Problemy zabezpieczenia emerytalnego w Polsce i na świecie NUMER SPECJALNY. Część I

Transkrypt

1 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy Nr indeksu PL ISSN MIESIĘCZNIK POŚWIĘCONY PRACY I SPRAWOM SOCJALNYM. UKAZUJE SIĘ OD 1974 ROKU NUMER SPECJALNY Problemy zabezpieczenia emerytalnego w Polsce i na świecie Część I WARSZAWA 2011

2 SPIS TREŚCI OD REDAKTORA NUMERU Filip Chybalski... 1 ADEKWATNOŚĆ I STABILNOŚĆ SYSTEMU EMERYTALNEGO ADEKWATNOŚĆ SYSTEMÓW EMERYTALNYCH WEDŁUG CELÓW OMC A REŻIMY EMERYTALNE W EUROPIE Filip Chybalski... 2 HOJNOŚĆ SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO A OSZCZĘDZANIE NA STAROŚĆ Agnieszka Pleśniak... 5 OPODATKOWANIE EMERYTUR W UNII EUROPEJSKIEJ Maciej Cieślukowski... 7 JAKOŚĆ ŻYCIA EMERYTÓW Adam Depta ZAGROŻENIA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE W KONTEKŚCIE WPROWADZONYCH ZMIAN Alicja Gołębiowska ZMIANA ZASAD DYSTRYBUCJI SKŁADKI EMERYTALNEJ A ZNACZENIE OFE NA RYNKU FINANSOWYM Edyta Marcinkiewicz SYTUACJA PRAWNA UBEZPIECZONEGO W ASPEKCIE ZMIAN FUNKCJONOWANIA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE Arleta Nerka REKONSTRUKCJA WIEKU EMERYTALNEGO W DOBIE DEMOGRAFICZNEGO STARZENIA. PORÓWNANIE ALTERNATYWNYCH MODELI I ROZWIĄZAŃ Łukasz Jurek CO DALEJ Z FUNDUSZEM REZERWY DEMOGRAFICZNEJ WNIOSKI Z ANALIZ I PROGNOZ Piotr Obidziński ZALEŻNOŚCI MIĘDZY STAROŚCIĄ DEMOGRAFICZNĄ A EKONOMICZNĄ W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH Monika Papież DETERMINANTY I KIERUNKI ZMIAN W SYSTEMACH EMERYTALNYCH DETERMINANTY ZMIAN W SYSTEMACH EMERYTALNYCH UJĘCIE GLOBALNE Adam Samborski SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE I NA ŚWIECIE STAN I PERSPEKTYWY Maja Prudzienica WPŁYW OPŁAT NA WIELKOŚĆ OSZCZĘDNOŚCI GROMADZONYCH W REGULOWANYCH I DOBROWOLNYCH SYSTEMACH EMERYTALNYCH. ANALIZA ROZWIĄZAŃ POLSKICH I MIĘDZYNARODOWYCH Andrzej Sołdek KONSTRUKCJA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE I W NIEMCZECH Roman Garbiec SYSTEM EMERYTALNY W NORWEGII JAKO ELEMENT SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Magdalena Mosionek-Schweda WYKORZYSTANIE SYSTEMU ZDEFINIOWANEJ SKŁADKI W PRACOWNICZYCH PROGRAMACH EMERYTALNYCH Ewa Chrzanowska UPRAWNIENIA DO OKRESOWEJ EMERYTURY KAPITAŁOWEJ W KONTEKŚCIE ZRÓŻNICOWANEGO WIEKU EMERYTALNEGO Aldona Klimkiewicz ODWRÓCONA HIPOTEKA JAKO FINANSOWE ZABEZPIECZENIE PRZYSZŁOŚCI EMERYTALNEJ Iwona Olejnik WYBRANE PROBLEMY FUNKCJONOWANIA ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO JAKO FORMY UZUPEŁNIAJĄCEJ PUBLICZNY SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE Agnieszka Huterska, Robert Huterski CESJA POLIS UBEZPIECZENIOWYCH JAKO ŹRÓDŁO DODATKOWYCH DOCHODÓW EMERYTALNYCH Joanna Adamska NOTKI O AUTORACH... 64

3 Od redaktora numeru Niekorzystne procesy demograficzne stały się kilkadziesiąt lat temu główną przesłanką zapoczątkowania refom emerytalnych w wielu krajach na całym świecie. Generalnym kierunkiem tych zmian jest częściowa prywatyzacja systemów emerytalnych, uzupełnianie modelu niefinansowego pay-as-yougo (unfunded) modelem finansowym (funded) oraz coraz większa otwartość na zagraniczne rynki finansowe. Ma to na celu poprawę stabilności finansowej systemów emerytalnych, zwiększenie efektywności ich funkcjonowania, a w konsekwencji zapewnienie adekwatnych pod względem dochodowym świadczeń. Publiczna dyskusja na temat zabezpieczenia emerytalnego oraz kierunków reformy emerytalnej w Polsce jest wciąż bardzo żywa, szczególnie od 2009 r., kiedy pojawiły się propozycje dość radykalnych zmian w systemie, zmierzające do ograniczenia roli otwartych funduszy emerytalnych *. Jak się okazało, w 2011 r. te zmiany weszły w życie, czego skutkiem jest ponowne zwiększenie roli państwa i ograniczenie roli rynku w zabezpieczeniu emerytalnym. W numerze Polityki Społecznej zatytułowanym Problemy zabezpieczenia emerytalnego w Polsce i na świecie, składającym się z dwóch części, zamieszczono artykuły stanowiące głos w tej dyskusji. Podejmują one problematykę różnych aspektów zabezpieczenia emerytalnego i reform emerytalnych w Polsce i na świecie. Prezentowana pierwsza część numeru zawiera teksty pogrupowane w dwa działy. Pierwszy z nich poświęcono szeroko rozumianej tematyce adekwatności i stabilności systemów emerytalnych. W poszczególnych artykułach omówiono adekwatność i hojność systemów emerytalnych, również w odniesieniu do reżimów emerytalnych, zasady opodatkowania świadczeń emerytalnych w krajach UE, a także jakość życia emerytów determinowaną w znacznej mierze przez ich dochody pochodzące z systemu emerytalnego. Odniesiono się do zmian wprowadzonych w polskim systemie emerytalnym w 2011 r. i oceniono ich wpływ na stabilność ekonomiczną systemu oraz na rynek finansowy. Omówiono także sytuację prawną uczestników polskiego systemu emerytalnego w aspekcie wprowadzanych zmian. Ostatnie trzy artykuły tego działu poświęcono uwarunkowaniom demograficznym systemu emerytalnego. Przedstawiono wpływ demografii na wiek emerytalny, perspektywy dla Funduszu Rezerwy Demograficznej w Polsce oraz dokonano analizy zależności pomiędzy starością demograficzną oraz ekonomiczną w wybranych krajach UE. W drugim dziale zawarto artykuły traktujące o determinantach i kierunkach zmian w systemach emerytalnych. Przestawiono uwarunkowania dla przeobrażeń zachodzących w systemach emerytalnych w ujęciu globalnym oraz w odniesieniu do Polski. Dużo miejsca poświęcono aspektom finansowym zabezpieczenia emerytalnego, podejmując problematykę kosztów w obowiązkowych i dobrowolnych systemach emerytalnych, przesłanek i skutków stosowania systemu zdefiniowanej składki a także nowym produktom finansowym dostępnym na rynku emerytalnym, w tym odwróconej hipotece. Omówiono również problematykę uprawnienia do okresowej emerytury kapitałowej w kontekście zróżnicowanego wieku emerytalnego. Ponadto analizie i ocenie poddano konstrukcje systemów emerytalnych w Polsce, Niemczech oraz w Norwegii. FILIP CHYBALSKI Katedra Zarządzania, Politechnika Łódzka * Okazje do tej dyskusji stanowiły m.in. dwie konferencje zorganizowane przez Katedrę Zarządzania Politechniki Łódzkiej. W 2009 r. była to konferencja pt. 10 lat reformy emerytalnej w Polsce efekty, szanse, zagrożenia i perspektywy. Natomiast w 2011 r. odbyła się II Ogólnopolska Konferencja Emerytalna, której partnerem było Powszechne Towarzystwo Emerytalne PZU S.A. Polityka Społeczna

4 Adekwatność i stabilność systemu emerytalnego ADEKWATNOŚĆ SYSTEMÓW EMERYTALNYCH WEDŁUG CELÓW OMC A REŻIMY EMERYTALNE W EUROPIE Filip Chybalski Katedra Zarządzania, Politechnika Łódzka WPROWADZENIE Rozwój teorii porównawczych oraz towarzyszący mu wzrost liczby badań komparatywnych w zakresie modeli państwa opiekuńczego jest tą dziedziną nauki o polityce społecznej, która budzi coraz większe zainteresowanie. Z pewnością najistotniejszy przełom w tym zakresie stanowiła książka Gosty Espinga-Andersena z 1990 r. pt. Trzy światy kapitalistycznego państwa dobrobytu (Esping-Andersen 1990). Należy pamiętać, że już wcześniej pojawiały się ważne i cenne próby wyodrębniania modeli polityki społecznej, w tym szczególnie Titmussa w 1974 r. (Titmuss 1974) oraz Furnisa i Tiltona w 1977 r. (Furnis, Tilton 1977). Niemniej badacze odnoszą się przede wszystkim do klasyfikacji Espinga- -Andersena, który pojęcie model zastąpił pojęciem reżim. Od tego czasu zwykło się zamiennie używać w badaniach porównawczych zarówno określenia reżim, jak i porządek. Esping-Andersen również zaproponował oddzielną klasyfikację reżimów (porządków) emerytalnych i po nim kilkakrotnie podejmowano podobne próby klasyfikowania systemów emerytalnych zarówno na podstawie kryteriów ilościowych, jak i jakościowych. Stosunkowo niedawno zaczęto w klasyfikacjach welfare states uwzględniać także kraje postkomunistyczne, z czym wiąże się wiele kontrowersji i różnych podejść prezentowanych w literaturze. Celem niniejszego artykułu jest pomiar i ocena adekwatności systemu emerytalnego w krajach europejskich w kontekście celów otwartej metody koordynacji (OMC) oraz zbadanie, czy można w przekroju krajów europejskich wskazać reżim emerytalny charakteryzujący się najwyższą oraz najniższą adekwatnością. Głównym kryterium wyróżniania reżimów, jakie zostało zastosowane, jest relacja państwo-rynek w zabezpieczeniu emerytalnym. Cel artykułu służy weryfikacji następujących hipotez badawczych: hipoteza pierwsza: dominująca rola państwa w zabezpieczeniu emerytalnym nie oznacza najwyższej adekwatności dochodowej systemu emerytalnego; hipoteza druga: kraje postkomunistyczne charakteryzują się adekwatnością systemów emerytalnych zbliżoną do adekwatności systemów w pozostałych krajach europejskich. Badaniu poddano 28 krajów europejskich. Weryfikując postawione hipotezy badawcze, posłużono się statystyczną wielowymiarową analizą porównawczą z wykorzystaniem miernika syntetycznego. PODEJŚCIE DO ADEKWATNOŚCI SYSTEMU EMERYTALNEGO W otwartej metodzie koordynacji w zakresie systemów emerytalnych wyróżnia się 3 grupy celów: adekwatność emerytur (adequacy of pensions), stabilność finansową systemów emerytalnych (financial sustainability of pension systems) oraz modernizację systemów emerytalnych (modernisation of pension systems). Z punktu widzenia prowadzonego badania istotna jest pierwsza grupa celów, czyli adekwatność emerytur, w której wyróżnia się następujące cele szczegółowe (Adequate 2003, Mattil 2006): 1) zapobieganie społecznemu wykluczeniu, w tym zapobieganie ubóstwu wśród ludzi starszych, umożliwienie im udziału w korzystaniu z dobrobytu społeczno-ekonomicznego kraju oraz w życiu publicznym i kulturalnym; 2) utrzymanie standardu życia poprzez umożliwienie ludziom uczestnictwa w publicznym i prywatnym systemie zabezpieczenia emerytalnego; 3) promowanie solidarności: pomiędzy pokoleniami, w grupie ludzi starszych, poprzez zwrócenie uwagi na nierówności w starzejących się populacjach. Eurostat na bieżąco monitoruje stopień realizacji tych celów za pomocą kilkunastu wskaźników. Spośród nich w analizie zostaną wykorzystane te dobrane na podstawie kryterium istotności z punktu widzenia prowadzonego badania oraz kryterium dostępności danych statystycznych: A1: stopa zagrożenia ubóstwem po transferach socjalnych (destymulanta, tzn. korzystne są mniejsze wartości wskaźnika), A2: stopa zagrożenia ubóstwem przed transferami socjalnymi (destymulanta), A3: wskaźnik mediany relatywnych dochodów osób starszych w wieku 65 lat i więcej (stymulanta, tzn. korzystne są większe wartości wskaźnika), A4: zagregowana stopa zastąpienia (z wyłączeniem innych świadczeń socjalnych) (stymulanta), A5: stopa zagrożenia ubóstwem osób w wieku 60 lat i więcej (destymulanta), A6: stopa zagrożenia ubóstwem osób w wieku 75 lat i więcej (destymulanta), A7: wskaźnik mediany relatywnych dochodów osób starszych w wieku 60 lat i więcej (stymulanta), A8: nierównomierność dochodów osób w wieku 65 lat i więcej (destymulanta), A9: relatywna (mierzona względem mediany) luka dochodowa osób w wieku 65 lat i więcej (destymulanta), A10: relatywna (mierzona względem mediany) luka dochodowa osób w wieku 70 lat i więcej (destymulanta). Najważniejsze wskaźniki realizacji tych celów nasuwają wniosek, że użycie sformułowania adekwatność emerytur nie jest do końca uzasadnione. Wskaźniki te w dużej części nie dotyczą bowiem wyłącznie dochodów osób starszych, pochodzących z emerytury lub innych świadczeń socjalnych. Takie wskaźniki jak A1, A2, A3, A5, A6, A7, A8, A9 i A10, oprócz dochodów w postaci różnego rodzaju świadczeń z systemu zabezpieczenia społecznego, w tym emerytur, zawierają również informacje o innego rodzaju dochodach, w tym z kapitału, z pracy. Jakby szeroko nie definiować pojęcia emerytury (jako świadczenia, renty), z pewnością pojęcie to nie może obejmować dochodów z pracy, a przecież w części analizowanych krajów jest możliwe łączenie emerytury z zatrudnieniem. To, czy osoba starsza może łączyć dochody emerytalne z dochodami z pracy, zależy od regulacji prawnych dotyczących systemu emerytalnego, i w tym kontekście jak najbardziej pożądane jest uwzględnianie w ocenie systemu emerytalnego także możliwości świadczenia pracy przez emerytów. Ma to znaczenie zarówno w ujęciu indywidualnym mikroekonomicznym (wpływa na dochody gospodarstw domowych emerytów) jak i w ogólnym makroekonomicznym (wpływa np. na podaż siły roboczej). Wobec powyższych rozważań wydaje się, że raczej analizie poddawana jest adekwatność systemu emerytalnego, jako determinującego zarówno poziom dochodów z systemu zabezpieczenia społecznego, jak 2 Polityka Społeczna 2011

