezpośrednio atakowany jest przez roztocze, wszoły, pchły, pośrednio zaś - przez muchy domowe, chrząszcze, komary, pluskwy, muchówki. W budynkach inwentarskich o ściółkowym systemie utrzymania zwierząt, jako podłoże mogą być wykorzystane różne materiały, w zależności od ich dostępności w danym regionie świata, jak np.: słoma, papier gazetowy, gips, piasek, trociny, wióry drzewne, łuski ryżowe, włókno kokosowe, odpady bawełniane. Jednak, niezależnie od rodzaju zastosowanego surowca, ściółka jest głównym miejscem bytowania maleńkich roztoczy, owadów i nicieni. Ilościowo dominują w niej przede wszystkim roztocza, które znajdują tam bardzo dobre warunki do rozwoju i rozmnażania. Jak dowiedziono, ich liczebność bywa różna w zależności od rodzaju ściółki, grubości i okresu zaścielenia, zdrowia i zachowania zwierząt, warunków termiczno-wilgotnościowych panujących w budynku oraz parametrów fizykochemicznych zastosowanego materiału ściółkowego, a przede wszystkim jego wilgotności względnej i temperatury. Wilgotność ściółki pochodzi z kału, moczu i absorpcji wody z powietrza atmosferycznego, która dostaje się do wnętrza budynku z powietrzem wentylacyjnym. Temperatura w ściółce jest również czynnikiem korzystnym dla rozwoju fauny, gdyż zachodzą tam procesy fermentacji i zwierzęta ogrzewają ściółkę. Nie bez znaczenia pozostaje wiek ściółki i jej stopień fermentacji dostarczając organizmom w niej bytującym niezbędnej ilości pokarmu, co w konsekwencji decyduje o różnorodności gatunkowej i liczebności fauny. W zależności od struktury ściółki, jej wilgotności, wieku różne warstwy bywają w rozmaitym stopniu zasiedlone przez roztocza i owady. Jeśli ściółka jest silnie zawilgocona, ich znaczna liczebność jest obserwowana głównie na powierzchni. W 100 cm³ ściółki może ich być kilkadziesiąt, ale w sprzyjających do rozwoju warunkach nawet tysiące. Owady obecne w ściółce to przede wszystkim wszoły (piórojady), wszy, pchły, pluskwy, komary, meszki, muchówki, muchy i pleśniakowiec lśniący. Są większe od roztoczy, mają zwykle kilka do kilkunastu mm. Niebezpieczne mogą być także pasożyty niszczące ziarno, takie jak wołki zbożowe, które mogą być trujące dla drobiu. W wielu krajach szczególnie kłopotliwe są masowe pojawy muchy domowej (Musca domestica). W takim środowisku u osób obsługujących ptaki często stwierdza się przypadki objawów alergii. 18

2 U ptaków zaatakowanych przez owady - pasożyty skórne, można zaobserwować w czasie oględzin zaczerwienienia i złuszczenia naskórka oraz strupy i rany na skórze, spowodowane przez dziobanie. Z powodu obniżenia odporności i wyniszczenia organizmu następuje zmniejszenie masy ciała, a u kur niosek - nieśności. Nasilają się również zakażenia mikroorganizmami, pojawiają się choroby i zwiększa liczba upadków. Pióra ptaków zarażonych pasożytami skóry są początkowo postrzępione i łamliwe, następnie wypadają kolejno z głowy, grzbietu i ogona, pozostawiając puste miejsca. Spośród licznych, wymienionych wcześniej gatunków owadów do najbardziej uciążliwych na fermach drobiu zaliczamy: wszy i wszoły, pluskwy, pleśniakowca lśniącego oraz muchę domową. Do zewnętrznych pasożytów stale przebywających na ciele zwierząt należą wszy (Anoplura) i wszoły (Mallophaga), owady należące do rzędu Phthiraptera. Wszy są krwiopijnymi pasożytami ssaków, w tym człowieka, natomiast wszoły są keratofagami, tj. owadami, które potrafią trawić keratynę, z której zbudowane są włosy i pióra. Wszoły (piórojady), atakują ptaki, rzadziej ssaki, ale nigdy nie pasożytują na człowieku. Wszoły są drobnymi pasożytami. Długość ich ciała waha się od 0,35 mm do 10 mm. Można je zauważyć na piórach ptaków nieuzbrojonym okiem, ale dokładniej można stwierdzić ich obecność za