5 i warunkującego możliwość uzyskiwania dochodów spoza tego systemu, w tym z pracy. Takie podejście, mimo że nie wynika bezpośrednio z celów OMC zawartych w I grupie, wynika z pewnością ze zbioru wskaźników, które Eurostat stosuje w monitoringu realizacji tych celów i jest zgodne z funkcją systemu emerytalnego w skali mikro, którą jest alokacja (redystrybucja) dochodu (konsumpcji) w cyklu życia jednostki (Barr 1993; Góra 2003). Zgodnie z tym jednostka ma prawo podejmowania w sposób niezależny decyzji dotyczących tej części alokacji dochodu w cyklu życia, która nie jest w formie składek lub podatków odprowadzana do obowiązkowego systemu emerytalnego. Decyzje te mogą skutkować dobrowolnym gromadzeniem oszczędności, lokowaniem aktywów np. w nieruchomości, w dzieła sztuki, które to aktywa będzie można upłynnić w okresie emerytalnym i zwiększyć swoje dochody. Ale jednostka może też zainwestować środki we własną edukację zakładając, że w okresie emerytalnym nadal będzie świadczyć pracę, czerpiąc w ten sposób korzyści ze zdobytej wcześniej wiedzy i doświadczenia, z której dochód będzie łączony ze świadczeniem emerytalnym. Możliwe więc są różne kombinacje proporcji alokacji dochodu w cyklu życia i mogą one w bardzo różny sposób wpływać na wysokość i strukturę dochodów gospodarstw domowych emerytów. Co istotne, składka emerytalna nie jest jedynym narzędziem realizacji tej alokacji. REŻIMY EMERYTALNE Polityka Społeczna 2011 Do najważniejszych klasyfikacji reżimów emerytalnych należy zaliczyć klasyfikację Espinga-Andersena, Piersona, Soede a i Vroomana oraz Rhodesa i Nataliego. Klasyfikacja Espinga-Andersena (1990) bazowała przede wszystkim na ogólnym kryterium relacji państwo-rynek w dostarczaniu świadczeń emerytalnych. Na tej podstawie wyróżnił on: reżim korporatystyczny zdominowany przez państwowy system ubezpieczeń społecznych z ograniczoną rolą sektora prywatnego, reżim rezydualny z dominującą rolą rynku w zakresie dostarczania świadczeń emerytalnych, reżim uniwersalistyczny charakteryzujący się szeroko zakrojoną kontrolą państwa w zakresie zabezpieczenia emerytalnego, prawami socjalnymi obejmującymi całą populację, ograniczeniem przywilejów statutowych w zakresie emerytur i ograniczoną rolą rynku w dostarczaniu emerytur. Pierson przyjął trzy kryteria klasyfikacji reżimów emerytalnych, bazując na różnych ścieżkach reform emerytalnych. Pierwsze z nich to rekomodyfikacja wyrażająca działania zmierzające do uniezależnienia obywateli od państwa w zakresie świadczeń, m.in. przez obniżanie tych świadczeń. Drugim kryterium było ograniczanie wydatków budżetowych w związku z przesadnym rozrostem finansów publicznych i niestabilnością finansową systemów emerytalnych. Ostatnie kryterium rekalibracja, oznaczała działania państwa zmierzające do znoszenia nieefektywnych rozwiązań w zakresie polityki społecznej poprzez racjonalizację wydatków oraz modernizację wymuszoną zmiennymi uwarunkowaniami społeczno-ekonomicznymi. Pierson wyróżnił reżim socjaldemokratyczny, liberalny, kontynentalnej Europy oraz południowy (Aysan 2009). Soede i Vrooman, przyjmując za kryteria wysokość świadczeń emerytalnych i dochodów emerytów, strukturę systemu emerytalnego w podziale na stopnie zabezpieczenia emerytalnego, wiek emerytalny, proces starzenia się społeczeństwa oraz reformy emerytalne, pogrupowali kraje w reżimy (Soede, Vrooman 2008): korporatystyczny z dominującą rolą państwa, liberalny z małym udziałem emerytur z systemu publicznego, skromnych emerytur, obowiązkowych emerytur prywatnych. Podsumowania kilku klasyfikacji reżimów emerytalnych zawartych w literaturze dokonali Rhodes i Natali (Rhodes, Natali 2003). Wyróżnili oni reżimy: emerytur pracowniczych, emerytur pracowniczych wsparty pomocą dla najbiedniejszych, emerytur powszechnych oraz zawodowych oraz emerytur powszechnych. Dokonując syntezy przedstawionych klasyfikacji reżimów emerytalnych z punktu widzenia weryfikacji pierwszej hipotezy badawczej, najbardziej zasadne wydaje się przyjęcie ogólnego kryterium klasyfikacji, jakim jest relacja między rolą państwa i rynku w zabezpieczeniu emerytalnym. Ponieważ ocenie poddawana jest adekwatność systemu emerytalnego oraz jej zależność od reżimów, wyróżniając te reżimy abstrahowano od poziomu świadczeń emerytalnych, jako że są one główną determinantą tej adekwatności. W tym kontekście spośród przedstawionych klasyfikacji reżimów emerytalnych warto oprzeć się przede wszystkim na klasyfikacji Soede a i Vroomana. Jest ona bowiem stosunkowo obszerna i aktualna. Dokonano jednak drobnej jej modyfikacji. Mianowicie, reżim korporatystyczny połączono z reżimem skromnych emerytur, gdyż, pomijając poziom świadczeń, reżimy te są bardzo podobne. Jako uzupełniającą traktowano klasyfikację Espinga-Andersena i na tej podstawie zaproponowano następujący podział reżimów emerytalnych według kryterium relacji państwo-rynek w zabezpieczeniu emerytalnym w krajach europejskich: a) z dominującą rolą państwa DP (odpowiednik korporatystycznego według Espinga Andersena oraz korporatystycznego i skromnych emerytur według Soede a i Vroomana), charakteryzujący następujące kraje europejskie: Austrię, Belgię, Bułgarię, Cypr, Czechy, Finlandię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię, Włochy; b) mieszany z istotną rolą państwa, ale także z udziałem rynku w zabezpieczeniu emerytalnym, często również w części obowiązkowej systemu PP (odpowiednik reżimu obowiązkowych emerytur prywatnych według klasyfikacji Soede a i Vroomana) charakteryzujący następujące kraje: Danię, Estonię, Holandię, Islandię, Litwę, Łotwę, Maltę, Polskę, Rumunię, Słowację, Słowenię, Szwecję, Węgry. Co bardzo istotne, kraje postkomunistyczne można zaliczyć do tej grupy, jeżeli analizie poddawane są ich obecne systemy emerytalne. Jednak w ocenie adekwatności systemów emerytalnych pod uwagę brane są wskaźniki determinowane przede wszystkim przez poziom świadczeń emerytalnych, a te są wypłacane ciągle według zasad obowiązujących w starych systemach emerytalnych (nie są wypłacane świadczenia z funduszy emerytalnych lub te wypłaty stanowią nieistotną kwotę). Z tego powodu ze względu na cel badania kraje te zaklasyfikowano do reżimu z dominującą rolą państwa; c) z dominującą rolą rynku DR (odpowiednik reżimu rezydualnego u Espinga-Andersena oraz reżimu liberalnego u Soede a i Vroomana) charakteryzujący takie kraje, jak Irlandia, Wielka Brytania. Jeżeli chodzi o drugą hipotezę badawczą, to dokonano następującej klasyfikacji reżimów emerytalnych: a) postkomunistyczny PK, skupiający kraje byłego Bloku Wschodniego, czyli: Polskę, Węgry, Bułgarię, Czechy, Słowację, Słowenię, Rumunię, Litwę, Łotwę, Estonię, b) pozostałych krajów europejskich PE. Przyjęcie takiej klasyfikacji wynika nie tylko z postawionej hipotezy. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej obrały bowiem podobne ścieżki reform emerytalnych. Ponadto ważne wydaje się być również uzasadnienie historyczne dla takiej klasyfikacji. Mianowicie kraje postkomunistyczne mają o wiele krótszą historię kapitalizmu aniżeli pozostałe kraje europejskie, a teoria reżimów welfare states czy też porządków państwa opiekuńczego odnosiła się generalnie właśnie do krajów kapitalistycznych. Wystarczy przywołać ponownie tytuł książki Espinga-Andersena Trzy światy kapitalistycznego państwa dobrobytu, w którym kraje Europy Środkowo-Wschodniej z oczywistych względów nie były klasyfikowane. Kraje postkomunistyczne pojawiły się w badaniach porównawczych modeli polityki społecznej stosunkowo niedawno i badacze mają problem z ich klasyfikacją. Bardzo aktualna klasyfikacja Fengera (Fenger 2007) wyróżnia następujące reżimy welfare state: konserwatywno-korporatystyczny, socjaldemokratyczny, liberalny oraz trzy reżimy postkomunistyczne: byłych republik radzieckich, postkomunistyczny europejski oraz krajów rozwijających się, co świadczy o różnorodności modeli polityki społecznej w krajach Europy Środkowowschodniej. Niemniej wszystkie te kraje mają za sobą 50-letnią historię komunizmu, który zgodnie z teorią marksistowską generalnie był wrogo nastawiony do koncepcji welfare state (Barr 1993). METODA BADANIA Badanie zostało przeprowadzone według następującej procedury. 1. Zgromadzenie materiału statystycznego na podstawie danych Eurostatu dla 28 krajów europejskich za lata 2007 i Przeprowadzenie badania dla tych dwóch lat ma pełnić funkcję kontrolną (wyniki nie powinny być istotnie rozbieżne, ponieważ wykorzystane wskaźniki zmieniają swoje wartości raczej w sposób ewolucyjny, charakteryzując się dużą inercją) oraz zwiększy wiarygodność sformułowanych wniosków. 3

6 2. Konstrukcja miernika syntetycznego adekwatności systemu emerytalnego, przebiegająca w następujący sposób: dobór cech diagnostycznych na podstawie kryterium zmienności wskaźników oraz ich pojemności informacyjnej. W pierwszej kolejności wykorzystano klasyczny współczynnik zmienności i przyjęto próg 10%, poniżej którego wskaźnik był eliminowany ze zbioru zmiennych diagnostycznych ze względu na zbyt małe zdolności dyskryminacyjne. Następnie w celu oceny potencjału informacyjnego zmiennych wykorzystano metodę odwróconej macierzy korelacji dla wskaźników A1 A10. Zgodnie z nią ze zbioru zmiennych diagnostycznych usuwano te zmienne, w przypadku których wartości na jej głównej przekątnej były wyższe od 10, co świadczyło o złych uwarunkowaniach numerycznych macierzy korelacji powodowanych przez odrzucone zmienne (Młodak 2006; Panek 2009); stymulacja destymulant oraz unitaryzacja zmiennych (wskaźników); obliczenie wskaźników syntetycznych na dwa sposoby: na podstawie zmiennych diagnostycznych, dobranych z wykorzystaniem metody odwróconej macierzy oraz na podstawie wszystkich wskaźników (A1 A10). Wskaźniki syntetyczne były równe średniej arytmetycznej prostej wskaźników diagnostycznych. Porównanie wyników także pełni funkcję kontrolną, ponieważ pozwala sprawdzić, na ile kryteria statystyczne doboru wskaźników wpłynęły na wyniki. Wnioski będą formułowane na podstawie dwóch rodzajów obliczonych wskaźników syntetycznych. 3. Obliczenie wartości średnich dla wskaźników A1 A10 oraz dla wskaźników syntetycznych w poszczególnych reżimach w celu wskazania reżimu emerytalnego charakteryzującego się najwyższą oraz najniższą adekwatnością oraz porównania reżimu postkomunistycznego z reżimem pozostałych krajów europejskich. WYNIKI W procedurze doboru zmiennych diagnostycznych dla roku 2007 i 2009 nie odrzucono żadnej zmiennej na podstawie kryterium zmienności, ponieważ w przypadku wszystkich wskaźników współczynniki zmienności przyjęły wartości wyższe od 10%. Natomiast na podstawie analizy odwróconej macierzy korelacji jako wskaźniki cząstkowe do obliczenia wskaźnika syntetycznego adekwatności systemu emerytalnego dobrano: dla 2007 r. wskaźniki A4 i A8, dla 2009 r. wskaźniki A2, A4 i A8. Analiza statystyczna wykazała, że wskaźniki te reprezentują w sposób najlepszy i wystarczający cały zbiór potencjalnych zmiennych diagnostycznych (A1 A10). Następnie dla poszczególnych reżimów, sklasyfikowanych syntetycznie we wcześniejszej części artykułu, obliczono: średnie wartości poszczególnych wskaźników, średnie wartości wskaźników syntetycznych zbudowanych na podstawie wskaźników wyselekcjonowanych metodą odwróconej macierzy oraz średnie wartości wskaźników syntetycznych skonstruowanych na podstawie wszystkich analizowanych wskaźników adekwatności systemu emerytalnego (A1 A10). Wyniki przedstawiono w tab. 1 (najbardziej korzystne wartości wskaźników wytłuszczono). WNIOSKI Na podstawie wyników zawartych w tabeli 1 sformułowano następujące wnioski. 1. Reżimem emerytalnym, który charakteryzował się najwyższą adekwatnością w obu analizowanych okresach, jest reżim PP, czyli reżim mieszany z istotną rolą państwa, ale także z udziałem rynku w zabezpieczeniu emerytalnym. W przypadku tego reżimu oba wskaźniki syntetyczne miały najwyższą wartość oraz najwięcej wskaźników przyjmowało najbardziej korzystną wartość. Potwierdza to prawdziwość pierwszej hipotezy badawczej. SUMMARY Tabela 1. Średnie wartości poszczególnych wskaźników w przekroju reżimów emerytalnych Wskaźniter Charak DP DR PP DP DR PP PK PE PK PE A1 D 20,73 27,95 14,13 20,98 19,25 15,95 19,80 20,58 22,39 18,88 A2 D 25,29 38,75 23,65 25,29 31,70 27,63 24,63 26,78 27,07 25,53 A3 S 0,81 0,72 0,78 0,82 0,79 0,78 0,80 0,80 0,79 0,82 A4 S 0,48 0,46 0,49 0,50 0,46 0,48 0,47 0,48 0,49 0,50 A5 D 19,08 26,20 12,70 19,27 18,85 14,23 18,47 18,79 20,60 17,36 A6 D 24,77 32,10 16,88 25,03 21,70 18,75 23,08 24,77 26,43 22,49 A7 S 0,85 0,75 0,83 0,85 0,84 0,83 0,83 0,84 0,82 0,87 A8 D 3,80 3,85 3,05 3,72 4,00 3,28 3,53 3,79 3,52 3,77 A9 D 16,38 14,60 11,45 15,76 15,90 12,13 16,01 15,29 16,92 14,33 A10 D 17,22 15,00 11,00 15,95 16,15 11,70 16,05 16,24 17,02 14,44 S (W) S 0,37 0,25 0,45 0,37 0,26 0,44 0,41 0,35 0,37 0,38 S (D) S 0,47 0,42 0,58 0,41 0,28 0,41 0,51 0,47 0,41 0,39 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat. 2. Reżimem, który charakteryzował się najmniejszą adekwatnością w obu analizowanych okresach, jest reżim DR reżim z dominującą rolą rynku. W jego przypadku oba wskaźniki syntetyczne były najniższe oraz najwięcej wskaźników charakteryzowało się najmniej korzystną wartością. 3. Kraje postkomunistyczne charakteryzują się adekwatnością systemu emerytalnego bardzo zbliżoną do adekwatności systemów emerytalnych pozostałych krajów europejskich, w tym krajów starej piętnastki, co potwierdza prawdziwość drugiej hipotezy badawczej. Podsumowując, należy zauważyć, że najwyższa adekwatność charakteryzuje reżim mieszany, w którym emerytura pochodzi zarówno z instytucji publicznych, jak i instytucji prywatnych działających w ramach systemu emerytalnego. Jest to więc system charakteryzujący się dywersyfikacją ryzyka związanego z wypłatą świadczeń, w którym zobowiązania emerytalne są rozłożone pomiędzy państwo i rynek, wykorzystywany również w obowiązkowym systemie emerytalnym. LITERATURA Adequate and Sustainable pensions (2003), European Commission, Luxemburg. Aysan M.F. (2009) Welfare regimes for ageing populations: divergence or convergence?, Ontario: University of Western Ontario. Barr N. (1993), Ekonomika polityki społecznej, Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Esping-Andersen G. (1990), The Three Worlds of Welfare Capitalism, Princeton University Press. Fenger H. (2007), Welfare regimes in Central and Eastern Europe: Incorporating post-communist countries in a welfare regime typology, Rotterdam: Erasmus University and Ministry of Social Affairs and Employment. Furniss. N., Tilton. T. (1977), The Case for the Welfare State, Bloomington: Indiana University Press. Góra M. (2003), System emerytalny, Warszawa: PWE. Mattil B. (2006), Pension systems: sustainability and distributional effects in Germany and the United Kingdom, Western Europe. Młodak A. (2006), Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Warszawa: Difin. Panek T. (2009), Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, Warszawa: SGH. Rhodes M., Natali D. (2003), Welfare regimes and pension reforms agendas, Contribution to the Conference on Pension reforms in Europe: Shared problems, sharing solutions, London: London School of Economics. Soede A., Vrooman C. (2008), A comparative typology of pension regimes, European Network of Economic Policy, Research Institutes, Research Report No. 54. Titmuss R.M. (1974), Social Policy: An Introduction, London. The aim of the article is to measure and assess the adequacy of European pension systems in the context of the Open Method of Coordination. The author attempts to answer the question whether or not it is possible to single out the most adequate and the least adequate pension regimes in Europe. The main criterion of regime classification is the relation between the public and the private sector in pension systems. The adequacy of pension systems in the post-communist countries has been compared to the adequacy of pension systems in other European countries as well. In the research statistical multidimensional comparative analysis has been used. 4 Polityka Społeczna 2011

7 HOJNOŚĆ SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO A OSZCZĘDZANIE NA STAROŚĆ Agnieszka Pleśniak Instytut Statystyki i Demografii, Szkoła Główna Handlowa WSTĘP Starzejące się społeczeństwo jest wyzwaniem dla systemów emerytalnych, czyniąc tradycyjne systemy PAYG niewypłacalnymi w dającej się przewidzieć przyszłości. W minionych latach w wielu krajach przeprowadzono reformy systemów emerytalnych. Wspomniane reformy siłą rzeczy ograniczają rolę państwa 1 w tworzeniu zabezpieczenia materialnego na starość wymagając tym samym większej zapobiegliwości od jednostek. Celem tej analizy jest odpowiedź na pytanie, czy w krajach, gdzie system emerytalny jest hojny, odsetek oszczędzających jest niższy niż w innych krajach, jeśli uwzględnimy warunki, w jakich jednostka podejmuje zachowania związane z oszczędzaniem na starość. Zgodnie z teorią cyklu życia jednostki hojny system emerytalny powinien zniechęcać jednostki do oszczędzania. Hipotezę taką wysunął M. Feldstein (1974). Została ona podważona przez R. Barro transfery międzypokoleniowe i G. Katonę nieracjonalność jednostek (vide: Feldstein 1979). Lusardi (2001) zwraca ponadto uwagę na złożoność i koszty procesu planowania (jednostki nie radzą sobie z nim lub odkładają go aż jest zbyt późno ) oraz fakt, że jednostki nie mają dobrej informacji o zabezpieczeniu społecznym i wysokości przyszłej emerytury. Na wątpliwości co do umiejętności poprawnego oszacowania przyszłych świadczeń emerytalnych wskazuje też L. Kotlikoff (1979). Hipoteza M. Feldsteina o wypieraniu oszczędności prywatnych przez system emerytalny była przedmiotem wielu badań (wymienia je m.in. Euvals 2000). Jednak literatura nie daje jednoznacznych odpowiedzi czy efekt wypierania zachodzi. Obok badań wskazujących na istnienie efektu wypierania przez system emerytalny oszczędności (Feldstein 1974, 1979, 1980; Feldstein, Pellechio 1979; Kotlikoff 1979), można przytoczyć takie, w których brak było wpływu systemu emerytalnego na oszczędności (Koskela, Viren 1983; Euvals 2000). DANE I METODA W analizie wykorzystano dane pochodzące z OECD (głównie z 2009 r.), oraz z 3 rundy Europejskiego Sondażu Społecznego (ESS) 2, przeprowadzonej w 2006 r. Uwzględniono także 17 krajów biorących udział w 3 rundzie ESS, dla których udało się zgromadzić kompletne dane dotyczące systemu emerytalnego. Pytania dotyczące zabezpieczenia emerytalnego, które zadano w ESS dotyczyły: oszczędzania na starość, myślenia o przyszłości oraz obawy związanej z wystarczalnością zabezpieczenia materialnego w okresie starości, a także podziału odpowiedzialności za zapewnienie odpowiedniego standardu życia na starość między państwo a jednostkę. Pytanie dotyczące oszczędzania 3 z przeznaczeniem na zabezpieczenie własnej starości dotyczyło nie tylko sytuacji obecnej, ale również przeszłości. Sposób zadania pytania pozwala z jednej strony ustalić, czy obecni emeryci w przeszłości oszczędzali na starość, a więc nie wyklucza ich z analiz, z drugiej zaś może utrudniać uchwycenie związków ze zmiennymi charakteryzującymi obecną sytuację respondenta, ponieważ w przypadku osoby, która oszczędzała w przeszłości, o podjęciu owego działania mogły zadecydować czynniki zachodzące w przeszłości, a niekonieczne związane z jego obecną sytuacją. W analizach ujęto jedynie pokolenie pracujących, ponieważ zgodnie z hipotezą cyklu życia jednostki oszczędzanie w przypadku emerytów dotyczyło raczej przeszłości 4. Ponadto oszczędzanie poza wąsko rozumianymi oszczędnościami obejmuje różne formy gromadzenia majątku, w tym: inwestycje, prywatne konta i ubezpieczenia emerytalne (ma to znaczenie dla niektórych krajów zwłaszcza w odniesieniu do stopy zastąpienia) lub finansowane przez firmę, nieruchomości. W uwagach dla ankietera dookreślono, że chodzi wyłącznie o świadome decyzje 5. Polityka Społeczna 2011 Warto tutaj podkreślić, że przeważająca część badań dotyczących związku oszczędzania z hojnością systemów emerytalnych brała pod uwagę stopę oszczędzania jako miarę gromadzenia środków na starość. Takie podejście ma swoje wady. Po pierwsze jednostki mogą oszczędzać na różne cele i chociaż hipoteza cyklu życia zakłada, że gromadzenie środków na starość jest dominującym motywem oszczędzania 6, badania wskazują na znaczenie innych motywów oszczędzania (np. motywu ostrożności), a nawet wypieranie oszczędzania na starość przez inne motywy (Börsch-Supan i in. 2008). Po drugie, stopa oszczędności na poziomie kraju zależy również np. od stopy wzrostu PKB (wzrostu płac) i struktury wiekowej. Z powyższych powodów przyjęto inne podejście i jako miarę oszczędzania na starość przyjęto odsetek oszczędzających na starość, choć jak wspomniano wyżej nie jest ono bez wad (nie wiadomo, czy oszczędzanie dotyczy danego momentu, czy przeszłości, choć można się spodziewać, że jest to raczej proces niż jednorazowy akt). Podobną choć szerszą miarę (odsetek oszczędzających) przyjął np. A. Bucciol, uzyskując niższe odsetki oszczędzających dla bardziej hojnego systemu 7 (Bucciol 2007). Z uwagi na małą liczbę analizowanych obiektów 8, a także na fakt, że wszelkie analizy przyczynowo-skutkowe nie mają tutaj sensu w artykule przedstawiono analizę opisową, opierając się na korelacjach ekologicznych (Robinson, 1950) bądź grupowych (tam gdzie zbiorowości nie są jednostkami terytorialnymi). Korelacje ekologiczne wybrano z uwagi na fakt, że hojność systemu emerytalnego można mierzyć jedynie na poziomie krajowym. Warto podkreślić, że korelacje ekologiczne nie muszą odpowiadać korelacjom indywidualnym i wnioski płynące z korelacji ekologicznych nie koniecznie będą prawdziwe dla korelacji na poziomie indywidualnym. Zmienne pochodzące z ESS zostały zagregowane do poziomu krajowego poprzez obliczenie średniego poziomu, lub odsetka w zależności od rodzaju zmiennej. Jak wspomniano wcześniej uwzględniono jedynie pokolenie pracujących. HOJNOŚĆ SYSTEMU EMERYTALNEGO Hojność to skłonność do obdarzania czymś chętnie i obficie (według Słownika języka polskiego) w przypadku systemu emerytalnego jest to zdolność do zapewnienia odpowiedniego (możliwie wysokiego) standardu życia w okresie starości. Hojność systemu emerytalnego można mierzyć pod różnym kątem. Państwa mogą stosować różne środki do osiągnięcia celów polityki emerytalnej, a także ich systemy emerytalne mają różną konstrukcję. Tak więc trudno jest znaleźć jeden wskaźnik opisujący hojność we wszystkich jej aspektach. Najczęściej hojność systemu emerytalnego (i podobnie ogólnie systemu świadczeń społecznych) mierzona jest wydatkami emerytalnymi, wysokością składki emerytalnej, wreszcie stopami zastąpienia. W analizie oparto się na wskaźnikach mierzących pewne aspekty hojności, tj. związane z utrzymaniem dotychczasowego poziomu konsumpcji (stopy zastąpienia), z zapewnieniem odpowiedniego standardu życia na emeryturze (co nie koniecznie jest tożsame z utrzymaniem dotychczasowego poziomu konsumpcji, np. minimalna emerytura nie musi być powiązana z wysokością dochodów uzyskiwanych przed przejściem na emeryturę), oraz wydatkami emerytalnymi (wysiłek polityki społecznej) w odniesieniu do presji demograficznej. Dla 2006 r. stopa zastąpienia netto ujmująca świadczenia tylko z planów publicznych 9 systemu emerytalnego nie była dostępna, stąd posłużono się stopą zastąpienia brutto (wnioski były analogiczne do tych uzyskanych na podstawie stopy zastąpienia netto z planów publicznych dla 2008 r.). 5