pomocą lupy. Barwa i kształt ciała wszołów są zmienne. Dorosłe osobniki są szare, żółte lub czarne. Ich grzbietowo-brzusznie spłaszczone ciało jest wydłużone lub owalne. Wszoły nie posiadają skrzydeł, gdyż wtórnie je utraciły przystosowując się do pasożytniczego trybu życia. Ich ciało jest najczęściej gęsto pokryte włoskami oskórkowymi. W odróżnieniu od wszy, wszoły posiadają dużą i szeroką głowę, na niej małe oczy i gryzący aparat gębowy, którym pobierają kęsy piór, naskórka i zasuszonych płynów ustrojowych. Czułki są krótkie, 3-5-członowe, zakończone buławką i schowane w głowę u wszołów z podrzędu Amblycera (wszoły bezczułkowe) lub nitkowate (cienkie i proste) u Ischnocera (wszoły czułkowe). U samców niektórych gatunków czułki są przekształcone w organ chwytny. Za głową znajduje się wyraźnie oddzielony od reszty ciała przedtułów. Odnóża wszołów posiadają stopy zakończone dwoma pazurkami u pasożytów ptasich lub jednym pazurkiem u pasożytów ssaków. Opisano już ponad 2650 gatunków wszołów występujących na całym świecie, a wśród nich stwierdzono 2250 gatunków pasożytujących na ptakach. W Polsce odnotowuje się około 700 gatunków wszołów. Wszoły w rozwoju przechodzą przeobrażenie niezupełne, co oznacza, że wśród stadiów rozwojowych brakuje poczwarki. Samica składa białych jaj na raz. Jaja wszołów, zwane gnidami, są przyklejane do piór lub włosów gospodarza szybko schnącą substancją kleistą, którą samica wydziela przed złożeniem jaja. Często jaja są zbite w grudki u podstawy piór. W temperaturze 35 o C i wilgotności względnej powietrza 95% wylęgają się nimfy po 4-7 dniach. Nimfy przechodzą 3 linienia, zanim po dniach pojawią się osobniki dorosłe. Nimfy wszołów są bardzo podobne do dorosłych, prowadzą podobny tryb życia, ale są od nich mniejsze i przeźroczyste. Jednocześnie na ciele gospodarza (ptaka) przebywają wszystkie stadia rozwojowe pasożyta, gdyż u wszołów poszczególne pokolenia zachodzą na siebie. W ciągu roku wszoły dają kilkanaście pokoleń. Najliczniejsze są jesienią i zimą. Wszoły, jako pasożyty stałe, ciągle przebywają na ciele gospodarza i na nim przechodzą cały roz- 20

3 gatunek związany jest z jednym gatunkiem żywiciela. Chelopistes meleagridis pasożytuje na indykach i zasiedla pióra skrzydeł i reszty ciała. Fotografia 1. Chelopistes meleagridis (źródło: -lice/philopteridae/chelopistes/chelopistes-meleagridis) wój. Z dorosłych ptaków przechodzą na pisklęta (gdy jest możliwość kontaktu). Zasiedlenie przez pasożyty młodych ptaków prowadzi do zwiększonej liczby upadków. Po śmierci gospodarza wszoły żyją tylko przez 3 dni. Mogą jednak przedostać się na inne owady (foreza), aby za ich pomocą znaleźć nowego gospodarza. Wykorzystują też owady do zmiany żywiciela, mimo, że on jest żywy. Wszoły ptasie (piórojady) odznaczają się wysoką specjalizacją pokarmową: zazwyczaj dany Fotografia 2. Lipeurus caponis (źródło: Różne gatunki wszołów mogą jednocześnie zaatakować jednego ptaka. Pasożytami zewnętrznymi kur domowych są wszoły z rodzaju Lipeurus, Menopon, a także Stenocrotaphus gigas, Menacanthus pallidulus i M. stramineus. Wszoły te zjadają złuszczoną skórę, pióra i różne wydzieliny, w tym krew wypływającą ze zranień. Zjadają też jaja i nimfy innych pasożytów, w tym roztoczy. Niektóre żyją jako pasożyty wewnętrzne, wnikając do wnętrza dutki pióra ptaków. W takim przypadku pióra u nasady są napęczniałe i wypełnione żółtawą masą. Między niektórymi wszołami a bakteriami powstał ścisły symbiotyczny związek. Bakterie żyją w specjalnych komórkach (mycetocyty) tkanki tłuszczowej i pomagają wszołom trawić pokarm (keratynę). Wszoły pozbawione tych bakterii giną w ciągu kilku dni. Wszoły są również bardzo ruchliwe. Żerowanie pasożytów i ich ruchliwość