8 Tabela 1 przedstawia korelację zapobiegliwości (mierzonej odsetkiem oszczędzających na emeryturę) oraz stóp zastąpienia brutto z publicznych systemów dla średniego dochodu, jego połowy i 1,5-krotności. Ponieważ teorie oszczędzania wskazują na wpływ dochodu na oszczędzanie, tak więc wyższa zapobiegliwość w krajach może być wynikiem wyższego poziomu zamożności społeczeństwa. Obliczono też korelacje cząstkowe z wyłączeniem wpływu zamożności. Jako miarę zamożności przyjęto PKB per capita. Tabela 1. Korelacje zapobiegliwości i stopy zastąpienia brutto dla średniego dochodu Wyszczególnienie GRR_public_0.5 GRR_public_1.0 GRR_public_1.5 PKB na osobę* Zapobiegliwość,083 -,280 -,408,733 Zapobiegliwość (z wyłączeniem wpływu zamożności) -,482 -,474 -,455 * PPP (tys $, const 2005). Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ESS i OECD (OECD 2009). PKB na osobę,501,057 -,138 1 Warto zwrócić uwagę, że korelacja jest zerowa, jeśli weźmiemy pod uwagę stopy zastąpienia obliczone dla połowy średniego dochodu, zaś dla pozostałych ujemna, przy czym silniejsza dla stopy zastąpienia dla 1,5-krotności średniego dochodu. Jednak po wyłączeniu wpływu zamożności okazuje się, że korelacja jest ujemna dla wszystkich stóp zastąpienia. i ma podobną siłę. W krajach, gdzie stopy zastąpienia uwzględniające publiczne plany emerytalne były wyższe, odsetek oszczędzających na starość był niższy, co jest zgodne z wnioskami z hipotezy Feldsteina (por. tab. 1 i rys. 1.). Rysunek 1 obrazuje odsetek oszczędzających na emeryturę i stopę zastąpienia brutto dla średniego dochodu. Zaznaczono na nim również występowanie prywatnych planów emerytalnych w poszczególnych krajach. Rysunek 1. Odsetek oszczędzających na emeryturę i stopa zastąpienia brutto dla średniego dochodu Objaśnienia: pryw. prywatne plany emerytalne; obow. tylko obowiązkowe (pracownicze i indywidualne); dobr. dobrowolne (stopa pokrycia wyższa niż 30%); obow i dobr. obowiązkowe i dobrowolne plany emerytalne. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ESS i OECD (OECD 2009). Warto zwrócić uwagę na trzy odstające kraje. Dwa z nich (Austria i Hiszpania) charakteryzują się relatywnie wysokim odsetkiem oszczędzających na emeryturę w stosunku do stóp zastąpienia, zaś trzeci (Polska) mimo niskiej stopy zastąpienia cechuje niski poziom zapobiegliwości. Zarówno w Hiszpanii jak i w Austrii brak jest prywatnego planu emerytalnego o znacznej stopie pokrycia. Prywatne pracownicze plany emerytalne mają stopę pokrycia odpowiednio 8,7% i 13,9% (2006 r.) (por. OECD 2009, s. 141). Zapobiegliwość jest wyższa w tych krajach, gdzie występują prywatne obowiązkowe lub dobrowolne (o znacznej stopie pokrycia) plany emerytalne (por. rys. 1). Tylko Norwegia i Węgry miały prywatne obowiązkowe i nieobowiązkowe plany emerytalne o znacznej stopie pokrycia. Wyjątkiem są tu Austria i Polska. W pierwszym kraju mimo braku prywatnych planów emerytalnych zapobiegliwość jest wysoka, a w drugim odwrotnie. W Norwegii występowały pracownicze plany emerytalne (stopa pokrycia dla prywatnych 60%, dla obowiązkowych prawie całkowite pokrycie), zaś na Węgrzech stopa pokrycia dla prywatnych dobrowolnych planów emerytalnych była niska i wyniosła łącznie 31% (brak rozbicia na pracownicze i indywidualne); dla obowiązkowych indywidualnych wyniosła ona 74%. Aspekty hojności systemu emerytalnego niezwiązane z zapewnieniem porównywalnego poziomu konsumpcji na emeryturze były słabo skorelowane z odsetkiem oszczędzających na starość (tab. 2). Tabela 2. Korelacje zapobiegliwości i stopy zastąpienia brutto dla średniego dochodu Wyszczególnienie Wydatki emerytalne w stosunku do presji emerytalnej PovRate_65+/pop Doch_65+/pop Zapobiegliwość -,260,210 -,103 Zapobiegliwość (z wyłączeniem wpływu zamożności) -,268,159 PKB na osobę,502 -,282 Objaśnienia: Wydatki emerytalne w stosunku do presji emerytalnej obliczone jako stosunek wydatków emerytalnych jako % PKB do odsetka emerytów, stąd wpływ PKB jest już wyłączony. povrate_65+/pop stosunek stopy ubóstwa osób w wieku 65+ do stopy ubóstwa w całej populacji. doch_65+/pop średni dochód osób 65+ jako % średniego dochodu populacji. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ESS i OECD (OECD 2009). Najsilniejszą korelację zaobserwowano dla wydatków emerytalnych w stosunku do presji emerytalnej. Znak jest zgodny z oczekiwanym. Interesujące są wyniki dla stopy ubóstwa osób w wieku emerytalnym do stopy ubóstwa w całej populacji oraz średniego dochodu osób powyżej 65. roku życia do średniego dochodu w kraju. O ile znak korelacji jest zgodny z oczekiwaniami, to korelacja jest bardzo słaba, zaś wyeliminowanie wpływu zamożności odwraca jej znak. Pomiar aspektów związanych z zapewnieniem odpowiedniego standardu życia na emeryturze obarczony jest błędem pomiaru wynikającym z faktu, że uwzględnia sytuację obecnych emerytów w stosunku do reszty społeczeństwa, natomiast w efekcie przeprowadzonych reform w większości krajów sytuacja przyszłych emerytów będzie wyglądała odmiennie. Na koniec sprawdzono, czy występuje korelacja między hojnością systemu (mierzoną stopą zastąpienia brutto dla średniego dochodu) a obawą, że dochody na emeryturze nie będą wystarczające na pokrycie wydatków oraz przekonaniem co do roli państwa i jednostki w zapewnieniu odpowiedniego standardu życia na starość (zmierzonych odsetkiem identyfikujących się z pierwszym stwierdzeniem oraz odsetkiem przypisujących znaczną rolę państwu w zapewnieniu odpowiedniego standardu życia na starość). W przypadku przekonania, że to państwo powinno troszczyć się o zapewnienie odpowiednich warunków życia na starość, korelacja z hojnością była dodatnia (wyniosła 0,308). Wskazuje to, że w tych państwach, gdzie jest hojny system emerytalny, jest jednocześnie większy odsetek przekonanych o dominującej roli państwa w zapewnieniu odpowiednich warunków życia na starość (rys. 2). Jak można zauważyć, Austria i Hiszpania odstają od pozostałych krajów; korelacja z pominięciem wspomnianych dwóch państw wyniosła 0,608. Rysunek 2. Rola państwa w zapewnieniu odpowiednich warunków życia na starość a hojność systemu emerytalnego Źródło: opracowanie własne. 6 Polityka Społeczna 2011

9 Z kolei korelacja dla obawy o wystarczalność dochodów na emeryturze z hojnością systemu emerytalnego wynosiła 0,211. Dodatni znak jest sprzeczny z oczekiwaniami, jednak należy uwzględnić tutaj wpływ ostatnich reform emerytalnych, które w większości redukują świadczenia (rys. 3). Rysunek 3. Obawa, że dochody na emeryturze nie będą wystarczające na pokrycie wydatków a hojność systemu emerytalnego 1 Zmiana systemu emerytalnego w Polsce sprawia, że prognozowana stopa zastąpienia, będzie niższa niż miało to miejsce w systemie repartycyjnym (por. Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości, Raport z kontroli NIK, Warszawa 2001 (P/00/048), rozdz ). W celu zapewnienia odpowiedniego poziomu konsumpcji w okresie starości, wymagany jest udział własny w gwarantowaniu bezpieczeństwa materialnego. 2 Dostępne na stronie: [dostęp ] wraz z dokumentacją zawierającą w szczególności kwestionariusze, listy pytań, schemat losowania itp. 3 Dokładne brzmienie pytania jest następujące: Proszę pomyśleć teraz o wszystkich możliwych sposobach oszczędzania, takich jak: konta bankowe, inwestycje, prywatne lub finansowane przez firmę konta i ubezpieczenia emerytalne oraz nieruchomości. Czy obecnie oszczędza P. lub oszczędzał/-a P. w przeszłości specjalnie z myślą o zapewnieniu sobie odpowiedniego poziomu życia na starość? 4 Warto mieć jednak na uwadze, że jednym z elementów krytyki hipotezy cyklu życia jest właśnie oszczędzanie na emeryturze. Jednak nie będę tego wątku rozwijała. 5 Nie określono jednak, czy chodzi o oszczędności obowiązkowe, czy dobrowolne, a nie wynika to jasno z pytania. 6 W pierwotnej postaci hipotezy cyklu życia motyw zabezpieczenia starości był jedynym motywem. Browning i Lusardi (Browning, Lusardi 1996) pokazali, że większość motywów wymienionych przez Keynesa można ująć w hipotezie cyklu życia, poza np. motywem poprawy, który jest z nią sprzeczny. 7 Analiza dotyczyła dwóch krajów: Stanów Zjednoczonych i Włoch. 8 Mała liczba obiektów narzuca pewne ograniczenie co do liczby wskaźników, np. w przypadku redukcji wymiarów obserwacji powinno być 3 4-krotnie więcej niż zmiennych. 9 Nie we wszystkich krajach występują prywatne plany emerytalne. Jeśli występują, nie wszędzie są obowiązkowe, a stopa pokrycia dla nieobowiązkowych planów emerytalnych jest zróżnicowana. Objaśnienia: brak oznacza brak reformy lub brak redukcji świadczeń; zmn_sw zmniejszenie świadczeń dla wszystkich; zmn_red zmniejszenie roli redystrybucyjnej systemu; zw_red zwiększenie roli redystrybucyjnej systemu, tzn. zmniejszenie świadczeń z równoczesną ochroną najmniej zarabiających; obow prywatne dobrowolne plany emerytalne stały się obowiązkowe. Źródło: opracowanie własne, na podstawie danych ESS i OECD (OECD 2009, s. 79). Z rysunku 3 wynika, że reforma i jej rodzaj miały wpływ na obawę o wystarczalność przyszłych dochodów. W przypadku Norwegii, gdzie prywatne plany emerytalne stały się obowiązkowe, odsetek obawiających się o wysokość dochodów na emeryturze był najniższy. Odwrotna sytuacja była w przypadku reform polegających na zmniejszeniu świadczeń dla wszystkich, tj. zmniejszeniu roli redystrybucyjnej systemu. PODSUMOWANIE Przeprowadzone analizy wskazały na istnienie ujemnego związku między hojnością systemu emerytalnego a odsetkiem oszczędzających na starość. Najbardziej widoczny był on w przypadku aspektu hojności systemu emerytalnego związanego z zapewnieniem porównywalnego poziomu konsumpcji na emeryturze. W przypadku hojności mierzonej wysiłkiem polityki emerytalnej (wydatki emerytalne w odniesieniu do presji emerytalnej) związek był również ujemny, choć już nie tak wyraźny. Natomiast jeśli chodzi o aspekt hojności związany z zapewnieniem odpowiedniego poziomu życia na emeryturze, związek ten był niejasny. SUMMARY LITERATURA Börsch-Supan A., Reil-Held A., Schunk D. (2008), Saving incentives, old-age provision and displacement effects: evidence from the recent German pension reform, Journal of Pension Economics and Finance, vol. 7, nr 3, s Browning M., Lusardi A. (1996), Household Saving: Micro Theories and Micro Facts, Journal of Economic Literature, vol. 34, s Bucciol A. (2007), Temptation and Social Security Distortion, University of Padua. Euvals R. (2000), Do Mandatory pensions Decrease Household Savings? Evidence for the Netherlands, De Economist, vol. 148, nr 5. Feldstein M. (1979), The Effect of Social Security on Saving, NBER Working Paper No. 334, Cambridge. Feldstein M. (1980), Social Security, Induced Retirement and Aggregate Capital Accumulation: a Correction and update, NBER Working Paper No. 579, Cambridge. Jappelli T., Modigliani F. (1998), The age-saving profile and the life-cycle hypothesis, CSEF Working Paper No. 4, University of Salerno. Koskela E., Viren M. (1983), Social Security and Household Saving in an International Cross Section, The American Economic Review, vol. 73, nr 1, s Kotlikoff L.J. (1979), Testing the Theory of Social Security and Life Cycle Accumulation, American Economic Review, vol. 69, nr 3, s Lusardi A. (2001), Explaining Why So Many People Do Not Save, CRR Working Paper , Center for Retirement Research at Boston College. OECD (2008), Growing Unequal?: Income Distribution and Poverty in OECD Countries, Paris. OECD (2009), Pensions at a Glance 2009: Retirement-Income Systems in OECD Countries, Paris. Robinson W.S. (1950), Ecological correlations and the behavior of individuals, American Sociological Review, vol. 15, nr 3. The aim of this article was to find out if the percentage of saving for old age in the countries with more generous pension system is lower than in other countries. The analysis (based mainly on ecological correlations) suggest that there is negative correlation between generosity of pension system and the percentage of saving for old age as far as the pension replacement rate is considered. For other aspects of pension system generosity results was mixed and dependent on the applied measure of generosity. OPODATKOWANIE EMERYTUR W UNII EUROPEJSKIEJ Maciej Cieślukowski Katedra Finansów Publicznych, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu WSTĘP Unia Europejska jest wspólnym rynkiem charakteryzującym się swobodnym przepływem towarów, usług, pracy i kapitału. Jedną z barier tego przepływu mogą być zróżnicowane systemy podatkowe państw członkowskich, dlatego Unia harmonizuje wybrane podatki. Polityka Społeczna 2011 Na wspólnym rynku państwa członkowskie decydują o własnych systemach emerytalnych. Składają się one z dwóch zasadniczych filarów: 1) redystrybucyjnego (tradycyjnego) działającego według reguły pay-as-you-go oraz 2) ubezpieczeniowego (kapitałowego, prywatnego), gdzie świadczenia dostarczane są w ramach pracowniczych lub indywidualnych programów emerytalnych. 7

10 Celem artykułu jest zbadanie, czy podatki nakładane na emerytury w państwach członkowskich UE są zróżnicowane i czy mogą zakłócać swobodny przepływ pracy oraz kapitału na wspólnym rynku, a jeżeli tak, to czy jest możliwa ich harmonizacja. OPODATKOWANIE EMERYTUR NA WSPÓLNYM RYNKU Teoria federalizmu fiskalnego określa szczebel władzy publicznej, który powinien ustalać podatki od emerytur na wspólnym rynku, natomiast teoria opodatkowania próbuje wskazać rodzaj i konstrukcję tych podatków. W federalizmie fiskalnym mamy do czynienia z pionowym i poziomym podziałem podatków (Spahn 1993, s. 71 i 72). W pierwszym przypadku chodzi o przyporządkowanie określonych podatków do poszczególnych szczebli władzy publicznej. Obowiązuje przy tym zasada, że podatki powinny być adekwatne do korzyści z konsumpcji dóbr i usług (benefit pricing approach), gdyż tylko wtedy zapewnią efektywną (w sensie Pareto) realizację zadań publicznych. Odnosząc tę regułę do emerytur, to należy przyjąć, że ten, kto ustala emerytury, również je opodatkowuje. W federalizmie fiskalnym przyjęto jednocześnie teoremat, że w warunkach konkurencji doskonałej efektywność tę lepiej zapewni decentralizacja kompetencji fiskalnych niż ich centralizacja (Cullis, Jones 2009, s. 367 i 368). Niestety, w praktyce występują ograniczenia doskonałej konkurencji, które powodują, że decentralizacja nie zawsze jest efektywna, i wówczas niektóre zadania powinien przejąć wyższy szczebel władzy publicznej. System emerytalny jest narzędziem redystrybucji dochodów w społeczeństwie (Góra 2009, s. 267). W literaturze przedmiotu przeważa pogląd, że istotnym ograniczeniem efektywności decentralizacji jest właśnie niezadowolenie z podziału dochodów (Stiglitz 2004, s. 890). W rezultacie system emerytalny powinien być domeną państwa i to ono powinno także decydować o podatkach nakładanych na emerytury. W ujęciu horyzontalnym podatki na wspólnym rynku nie mogą zakłócać konkurencji rynkowej (Shaviro 1993, s. 15). Mają one być neutralne z punktu widzenia podejmowania decyzji gospodarczych. W innym przypadku decyzje te są nieefektywne. Jeżeli podatki nakładane przez samorządy zakłócają tę konkurencję, to powinny być centralizowane (harmonizowane). Zakłócenia na rynku mogą wystąpić wtedy, gdy atrakcyjniejsze opodatkowanie w jednym regionie spowoduje migrację siły roboczej i kapitału z innych regionów. Efekty tych zmian są różne, przy czym zazwyczaj w regionach docelowych wzrastają inwestycje i dochody mieszkańców, podczas gdy w tych drugich poziom życia obniża się. Przeszkodą w swobodnym przepływie pracy i kapitału jest także podwójne opodatkowanie emerytur (por. Shaviro 1993, s. 22). Podatnicy, którzy uzyskują emerytury z terenów różnych jurysdykcji podatkowych, zgodnie z zasadą nieograniczonego obowiązku podatkowego mogą być zobowiązani do zapłaty wielu podatków od tej samej emerytury. Zniechęca to podatników do mobilności i zmiany miejsca alokacji kapitału. W takiej sytuacji wskazana jest centralizacja podatków. Alternatywą dla centralizacji emerytur i podatków może być wyrażana w teorii federalizmu funkcjonalnego, ich decentralizacja w formie tzw. klubów. Klubem określa się dobrowolnie zrzeszoną grupę podmiotów (w naszym przypadku samorządów terytorialnych, państw), która we współpracy maksymalizuje korzyści z konsumpcji określonych dóbr (klubowych), niedostępnych dla innych (Cornes, Sandler 1989, s. 159). Casella i Frey (1992, s. 640) proponują przy tym, aby tworzyć kluby na podstawie kryterium funkcjonalnego, tj. faktycznego zakres konsumpcji danego rodzaju dobra, a nie kryterium geograficznego (np. sąsiedztwo). Kluby należy zatem wiązać z konkretnymi dobrami, np.: kulturą, transportem, szkolnictwem. Klubem może być również system emerytalny. Wówczas nie musi on być centralizowany, a jedynie koordynowany przez współpracujące ze sobą regiony. Zapewni im to większą elastyczność działania w dość zhierarchizowanym systemie federacyjnym, a także większą suwerenność i samodzielność do stanowienia emerytur i stosownych obciążeń. Teoria opodatkowania wskazuje, że każdy podatek powoduje straty w efektywności gospodarczej, a w naszym przypadku w postaci spadku dochodów z emerytury. Opodatkowanie emerytury, tak jak i innych dochodów, stanowi więc trade off między ekonomiczną efektywnością a sprawiedliwością (por. Grądalski 2004, s. 35 i następne). Zwolennicy efektywności opowiadają się za likwidacją podatku dochodowego, podatkiem liniowym bądź spłaszczoną progresją, a zwolennicy sprawiedliwości za progresją z wysokimi stawkami krańcowymi. OPODATKOWANIE EMERYTUR PUBLICZNYCH W PAŃSTWACH UE Systemy emerytalne w państwach UE są zcentralizowane. Państwo ustala emerytury, a także określa zasady ich opodatkowania. Regułą jest, chociaż wyjątek stanowi Dania, że emerytury publiczne finansowane są z obowiązkowych składek nakładanych na dochody osób pracujących. W większości państw składki te zasilają specjalny fundusz pozabudżetowy, z którego następnie wypłacane są świadczenia. W przypadku Wielkiej Brytanii i Malty składki trafiają do budżetu państwa. Natomiast w Danii występuje tzw. system zaopatrzeniowy (podatkowy). Emerytury wypłacane są z budżetu państwa zasilanego powszechnymi podatkami (Whitehouse 2007, s. 65). We wszystkich państwach UE emerytury publiczne opodatkowane są podatkiem dochodowym od osób fizycznych na ogólnych zasadach (PIT). Konstrukcja tego podatku jest jednak bardzo zróżnicowana (tab. 1). Generalnie podatek ten ustala rząd centralny, przy czym w wielu państwach dochody z tego podatku są dzielone z samorządami terytorialnymi. W Szwecji, Finlandii i Danii władze lokalne mają prawo do nakładania na emerytury dodatkowych stawek (w formie podatku lokalnego). Tabela 1. Wybrane cechy opodatkowania emerytur podatkiem PIT w 2010 r. Państwo Podział podatku Rodzaj podatku Odliczenia od dochodu (euro) Obowiązkowa składka zdrowotna Belgia C, R, L P 1 781, 29 3,55% podstawy Bułgaria C L (15%), Z Czechy C, R, L L (15%) CZK Dania C, L P Niemcy C, R, L P 8 004,00 9,85% podstawy Estonia C, L L EEK Irlandia C P ,00 Grecja C, L P ,00 4% podstawy Hiszpania C, R, L P ,20 Francja C P 5 875,00 6,6% podstawy Włochy C, R P ,00 Cypr C P ,00 Łotwa C, L L (26%) 1 980,00 LVL Litwa C, L L (15%), Z Luksemburg C P ,00 4,1% podstawy Węgry C P ,00 HUF Malta C P ,00 Holandia C P ,00 13,25% podstawy Austria C, R, L P ,00 Polska C, R, L P 3 091,00 PLN 9% podstawy* Portugalia C, R, L P 6 100,00 Rumunia C L (16%) 1 000,00 RON x (brak danych) Słowenia C P 8 863,17 Słowacja C, R, L L (19%), Z Finlandia C, L P ,00 1,41% podstawy Szwecja C, L P ,00 SEK W. Brytania C P 9 490,00 GBR (dla osób w wieku lat); 9 640,00 GBR (dla osób od 75 lat) Objaśnienia: Podział podatku: C centralny, R regionalny, L lokalny; Rodzaj podatku: P progresywny, L linowy, Z Zwolnienie. * Możliwość odliczenia 7,75% składki od PIT. Źródło: Opracowanie własne na podstawie (Commission 2011, online). 8 Polityka Społeczna 2011

11 W większości państw PIT jest progresywny, ale o bardzo różnej skali i stawkach. W Estonii, Czechach, Rumunii oraz na Łotwie emerytury opodatkowane są podatkiem liniowym. Podatek ten występuje także w Bułgarii, na Litwie i Słowacji, przy czym emerytury są z niego całkowicie zwolnione. W większości państw występują odliczenia od dochodu w formie ogólnej kwoty wolnej od podatku, bądź też specjalnych ulg dla emerytów. W rezultacie w wielu państwach, szczególnie Europy Środkowo-Wschodniej, faktyczny podatek jest niski (wykres 1). Najwyższe obciążenie emerytur odnotowują mieszkańcy Skandynawii. Wykres 1. Przeciętna wysokość miesięcznej emerytury brutto* (euro) a efektywna** stopa PIT (%) w państwach UE w 2007 r. * Emerytura obejmuje świadczenia wynikające tylko z osiągnięcia określonego wieku emerytalnego (do obliczeń przyjęto wiek 65+). ** Po uwzględnieniu ulg i zwolnień wraz z obowiązkowymi składkami na ubezpieczenia zdrowotne. Źródło: obliczenia własne na podstawie (OECD 2011, online; Commission 2011, online; Eurostat 2011, online). OPODATKOWANIE EMERYTUR KAPITAŁOWYCH (PRYWATNYCH) Emerytury kapitałowe przybierają różne formy: emerytur pracowniczych oraz świadczeń pochodzących z dobrowolnych i obowiązkowych ubezpieczeń prywatnych. W państwach Europy Zachodniej dominują dwie pierwsze formy, natomiast w nowych państwach członkowskich obowiązkowe ubezpieczenia prywatne połączone z systemem redystrybucyjnym (Commission 2010, s. 40 i 41). System opodatkowania emerytur kapitałowych jest jednak podobny. Obciążenia mogą wystąpić w trzech sytuacjach (Yoo, Serres 2004, s. 75): 1) na etapie zapłaty składek ubezpieczeniowych, 2) dochodów funduszów emerytalnych oraz 3) wypłaty świadczeń. W pierwszym przypadku obciążenie podatkowe występuje wtedy, gdy nie można odliczyć składek emerytalnych od podstawy opodatkowania w PIT, a ewentualne składki zapłacone przez pracodawcę powiększają dochód podatkowy pracownika. W tym zakresie państwa stosują różne rozwiązania, przy czym najczęściej całe składki pracownika są odliczane od dochodu podatkowego, a składki pracodawcy tego dochodu nie powiększają. Fundusze emerytalne osiągają dochody z operacji aktywami finansowymi bądź ze wzrostu wartości posiadanych aktywów. Większość państw zwalnia te dochody z opodatkowania, ale niektóre nakładają zryczałtowany podatek kapitałowy (yield tax). W końcu opodatkowane lub zwolnione z podatku mogą być świadczenia emerytalne. Są one zazwyczaj wypłacane w równych ratach, stanowiąc regularny dochód, albo są wypłacane jednorazowo (lump-sum payments). Większość państw UE nakłada na emerytury PIT, a niektóre z nich zryczałtowany podatek kapitałowy. Biorąc pod uwagę wyżej wskazane opcje, to w państwach UE można wyróżnić aż sześć systemów opodatkowania emerytur kapitałowych (tab. 2). Z tabeli wynika, że najczęściej stosowana jest metoda EET, a więc państwo zezwala na całkowite odliczenie składek ubezpieczeniowych od dochodu podatkowego, całkowicie zwalnia dochody funduszów emerytalnych, natomiast opodatkowuje wypłacane świadczenia. Tylko Belgia nakłada podatek na wszystkie trzy elementy systemu (TTT), a Węgry tylko na pierwszy (TEE). Najkorzystniejsze warunki opodatkowania występują w Bułgarii, Estonii i na Litwie, gdyż państwo całkowicie zwalnia emerytury z podatku. Najwyższy ciężar podatkowy ponownie odnotowują mieszkańcy Skandynawii (wykres 2). Polityka Społeczna 2011 System opodatkowania EET TET ETT Tabela 2. Systemy opodatkowania emerytur kapitałowych w państwach UE w 2010 r. Państwo Pracownika Składki Pracodawcy Dochody funduszy Operacje finansowe Wzrost wartości Regularne Świadczenia Lump - sum Cypr E E E E T/PE T/PE Finlandia E E E E T T Francja E E E E T/PE T/PE Grecja E E E E T T Hiszpania E E E E T T/PE Holandia E E E E T T Irlandia E E E E T/PE T/PE Malta E E E E T/PE T/PE Niemcy E E E E T/PE T Rumunia E E E E PE/16% PE/16% Słowacja E E E E 15% 15% W. Brytania E E E E T T/PE Austria T/PE E E E T/PE 1 T/PE 1 Czechy T/PE E E E PE, 15% PE, 15% Luksemburg E 20% E E T/E 2 T/PE/E 2 Łotwa T/PE E E E 10% 10% Polska T/E 4 E E E E/T (19%) 5 E/T (19) 5 Portugalia T/PE E E E PE, 20% T/PE Słowenia T/PE E 0% 0% 20% 20% Dania E E 15% E T 40% Szwecja E E 15% E T T Włochy E E 12,5% E T/PE T/PE Bułgaria E E E E E E EEE Estonia E E E E E E Litwa E E E E E E TEE Węgry T E E E E E TTT Belgia T/PE E E 0,17% E 10%, 16,5% 3 Objaśnienia: E Exempt (zwolniony), T Taxed (opodatkowany podatkiem dochodowym na zasadach ogólnych, PIT), PE Partially Exempt (częściowo zwolniony). 1 Emerytury pracownicze są w całości opodatkowane; 2 Emerytury pracownicze są zwolnione z podatku; 3 Stawka podatku 10% dotyczy emerytur indywidualnych, a 16,5% emerytur pracowniczych; 4 Od dochodu można odliczyć w całości składki do OFE, ale nie odlicza się składek na prywatne ubezpieczenia dobrowolne; 5 Opodatkowane są emerytury z OFE oraz emerytury z pracowniczych programów emerytalnych na zasadach ogólnych, ale zwolnione są dochody zgromadzone na indywidualnych kontach emerytalnych; szczególne rodzaje dochodów (np. z prywatnych polis emerytalnych) opodatkowane są stawką zryczałtowaną 19%. Źródło: opracowanie własne na podstawie (Commission 2011, online; OECD 2011, online). KOORDYNACJA OPODATKOWANIA EMERYTUR PRZEZ UE Pomiędzy państwami członkowskimi UE występują istotne różnice w opodatkowaniu zarówno emerytur publicznych, jak i prywatnych. W opinii UE szczególnie odmienne opodatkowanie emerytur pracowniczych utrudnia swobodny przepływ pracy na rynku, a także ogranicza efektywną działalność funduszy na nim (Commission 2001, s. 3 i 4). Dane statystyczne wskazują bowiem, że rynek tych funduszy jest w Unii znaczący (Commission 2008, s. 10 i 11). Na przykład w 2006 r. systemem objętych było prawie 24% populacji w wieku od 16 do 64 lat, przy czym np. w Szwecji wskaźnik ten wynosił około 90%, a w Polsce mniej niż 1%. Funkcjonowanie różnych systemów opodatkowania emerytur kapitałowych powoduje, że przy stosowanej zasadzie opodatkowania według miejsca rezydencji (OECD Model Tax Convention), podatnicy osiągający dochody z zagranicy mogą zetknąć się z różnymi sytuacjami podatkowymi (tab. 3). 9