zwykle powoduje swędzenie i podrażnienie skóry, jej zaczerwienienie i w końcu pojawianie się rozległych strupów, co określa się jako jednostkę chorobową, zwaną wszołowicą. Wygląd kur ulega wyraźnym zmianom. Silnie porażone ptaki mają matowe, łamliwe, zwichrzone i częściowo uszkodzone upierzenie. Zmniejsza się także spożycie paszy, a kury nioski znoszą mniej jaj (średnio o 10-20%, a przy dużym nasileniu choroby nawet o 46%). Następuje również ubytek masy ciała (o około 450 g) i skraca się okres życia. Nie zwalczane wszoły mogą spowodować znaczne szkody w hodowli ptactwa domowego. Pluskwa znana była już w starożytności. Z tych dawnych czasów pochodzi jej łacińska nazwa Cimex. Istnieje przypuszczenie nie pozbawione cech prawdopodobieństwa, że ojczyzną pluskwy domowej (Cimex lectularius) jest Afryka 22

4 krwią wystarcza pluskwie na dłuższy czas, tak że w ciągu kilku tygodni najedzona pluskwa nie opuszcza swej kryjówki. Badania zwyczajów pluskwy wykazały, że najbardziej lubi się ona osiedlać w szparach elementów drewnianych budynku, natomiast mniej chętnie przebywa na elementach murowanych. Fotografia 3. Pluskwa domowa (źródło: Pluskwa_domowa#mediaviewer/Plik:Cimex_lectularius.jpg) Północna. Stamtąd też prawdopodobnie rozpowszechniła się ona po całej kuli ziemskiej - zawleczona przez człowieka ze sprzętami, narzędziami swej pracy, odzieżą itp. Pluskwa domowa na ogół lubi klimat umiarkowany, stąd też jest ona szczególną plagą basenu Morza Śródziemnego, gdzie panują najkorzystniejsze dla niej warunki klimatyczne. W kurnikach najczęściej występuje pluskwa domowa, która atakuje zarówno ludzi, jak i ptaki (kury, indyki, gołębie) oraz pluskwa ptasia (Cimex hirundinis). Bolesne ukłucia pluskiew mogą wywoływać miejscowe odczyny, a przy masowych inwazjach może nastąpić anemia i znaczny spadek produkcyjności. Pluskwy są trudne do zwalczenia, stosować należy opryski insektycydami, a w przypadku silnych inwazji stosować trzeba opryski zarówno ptaków, jak i pomieszczeń. Pluskwa gnieździ się przeważnie w szczelinach, gdzie przebywa w dzień, atakując ptaki w nocy i żywiąc się ich krwią. Wartym nadmienienia jest, że głodna pluskwa, poszukująca swej ofiary albo uciekająca przed niebezpieczeństwem, porusza się stosunkowo szybko - z prędkością około 7 cm/sekundę. Akt ssania trwa u pluskwy od 5 do 15 minut, przy czym z reguły robi ona w tym czasie kilka nakłuć. Nassana krwią pluskwa staje się nieruchliwa i chowa się - najczęściej w pobliżu swego żywiciela. Jednorazowe obfite nassanie się Charakterystyczną cechą budowy ciała pluskwy jest jej spłaszczony kształt ciała oraz ukształtowanie jej narządów pyszczkowych, służących do nakłuwania i ssania, a w ogólnym zarysie podobnych do aparatu pyszczkowego pchły. Samica pluskwy składa około 500 jaj w ciągu jednego sezonu, co równoznaczne jest z ilością 3-4 do 12 jaj dziennie. Z jaj tych po 8 dniach wykluwa się larwa, która w sprzyjających warunkach linieje pięciokrotnie w ciągu 6 tygodni. Ten okres linienia w normalnych warunkach przedłuża się często od 6 do 12 nawet miesięcy - wynika to przede wszystkim z niesprzyjających warunków cieplnych (temperatura powietrza) opóźniających rozwój. Interesująca jest zdolność pluskwy do długotrwałego głodowania. W chłodnym klimacie pluskwa może głodować do osiemnastu miesięcy, podczas gdy ten sam okres w krajach gorących skraca się do zaledwie kilku tygodni. Życie pluskwy trwa przeszło rok, w normal- Fotografia 4. Pleśniakowiec lśniący (źródło: biol.uni.wroc.pl/alphitobius%20diaperinus.htm) 24