12 Wykres 2. Efektywna stopa opodatkowania emerytur kapitałowych (po uwzględnieniu ulg i zwolnień podatkowych, wraz ze składkami na ubezpieczenia zdrowotne) w wybranych państwach UE w 2007 r. Źródło: obliczenia własne na podstawie (OECD 2011, online). Tabela 3. Skutki opodatkowania emerytur pracowniczych w państwach UE Opłata składek Wypłata emerytury Skutki fiskalne EET, ETT, EEE TEE, EEE Całkowite uniknięcie podatku TEE, TTT, TET ETT, TTT, TET, EET Podwójne opodatkowanie EET, ETT, EEE ETT, TTT, TET, EET Transfer kapitału podatkowego do państwa wypłacającego emerytury TTT, TET TEE, EEE Utrata dochodów budżetowych w państwie pobierającym składki TEE TEE Operacja neutralna Źródło: opracowanie własne na podstawie (Patterson 2002, s. 49). UE proponuje więc ujednolicenie zasad opodatkowania emerytur pracowniczych i wprowadzenie we wszystkich państwach najbardziej popularnego systemu EET (Commission 2001, s. 18 i 19). System ten zachęca do oszczędzania na emeryturę poprzez odpisanie składek od dochodu podatkowego, a także pozwala państwu na zgromadzenie większych dochodów w okresie wzmożonych wydatków na rzecz osób w wieku emerytalnym (Commission 2008, s. 27 i 28). Natomiast ewentualne problemy podatkowe pomiędzy państwami związane z wprowadzeniem tego systemu powinny być rozwiązywane za pomocą międzynarodowych umów. UE podjęła także inicjatywę ułatwienia pracowniczym funduszom emerytalnym funkcjonowania na wspólnym rynku. W 2003 r. przyjęto dyrektywę w sprawie utworzenia europejskich instytucji ds. emerytur pracowniczych (Institutions for Occupational Retirement Provision IORPs) (Parliament, Council 2003). Są to fundusze, którym dyrektywa zezwala prowadzić pracownicze programy emerytalne dla przedsiębiorstw międzynarodowych. Przedsiębiorstwa te mogą posiadać tylko jeden fundusz emerytalny, obejmujący wszystkich pracowników z różnych zagranicznych filii i oddziałów. Fundusz taki, poprzez swoje międzynarodowe oddziały ma także zapewnić prawidłowe rozliczenie podatków w danym państwie. Jednak podstawowym problemem utrudniającym funkcjonowanie wspólnego systemu (EET i IORPs) jest fakt, że państwa członkowskie nie chcą zgodzić się na obniżanie dochodu do opodatkowania o składki zapłacone do zagranicznego funduszu emerytalnego. Do rozstrzygnięcia pozostają również inne kwestie, m.in. takie jak: czy składki zapłacone do systemu w innym państwie powinny podlegać tym samym regułom co w państwie, z którego pochodzą, czy też w państwie do którego trafiają? Co się dzieje z opodatkowaniem emerytur pracowniczych, gdy przedsiębiorstwo przenosi się do innego państwa UE? W jaki sposób osoba otrzymująca emeryturę pracowniczą z innego państwa będzie miała pewność o poprawnym naliczeniu jej wysokości i podatku? SUMMARY PODSUMOWANIE Obowiązujący system opodatkowania emerytur w UE wpisuje się w federalizm funkcjonalny. Emerytury opodatkowane są głównie PIT-em, przy czym suwerenność państw członkowskich w tym względzie powoduje, że jest on bardzo zróżnicowany. Obecnie Unia dostrzega potrzebę koordynacji opodatkowania tylko emerytur pracowniczych, poprzez wprowadzenie systemu EET. Natomiast harmonizacja konstrukcji podatków nakładanych na te emerytury wydaje się w najbliższym czasie niemożliwa. Podatki nakładane na emerytury publiczne oraz świadczenia pochodzące z prywatnych indywidualnych polis nadal pozostają w gestii państw członkowskich. Do tej pory Unia nie przeprowadziła kompleksowych badań na temat wpływu tych podatków na swobodny przepływ pracy i kapitału. Można jedynie domyślać się, że tak jak w przypadku emerytur pracowniczych, wpływ taki istnieje. Na przykład emeryci, przy obowiązującej zasadzie opodatkowania według miejsca rezydencji, również mogą zmieniać miejsce zamieszkania, aby zapłacić jak najniższy PIT. Warto jednak podkreślić, że ewentualna harmonizacja omawianych podatków jest niezwykle trudna, nie tylko ze względu na zróżnicowany PIT, ale także z uwagi na różne dochody emerytów oraz odmienne publiczne systemy emerytalne. A określony stopień unifikacji tych systemów byłby niezbędny. Mało prawdopodobne jest zatem, aby państwa członkowskie, przy obowiązującej zasadzie jednomyślności, zgodziły się na tak poważne zmiany w systemach finansów publicznych. Z drugiej jednak strony należy zwrócić uwagę, że Unia stara się koordynować systemy emerytalne państw członkowskich w kierunku zapewnienia emerytom godziwych i stabilnych dochodów (Commission 2010, s. 16). Czy koordynacja ta może być skuteczna przy tak dużym zróżnicowaniu podatków? LITERATURA Cassella A., Frey B. (1992), Federalism and clubs. Towards an economic theory of overlapping political jurisdictions, European Economic Review nr 36. Cornes R., Sandler T. (1989), The theory of externalities, public goods, and club goods, Cambridge: Cambridge University Press. Cullis J., Jones Ph. (2009), Public Finance and Public Choice. Analytical Perspectives, Oxford: Oxford University Press. Commission (2001), The elimination of tax obstacles to the cross-border provision of occupational pensions, Brussels, COM (2001) 214 final. Commission (2008), Privately Managed Funded Pension Provision to Adequate and Sustainable Pensions, =en [dostęp ]. Commission (2010), Progress and key challenges in the delivery of adequate and sustainable pensions in Europe, European Economy, Occasional Papers, nr 71. Commission (2011), Taxes in Europe database, customs/taxation/gen_info/info_docs/tax_inventory/index_en.htm [dostęp ] Parliament, Council (2003), Directive 2003/41/EC of the European Parliament and of the Council of 3 June 2003 on the activities and supervision of institutions for occupational retirement provision, Official Journal L 235. Eurostat (2011), Social protection, portal/social_protection/data/database [dostęp ]. Góra M. (2009), Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej. Problemy i kierunki zmian, w: D.K. Rosati (red.), Europejski Model Społeczny. Doświadczenia i przyszłość, Warszawa: PWE. Grądalski F. (2004), Wstęp do teorii opodatkowania, Warszawa: SGH. OECD (2011), Social Expenditure Database (SOCX), Directorate for Financial and Enterprise, _1_1_1_1,00.html [dostęp ]. Patterson B. (2002), Tax co-ordination in the EU: the latest position, European Parliament Working Paper, Economic Affairs Series, ECON 128 EN. Shaviro D. (1993), Federalism in Taxation. The Case for Greater Uniformity, Washington: The AEI Press. Spahn B. (1993), The design of federal fiscal constitutions in the theory and in practice, European Economy nr 5. Stiglitz J. E. (2004), Ekonomia sektora publicznego, Warszawa: PWN. Whitehouse E. (2007), Pensions Panorama, Washington: The World Bank. Yoo K.Y., Serres A. (2004), Tax Treatment of Private Pensions Savings in OCDE Countries, OECD Economic Studies, nr 39. Present rules concerning taxation of pensions in EU are suitable for functional federalism. Pensions are taxed with PIT mainly, however very differentially across Member States. Union discerns the need for coordination of taxes levied on occupational pensions, through introducing the EET system. Taxes levied on public and individual pensions are solely managed by Member States. Harmonization of those taxes are rather impossible because of few substantive reasons, different pensioners income and disparate public pension systems. 10 Polityka Społeczna 2011

13 JAKOŚĆ ŻYCIA EMERYTÓW WSTĘP Jakość życia jest pojęciem, o którym dyskutowano, pod różnymi postaciami, w historii filozofii. W ostatnich czasach takie pojęcie było w różny sposób wykorzystywane przez specjalistów w zakresie nauk społecznych, np. przez ekonomistów zajmujących się pytaniem dotyczącym tego, w jaki sposób społeczeństwo powinno najlepiej dokonywać alokacji zasobów. Określenie jakość życia jest niejednoznaczne. Z jednej strony ma się do czynienia z jakością życia jednostki, refleksją nad tym, jak dobrze przebiega jej życie. Ale istnieje również szersze pojęcie oddające z grubsza jakość warunków życia wokół człowieka, gdzie warunki te mogą zostać wyselekcjonowane niezależnie od tego, jak dobrze toczy się własne życie człowieka. Mogą one obejmować środowisko i kulturę w (na przykład) danym społeczeństwie. Może być również tak, że te dwa pojęcia krzyżują się, że na jakość życia jednostki wpływa jakość jego otoczenia oraz kultury oraz że są one po części funkcją tego, jak dobrze przebiega życie jednostek w społeczeństwie Celem artykułu jest prezentacja holistycznego modelu jakości życia, jakim jest Model Lawtona. Model ten może mieć zastosowane przy badaniu jakości życia w odniesieniu do emerytów*. JAKOŚĆ ŻYCIA W NAWIĄZANIU DO EMERYTÓW Emeryci w Polsce stanowią dużą i systematycznie powiększającą się grupę społeczną. Przejście na emeryturę odbywa się po osiągnięciu określonego wieku emerytalnego; w Polsce wynosi on dla kobiet 60 lat, a dla mężczyzn 65 lat. Ze względu na wiek tę grupę ludności określa się jako grupę ludzi starszych. Zbiorowość osób starszych opisywana jest nie tylko poprzez konkretne cechy biologiczne i fizjologiczne, ale odróżnia się na tle całego społeczeństwa określonymi cechami społecznymi. Definicja procesu starzenia i starości jest zagadnieniem często pojawiającym się w literaturze przedmiotu oraz tematem dyskusji, w których biorą udział socjolodzy, ekonomiści, pedagodzy i psycholodzy społeczni oraz gerontolodzy. Z uwagi na wielość podejść eksponujących odmienne aspekty starości i starzenia trudno jest sformułować definicję starości satysfakcjonującą wszystkich badaczy. Nierozstrzygnięte pozostają kwestie, kogo należy uznać za osobę starszą, oraz jakie są kryteria starzenia się i starości. Ogólnie definicje starości i procesu starzenia się dzieli się na dwie grupy: posługujące się kryterium biologicznym stosowanym przede wszystkim w naukach przyrodniczych oraz demograficzno-społecznym używanym głównie w naukach społecznych. J. Pastuszka przedstawił definicję starości twierdząc, że starość jest ostatnim etapem życia, rozpoczynającym się od sześćdziesiątego lub sześćdziesiątego piątego roku życia i kończącym się śmiercią (Kępiński 1973.) Starzenie społeczeństw związane jest z koniecznością zapewnienia odpowiedniej opieki medycznej oraz psychologicznej osobom starszym. Ważna jest również troska o odpowiednią kondycję fizyczną oraz zagwarantowanie zadowolenia z życia, sprawności intelektualnej oraz poczucia koherencji z bliskimi. Okres starości to czas wypoczynku od pracy, wyciszenia. Zdarza się jednak, że w związku z przejściem na emeryturę jakość życia ulega pogorszeniu. Starość to proces, który nie powinien przebiegać w środowisku wycofania się z życia społecznego, towarzyskiego, ponieważ może się przyczynić do wystąpienia stanów depresyjnych, izolacji oraz obniżenia poziomu jakości życia. Definicja jakości życia obecna jest w naukach społecznych, ekonomicznych, także w medycznych jest ściśle powiązana z definicją zdrowia jako dobrostanem fizycznym, społecznym i psychicznym. * Emeryt pracownik, który po przepracowaniu wymaganej liczby lat i po osiągnięciu określonego wieku przeszedł na emeryturę. Emerytura dożywotnie miesięczne świadczenie pieniężne przysługujące byłemu pracownikowi za przepracowanie ustawowej liczby lat i po osiągnięciu określonego wieku. Słownik języka Polskiego, PWN, Warszawa 1978, s Polityka Społeczna 2011 Adam Depta Katedra Zarządzania, Politechnika Łódzka Socjologowie zwracają uwagę na ścisłą zależność jakości z subiektywną oceną życia oraz systemem wartości i poszukują subiektywnych oraz obiektywnych wskaźników dobrego społeczeństwa i dobrego życia. Ekonomiści rozpatrują jakość życia w kontekście warunków i poziomu egzystencji, inne spojrzenie jest w naukach politycznych, które wiążą jakość z zaspokajaniem potrzeb i warunkami stwarzanymi przez środowisko życia. W najszerszym rozumieniu na jakość życia składa się poziom życia (rozumiany jako poziom zaspokojenia potrzeb materialnych i niematerialnych), stan środowiska przyrodniczego i technicznego, charakter więzi społecznych (w rodzinie, w szerszych zbiorowościach) oraz odczucia ludzi dotyczące wymienionych obszarów (Szatur-Jaworska 2006). A. Allard podzielił jakość życia ze względu na warunki (dobra i majątek, które zaspokajają byt) oraz subiektywne elementy bytu, tj. ocena warunków życia poprzez odczucia strachu, nadzieję, szczęście, a szczególnie przez zadowolenie lub troski życiowe). J. Rutkowski uważa, że jakość życia jest to ocena stopnia zaspokojenia potrzeb, dokonywana bezpośrednio przez jednostkę (Rutkowski 1991). Dyskusyjną sprawą jest, czy jakość życia należy badać na poziomie jednostkowym (indywidualnym), czy należy o niej mówić jako o cesze o wymiarze społecznym. Stosując szerszą definicję (odnoszącą się do społeczności) mamy do czynienia z wymiarem ponadjednostkowym, np. opisując więzi, jakie występują w określonej grupie z punktu widzenia rywalizacji lub współdziałania. Jednostkowa kategoria jakości odnosi się do oceny potrzeb i odczuć człowieka. Poczucie jakości życia ulega procesowi przemian wraz z rozwojem człowieka w ciągu jego całego życia. Człowiek w okresie dorosłości ma określone cele do zrealizowania, ma jakieś marzenia, ale żyje również w społeczności, dlatego też jakość życia zależna jest od etapu rozwoju psychospołecznego człowieka. Istota ludzka w ciągu swojego istnienia musi zrealizować trzy podstawowe zadania związane z szeroko pojmowaną aktywnością życiową, a także zdefiniować swoją płciowość oraz wchodzić w kontakt z innymi osobami. To, w jaki sposób człowiek radzi sobie z tymi zadaniami, jest wyznacznikiem jakości życia. Jakość życia jest pojęciem normatywnym. Związane jest ono z oczekiwaniami człowieka i systemami wartości przyjętymi przez jednostkę. Jako kategoria dynamiczna zmieniająca się w czasie związana jest ze stopniem zaspokajania potrzeb społecznych, samorealizacji oraz emocjonalnych. Sfera emocjonalna i psychiczna ma bezpośredni związek z jakością życia, rozpatruje się ją przez pryzmat zaspokajania potrzeby bezpieczeństwa ( być ), potrzeb natury egzystencjalnej ( mieć ) oraz potrzeb kontaktu z innymi ( być kochanym ). Jest wiele definicji jakości życia, które w inny sposób interpretują ten wskaźnik ludzkiego istnienia; ze względu na strukturę, definicje te zostały podzielone na złożone, globalne, mieszane i specyficzne. Definicja globalna odnosi się do dobrego samopoczucia i skupia się na subiektywnej ocenie zadowolenia z życia jako całości. Złożona definicja dotyczy subiektywnej oceny przy uwzględnieniu obiektywnych warunków życia. Te dwie wymienione wyżej definicje składają się na definicję trzecią mieszaną. W myśl jej założeń jakość życia to indywidualna percepcja pozycji życiowej z uwzględnieniem systemu wartości wraz z osobistymi celami. Wpływa na nią stan psychiczny, zdrowie fizyczne, a także kontakty z innymi. Podejście specyficzne odnosi się do jakości zależnej od stanu zdrowia pacjenta i dotyczy jego funkcjonowania w aspekcie fizycznym, społecznym i psychicznym; postrzegana jest jako następstwo choroby oraz leczenia pacjenta. Na jakość życia mają wpływ warunki obiektywne, do których możemy zaliczyć warunki ekonomiczne, komfortowe warunki mieszkaniowe, czas wolny, zdrowie, środowisko naturalne itp., oraz subiektywne samopoczucie wyrażane przez samoocenę warunków życia przez poczucie zadowolenia, lęku, samotności (Baumann 2006). Obiektywna ocena warunków ekonomicznych jest równie ważna jak odczucia, plany i dążenie związane z ich zaspokajaniem, a nawet ważniejsza od nich. Wśród czynników, które mają pośredni lub bezpośredni wpływ na postrzeganą jakość życia osób starszych, można wyróżnić: 11