5 nych jednak warunkach okres ten jest znacznie krótszy, wiele bowiem osobników umiera przedwcześnie z różnych powodów (głód, warunki cieplne itd.). Ciepło przyśpiesza rozwój tego owada i skraca z reguły okres życia pluskwy, zwłaszcza w okresie głodowania. Związane jest to niewątpliwie z szybciej przebiegającymi wówczas w organizmie owada procesami życiowymi. Temperatura + 45 C jest zabójczą dla larw i jaj pluskwy w bardzo krótkim czasie, dla dorosłych zaś osobników - dopiero po dłuższym działaniu. Przysparzającym najwięcej problemów owadem na naszych fermach drobiu jest jednak pleśniakowiec lśniący (Alphitobius diaperinus) znany także pod nazwą chrząszcza ściółkowego. Fotografia 5. Mucha domowa (źródło: Mucha_domowa#mediaviewer/Plik:Musca.domestica.female.jpg) Od połowy lat 50-tych jest on uznany za plagę brojlerów kurzych i indyków, a w szczególności w wychowalniach. Owady te stanowią rezerwuar wielu zarazków chorobotwórczych, jak grzyby z rodzaju Aspergillus, bakterie z rodzaju Salmonella, Streptococus, Bacillus, wirusy choroby Mareka, Gumbaro, New Castle, ospy, grypy ptaków i wielu innych. Poza tym larwy tych owadów mogą drążyć tunele w materiale izolacyjnym ścian kurników, obniżając tym samym właściwości termoizolacyjne budynków nawet o 30%. Często można spotkać podobne szkody w budynkach mieszkalnych, które zlokalizowane są w pobliżu ferm. W kurnikach zagrożeniem są larwy jak i dorosłe owady zjadane przez ptaki. Wraz z nimi do organizmu ptaka dostają się zarazki chorobotwórcze. Jest to problem o tyle ważny, że brojler kurzy może w ciągu pierwszych 10 dni życia zjeść około 450 larw w ciągu jednego dnia, a dorosły indyk - około 200 larw dziennie, nawet przy ciągłym dostępie do paszy. Podobne zagrożenie, chociaż na mniejszą skalę, stanowią muchy i inne owady latające oraz pełzające. Pospolita mucha domowa (Musca domestica) jest szkodnikiem występującym na całym świecie. Samica osiąga do 7,5 mm długości. Owad ten ma olbrzymie znaczenie sanitarno-higieniczne: badania dowiodły, ze na powierzchni swego drobnego ciała mucha może przenieść do sześciu milionów mikroorganizmów - w tym salmonellozę - oraz stadia przetrwalnikowe pasożytów. Musca domestica żyje na ziemi od 200 milionów lat. Podstawowym działaniem w celu uniknięcia inwazji owadów w pomieszczeniach dla drobiu i magazynach paszowych jest uszczelnienie sufitów, ścian i posadzek. Prostym, a jednocześnie ważnym zabiegiem jest również wapnowanie ścian murowanych lub drewnianych. Wapno zalepia wiele otworów, które są ich potencjalnymi kryjówkami. Po zakończeniu cyklu produkcyjnego w obiekcie inwentarskim, po dokładnym jego wyczyszczeniu i umyciu należy przeprowadzić zabiegi: dezynfekcji, dezynsekcji i deratyzacji (zwalczanie szczurów i myszy). Zabieg dezynsekcji, to właśnie likwidacja owadów, a także roztoczy. Zwalczanie odbywa się dzięki stosowaniu następujących metod: 26

6 HIGIENA I ŻYWIENIE metody chemiczne - najpopularniejsze, ze względu za łatwość wykonania; polegają na zastosowaniu insektycydów, chemiosterylantów (dodawane do przynęt hamują rozmnażanie się owadów), repelentów; metody fizyczne - ich działanie odbywa się przy użyciu wysokich temperatur lub promieniowania UV (ultrafioletowego - stosowanie lamp insektobójczych); metody mechaniczne - to przede wszystkim stosowanie lepów. bieżącej aktywności szkodników, określeniu czynników, które mogą sprzyjać tej aktywności, jak również sprecyzowaniu programów i metod ich eliminacji. dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska Wydział Bioinżynierii Zwierząt UWM w Olsztynie Trzeba jednak pamiętać, że wiele owadów łatwo nabywa odporności na stosowane insektycydy, stąd też ich stosowanie musi być bardzo rozważne, wykorzystujące metodę stosowania naprzemiennego preparatów biobójczych. W miarę możliwości, należy również wprowadzać zasady zintegrowanej walki ze szkodnikami, tzw. IPM, która polega na monitorowaniu 27