14 dobrostan fizyczny (physical well being): działanie, energia, funkcjonalność; brak bólu; seksualność; zachowanie zmysłu słuchu i wzroku; jakość opieki zdrowotnej; odpowiednia ilość czasu na sen i wypoczynek; dobrostan osobisty (personal well being): samoocena; szczęście; godność; pamięć; wygląd zewnętrzny; niezależność; brak stresu; miłość; możliwość wyboru; łatwość adaptacji; dobrostan społeczny (social well being): wsparcie społeczne; bogate życie towarzyskie; rodzina; przyjaźń; dobrostan materialny i finansowy: posiadanie dóbr materialnych, tj. samochód, dom; niezależność finansowa; przychody z różnych źródeł; dobrostan estetyczny (aesthetic well being): hobby, zainteresowania; czas wolny; kontakt z kulturą; dobrostan moralny (moral well being): czyste sumienie; cel życia (purposeful well being): zaangażowanie w życie innych ludzi; owocny proces starzenia; życiową satysfakcję: pogoda ducha; spełnienie; pełnia życia; reminiscencja; radość życia: duże i małe przyjemności; zabawa; poczucie, że warto było żyć; życie teraźniejszością: naturalność; prostota; wolność od zaabsorbowania przeszłością i przyszłością; koniec życia: minimalizacja cierpienia i bólu; jakość umierania. Zaburzenia stanu zdrowia ludzi starszych mają charakter przewlekły, dlatego nie możemy z góry zakładać całkowitego wyleczenia, gdyż problemy ludzi w podeszłym wieku nie mają charakteru wyłącznie czysto medycznego. Stan zdrowia jest jednym z czynników, który wpływa na samopoczucie osób starszych. Poczucie dobrostanu jest uzależnione od somatycznych i psychicznych składowych, a także od sytuacji materialnej i egzystencji w środowisku życia, co prowadzi do wzrostu poczucia niezależności. Zgodnie z tym ocena stanu zdrowia poprzez występowanie choroby, bądź jej brak nie jest pomiarem obiektywnym i niedokładnie odzwierciedla aktualne potrzeby osób starszych. Dlatego znaczącą rolę nabiera wieloczynnikowa ocena funkcjonowania jednostki i jej jakość życia. Przeważnie jest ona prowadzona przy pomocy wystandaryzowanych kwestionariuszy. Powszechnie zwraca się uwagę, że obszarami, które powinny zostać uwzględnione w ocenie stanu funkcjonowania jednostki, są: czynności życia codziennego (Activities of Daily Living ADL), zdrowie psychiczne łącznie z funkcjami poznawczymi, zdrowie somatyczne, ekonomiczne warunki życia, społeczne warunki życia, warunki środowiska, poziom obciążeń osób sprawujących opiekę. Każdy z wyżej wymienionych czynników posiada wiele składowych podczynników i podlega analizie na podstawie specjalnie do tego celu sporządzonych skal. MODEL LAWTONA Podstawową koncepcją w teorii Lawtona dotyczącej jakości życia (Lawton, Nahemow, 1973) jest wyobrażenie na temat dopasowania osoba-środowisko, które przyjmuje, że zwiększająca się słabowitość w starszym wieku powoduje znaczące straty w zakresie umiejętności, wpływając na zdolność wykonywania czynności życia codziennego, oraz że im bardziej podatna jest dana osoba, tym bardziej wspomagające powinno być jej środowisko. Idea ta odzwierciedla spostrzeżenie, że to nie zdolności danej osoby czy też afordancje środowiska jako takie decydują o jakości życia; to raczej zależność pomiędzy zdolnościami a środowiskiem. Zwiększająca się słabowitość w starszym wieku przyczyni się do większej podatności osób na wymagania środowiska, ale wsparcie ze strony środowiska może umożliwić im niezależne życie. Lawton (1991) rozszerzył to podstawowe pojęcie dalej poprzez uwzględnienie subiektywnej ewaluacji i opisuje jakość życia w odniesieniu do czterech częściowo pokrywających się podwymiarów lub stref systemu osoba-środowisko (rys. 1). Koncepcja ta jest wyraźnie wielowymiarowa i proponuje czterowymiarowe sporządzanie wykresu tego, w jakim położeniu znajduje się dana osoba (s. 12), a także odrzuca koncepcje jednowymiarowe. Wysuwa on również argumenty za połączeniem subiektywnych i obiektywnych metod pomiaru, a także za rozróżnieniem między subiektywnymi a społeczno-politycznymi normami ewaluacji, gdyż pojęcie jakości zakłada pewien standard (relatywnej) dobroci. Źródło: Lawton (1991, s. 8). Rys. 1. Cztery strefy dobrego życia Davies i Knapp (1981) zinterpretowali tę konstrukcję jako model transakcyjny, obejmujący cztery podstawowe procesy bądź funkcje systemu osoby w odniesieniu do jej środowiska, a mianowicie przystosowanie, asymilację, adaptację oraz regulację afektywną. Kiedy połączy się te dwa podejścia, otrzymuje się dwa poniższe wymiary jakości życia, z których każdy posiada dwa podwymiary. 1. Obiektywne dopasowanie osoba-środowisko : a) kompetencja behawioralna, bądź możliwości funkcjonalne osoby oraz potencjał do rozwijania zdolności (asymilacja); b) środowisko, bądź wymagania i sposobności okoliczności fizycznych i społecznych oraz potencjał do wybierania i zmiany środowiska (adaptacja). 2. Subiektywna ewaluacja: a) postrzegana jakość życia bądź też subiektywna ewaluacja danej osoby w odniesieniu do jej przeszłego, obecnego oraz przyszłego życia, jej okoliczności życiowych w odmiennych domenach życia, a także potencjał do dostosowywania się i ponownej ewaluacji w nowych sytuacjach życiowych (przystosowanie); b) psychologiczne dobre samopoczucie bądź też subiektywne oparte na doświadczeniu i emocjonalne dobre samopoczucie, a także potencjał do dostosowywania się i utrzymywania w równowadze poprzez wewnętrzną dynamikę zarówno pozytywnego, jak i negatywnego afektu (regulacja afektywna). Wszystkie cztery strefy stanowią elementy składowe jego modelu jakości życia, a on przedstawia je jako częściowo pokrywające się i niezależne, zgodnie z tym, jak przedstawiono na rys. 1. Ponadto Lawton omawia te podwymiary z trzech różnych perspektyw, odpowiadających trzem znaczeniom pojęcia powiązania opieki podejścia w zakresie kluczowych elementów opieki. 1. Ogólny model strukturalny z czterema strefami lub podwymiarami; domeny życiowe łączą aspekty w obrębie każdego wymiaru, w zależności od badanej populacji, na przykład słabowitych ludzi starszych. 2. Luźny model przyczynowy (lub model produkcyjny) ze środowiskiem odwołującym się do uwarunkowań, kompetencją behawioralną i postrzeganą jakością życia jako dwoma centralnymi strefami jakości życia oraz jako mediacyjnymi kompleksami przyczynowymi oraz psychologicznym dobrym samopoczuciem jako ostatecznym rezultatem. 3. Model normatywny wyróżniający źródła standardów, mianowicie: standardy obiektywne i społeczno-normatywne (kompetencja, środowisko) oraz standardy subiektywne i osobiste (postrzegana jakość życia, psychologiczne dobre samopoczucie). PODSUMOWANIE Jakość życia i starość są ze sobą ściśle powiązane. Starzenie jest procesem destrukcyjnym, postępującym i nieodwracalnym. Jest on wyznaczany przez czynniki biologiczne i psychospołeczne. Osoby w wieku starszym charakteryzują trudności związane z pogarszaniem się stanu zdrowia. Wraz z wiekiem znacznie obniża się sprawność fizyczna i psychiczna organizmu (Zielińska-Więczkowska, Kędziora-Kornatowska 2007). Emeryci w wieku starszym wymagają nie tylko fachowej opieki i pielęgnacji, ale wdrażania postępowania zmierzającego do popra- 12 Polityka Społeczna 2011

15 wy ich stanu czynnościowego, a przy tym poprawy jakości życia. W tym celu można zastosować do oceny jakości życia Model Lawtona. LITERATURA Baumann K. (2006), Jakość życia w okresie późnej dorosłości dyskurs teoretyczny, Gerontologia Polska, vol. 14, nr 4, s.168. Davies B., Knapp M. (1981), Old people s homes and the production of welfare, London: Routledge & Kegan Paul. Kępiński A. (1973), Rytm życia, Kraków. Lawton M.P. (1991), A multidimensional view of quality of life in frail elders, w: J. Birren, J. Lubben, J. Rowe, D. Deutchman (red.), The concept of measu- SUMMARY rement ofquality of life in frail elders, San Diego, CA: Academic Press, s Lawton M.P., Nahemow L. (1973), Ecology and the aging process, w: C. Eisdorfer, M.P. Lawton (red.), The psychology of adult development and aging, Washington DC: American Journal of Psychology Association. Rutkowski J. (1991), Badania jakości życia, [w]: Jakość życia i warunki bytu, Warszawa : GUS, s. 33. Szatur-Jaworska B. (2006), Jakość życia w fazie starości próba diagnozy, w: Zostawić ślad na ziemi, Białystok, s Zielińska-Więczkowska H., Kędziora-Kornatowska K. (2007), Jakość życia chorych z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym w wieku podeszłym na tle uwarunkowań zdrowotnych, część II, Pielęgniarstwo XXI wieku nr 2 (19), s Life situation of pensioners is of interest to the authorities, public institutions, and public opinion as well as opinion leaders. This study presents a holistic aspect of quality of life based on the Lawton s model. This model can be used to measure quality of life of pensioners. ZAGROŻENIA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE W KONTEKŚCIE WPROWADZONYCH ZMIAN Alicja Gołębiowska Uniwersytet w Białymstoku WPROWADZENIE Polski trójfilarowy system emerytalny obowiązuje od 1999 r. Wdrożenie go w życie poprzedzone zostało kilkuletnimi pracami nad stworzeniem nowych zasad oraz dyskusją i konsultacjami społecznymi. Przez dwanaście lat wprowadzono wiele istotnych zmian mających na celu poprawę funkcjonowania systemu. Ze względu na konieczność dokończenia reformy pracowano nad przygotowaniem kolejnych ważnych z punktu widzenia ubezpieczonych uregulowań, których niestety nie zdążono wprowadzić. Dyskusja nad docelowym kształtem systemu emerytalnego, a przede wszystkim kapitałowej, obowiązkowej jego części w 2010 r. zdecydowanie się nasiliła. Wywołało ją przedstawienie rządowych planów dotyczących zmian w otwartych funduszach emerytalnych (OFE), polegających na redukcji przekazywanych do nich składek. Wprowadzono je w życie przepisami ustawy z 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (DzU nr 75, poz. 398), obowiązującej od 1 maja 2011 r. W ocenie tych rozwiązań podzieleni są zarówno eksperci, jak i sami ubezpieczeni jako przyszli emeryci, zastanawiając się nad konsekwencjami wprowadzenia ich w życie. Zmiany te wzbudzają wiele obaw, ponieważ wywołują negatywne skutki w funkcjonowaniu systemu emerytalnego, mogą powodować obniżenie wysokości przyszłych emerytur, a także mają wpływ na giełdę, koniunkturę na parkiecie i na cały rynek finansowy. Celem niniejszego artykułu jest prezentacja i analiza istotnych zagrożeń funkcjonowania systemu emerytalnego w Polsce, będących konsekwencją wprowadzenia przez rząd zmian dotyczących OFE, a także omówienie wpływu nowych rozwiązań na rynek kapitałowy i finansowy. CHARAKTERYSTYKA WPROWADZONYCH ZMIAN Rząd wprowadził redukcję składek przekazywanych do OFE, tłumacząc to zamiarem poprawy i usprawnienia funkcjonowania kapitałowej części systemu emerytalnego. Środki przekazywane do OFE zostały zmniejszone z 7,3% do 2,3% na skutek przeniesienia dwóch trzecich składki do ZUS. Całość podzielona została na dwie części, z czego do funduszy emerytalnych trafia 2,3%, a 5% wpłacane jest na indywidualne konta osobiste w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, pełniącym rolę operatora tych środków. Mają być one nadal zaliczane do drugiego filaru. Ten podział obowiązuje przez pierwsze dwa lata. Później proporcje Polityka Społeczna 2011 składek odprowadzanych do ZUS i OFE mają się zmieniać i w 2013 r. na nowe subkonto ma trafiać 4,5%, w kolejnym roku 4,2% i 4% w latach Od 2017 r. rząd planuje kolejną zmianę wysokości składki i ustalenie jej na poziomie 3,8% (Rządowe plany 2011,s. 2; Zmiana systemu 2011). Przepisy nowelizującej ustawy przewidują też wprowadzenie systemu dodatkowego, dobrowolnego ubezpieczenia, czyli możliwości odprowadzania dodatkowej części składki do II i III filaru. Od 1 stycznia 2012 r. mają powstawać Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego. Początkowo można będzie przekazywać na nie 2%, później 3%, a od 2017 r. 4% składki. Kwoty te mogą być odpisane od podstawy opodatkowania w ramach proponowanej ulgi podatkowej na dodatkowe dobrowolne ubezpieczenia (Rządowe plany 2011, s. 2). Ulga ta przyznawana będzie osobom fizycznym oszczędzającym w trzecim filarze oraz dokonującym dodatkowych, poza ustalonymi przepisami, wpłat do OFE. Kolejna zmiana dotyczy wprowadzenia większej swobody inwestowania przez fundusze emerytalne powierzonych im środków. Oznacza to zmianę limitów inwestycyjnych i stopniowe zwiększanie przez OFE zaangażowania w akcje. Ustawa wprowadza też rozwiązania dotyczące nowego systemu waloryzacji składek emerytalnych wpłacanych do ZUS i sposobu dziedziczenia środków. Dobrymi, z punktu widzenia ubezpieczonych, zmianami jest zniesienie opłaty za zmianę funduszu przed upływem dwóch lat uczestnictwa w nim i obowiązująca od 1 stycznia 2012 r. likwidacja systemu akwizycji. WPŁYW WPROWADZONYCH ZMIAN NA FUNKCJONOWANIE SYSTEMU EMERYTALNEGO Omawiając wpływ wprowadzonych zmian na funkcjonowanie systemu, należy dokonać wstępnej analizy dwóch obowiązkowych filarów. Na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, którego dysponentem jest związany z I filarem ZUS, wpływa 12,22% składki waloryzowanej co roku o wskaźnik równy inflacji powiększonej o wzrost realny sumy przypisu składek na ubezpieczenie emerytalne. Między 2000 a 2009 r. średnia stopa waloryzacji składek w FUS wyniosła 7,6%. Była tym samym niższa od średniej stopy zwrotu OFE, wynoszącej 9,5%. Stopy zwrotu OFE są też wyższe od indeksu obligacji, a także nominalnego wzrostu PKB. W przypadku występowania podobnej relacji pomiędzy wskaźnikami w przyszłości pewnym się staje fakt, że przyszli emeryci stracą na wprowadzonych przez rząd zmianach (Waszczyk 2011). 13

16 Zdaniem autorów nowych rozwiązań zmniejszenie składki do OFE uczyni emeryturę w przyszłości wyższą i bezpieczniejszą, a system dobrowolnych ubezpieczeń być może rozpocznie konkurencję OFE we właściwym kierunku. Wstępne obliczenia pozwalają jednak stwierdzić, że redukcja składki może skutkować obniżeniem szacunkowej emerytury z I i II filaru nawet o 10 15%, a na tych zmianach najwięcej stracą najmłodsi członkowie funduszy emerytalnych. Wprowadzenie zmian jest złamaniem podstawowej zasady zaufania obywateli do państwa. Oznacza też problemy w funkcjonowaniu II filaru i całego polskiego systemu emerytalnego. W 1999 r., kiedy tworzono nowy trójfilarowy system, jasno określono pewne zasady uczestniczenia w nim. Teraz zasady te zostają złamane, zerwana zostaje umowa społeczna zawarta z obywatelami, co może wpłynąć na niezadowolenie i brak zaufania do rządu. Może to wywołać obawy ubezpieczonych o to, że funkcjonowanie całego systemu emerytalnego zależy od decyzji politycznych, a nie opiera się na jasnych, przejrzystych zasadach i uregulowaniach prawnych. Rządowe zmiany w systemie emerytalnym są niezgodne z ideą ubezpieczeń, szkodzą przejrzystości i prowadzą do demontażu systemu. Nie uwzględniają dobra emerytów. Zachwiana została równowaga między dwoma filarami, które miały się uzupełniać. Istnieje zagrożenie, że ZUS może stać się monopolistą, a polski system emerytalny stanie się znów systemem państwowym, takim jak przed reformą. Teraz każdemu ubezpieczonemu przypisane są trzy konta: dwa w ZUS-ie w ramach I i II filaru i jedno w OFE w ramach filaru II. Istnieją obawy, że zmiana ta w praktyce oznaczać może włączenie tych pieniędzy do pierwszego filaru, finansowanego metodą repartycyjną, co byłoby bardzo niekorzystne dla przyszłych emerytów. Za dwadzieścia lat bowiem wskaźnik osób pracujących do tych pobierających emerytury będzie się obniżał. W momencie, kiedy państwo zacznie regulować zobowiązania emerytalne, Polskę czeka zdecydowanie większy kryzys finansów publicznych, który może być dodatkowo spotęgowany dzisiejszymi decyzjami w sprawie systemu emerytalnego. Obniżanie składki do OFE i przesuwanie jej części do ZUS będzie miało negatywne skutki dla przyszłych emerytów. Rząd nie mogąc zmniejszyć długu publicznego, próbuje uzupełniać lukę, zwiększając dług ukryty. Nie bierze pod uwagę jednak faktu, iż trzeba będzie go spłacić w momencie wypłat emerytur osobom, które obecnie mają 20 lub 30 lat. Aby w przyszłości system emerytalny mógł funkcjonować prawidłowo i był wypłacalny, trzeba będzie zmniejszyć świadczenia lub zwiększyć podatki. Z analizy wprowadzonych rozwiązań nasuwa się istotny, aczkolwiek niekorzystny z punktu widzenia ubezpieczonych wniosek, iż bezpieczeństwo finansów dziś ma być zapewnione kosztem bezpieczeństwa emerytur Polaków w przyszłości. Reforma z 1999 r. miała na celu dostosowanie systemu do przede wszystkim drastycznie pogarszającej się sytuacji demograficznej. Starzenie się społeczeństwa ma znaczący wpływ na system emerytalny. Niekorzystne zmiany w strukturze populacji obrazuje stosunek liczby osób w wieku poprodukcyjnym do liczby osób w wieku produkcyjnym. Prognozy demograficzne sporządzone przez ZUS, przedstawiają wzrost tego ilorazu w całym badanym okresie. W 2007 r. na 1000 osób w wieku produkcyjnym przypadało średnio 248 osób w wieku poprodukcyjnym, w 2035 r. liczba ta ma wynosić 464, a w 2060 r. już 772 (Prognoza wpływów , s. 12). Jak wynika z tych danych nastąpi wzrost z obecnych 16,8% do 29% w 2035 r., a następnie w 2060 r. do 37,3%. Niekorzystnie dla systemu emerytalnego przedstawia się też współczynnik obciążenia ekonomicznego, czyli udział osób w wieku nieprodukcyjnym w stosunku do osób w wieku produkcyjnym. Przy czym wiek nieprodukcyjny oznacza sumę osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. W 2007 r. na 1000 osób w wieku produkcyjnym przypadały 553 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Natomiast zgodnie z prognozą demograficzną w 2035 r. liczba ta wynosić będzie 736, a w 2060 r. aż 1070 osób (Cztery kroki 2010, s. 1). Przytoczone dane wskazują, że coraz mniej pracujących będzie finansowało świadczenia zwiększającej się grupy osób w wieku emerytalnym. Zatem zmiana proporcji składki emerytalnej między częścią repartycyjną (FUS) i kapitałową (OFE) jest posunięciem złym. Poza tym nie ma żadnych gwarancji i pewności, że przeżywający już w przeszłości wiele trudności ZUS będzie w przyszłości wypłacalny. Przewiduje się raczej, że w wyniku postępujących procesów demograficznych ZUS może już w 2020 r. stracić płynność finansową. Nie można więc uzależniać przyszłych emerytur od kondycji finansowej Zakładu, ponieważ zmniejsza to poczucie bezpieczeństwa ubezpieczonych. Po wprowadzeniu nowej ustawy ZUS, co prawda, traci na pobieranej prowizji za przekazywanie składek do OFE, ale dzięki subkontom ma więcej środków na wypłatę bieżących emerytur. Oceniając kolejne wprowadzone przepisami ustawy rozwiązanie dotyczące zmiany limitów inwestycyjnych, czyli większej swobody inwestowania przez fundusze emerytalne powierzonych im środków, należy stwierdzić, iż będzie miało to wpływ zarówno na funkcjonowanie OFE, prowadzoną przez nie politykę inwestycyjną, jak i na giełdę. Co prawda, fundusze będą mogły stopniowo zwiększać swoje zaangażowanie w akcje, ale przy obniżonej do 2,3% składce lokowanie jej nawet w całości nie spowoduje zwiększenia inwestycji OFE w te instrumenty, a wręcz odwrotnie. Wiele wątpliwości budzi też sposób waloryzacji składek na subkontach w ZUS, ponieważ podważa podstawowy cel reformy z 1999 r. Obowiązujący od kilkunastu lat system polega na zasadzie zdefiniowanej składki, zgodnie z którą emerytury mają zależeć od całości środków odprowadzanych w czasie czynnego życia zawodowego. Wysokość emerytur uzależniono od tego, jaki kapitał zbiorą ubezpieczeni przez cały okres aktywności zawodowej, a nie od decyzji władz mających wpływ na sposób waloryzacji. Ubezpieczeni, których pieniądze przekazywane są na subkonta, tracą na tym finansowo. OFE bowiem mogą korzystniej zainwestować i tym samym pomnażać zgromadzone środki niż waloryzacja składek w ZUS. Zgodnie z nową ustawą, przy obliczaniu waloryzacji brany jest pod uwagę średni wzrost PKB z ostatnich 5 lat i wskaźnik inflacji. W sytuacji malejącej wartości PKB waloryzacja składek na subkontach będzie niższa. Kolejną zmianą niezgodną z tym, co obiecano wprowadzając reformę systemu, jest inny sposób dziedziczenia. Składki zapisane ma subkoncie w ZUS mają być zgodnie z ustawą dziedziczone, a w przypadku rozwodu dzielone. Niestety nie w taki sam sposób, jaki mieli zapewniony ubezpieczeni w OFE, czyli w formie wypłaty w gotówce. Nowy sposób dziedziczenia polega na dopisaniu środków do subkonta spadkobiercy lub małżonka w przypadku śmierci ubezpieczonego przed przejściem na emeryturę. Obniżenie składki przekazywanej do funduszy spowoduje też spadek przychodów powszechnych towarzystw emerytalnych (PTE), które pobierają opłatę od składki (3,5%). Może to doprowadzić do spadku ich rentowności i zmian w opłacalności pozyskiwania nowych klientów. Zniesienie opłaty za zmianę funduszu pozwoli ubezpieczonym swobodniej oceniać OFE i wybierać te najlepiej funkcjonujące, a same fundusze zmusi do większej dbałości o swoich uczestników i przywiązanie ich do siebie. Może też wpłynąć na zwiększenie konkurencyjności funduszy. Korzystnym rozwiązaniem jest też zlikwidowanie systemu akwizycji. System ten pochłaniał bowiem ogromne i ciągle rosnące koszty. Spowoduje to jednak zmniejszenie popytu na pracę akwizytorów. WPŁYW REDUKCJI SKŁADKI DO OFE NA RYNKI KAPITAŁOWY I FINANSOWY Decyzja o zmniejszeniu wysokości składek przekazywanych do OFE wywoła niewątpliwie głównie negatywne skutki na rynkach kapitałowym i finansowym. Wdrożenie nowych rozwiązań pociągnie za sobą ograniczenie dopływu gotówki odczuwalne na giełdzie i przez działających na niej inwestorów. Zmiana limitów inwestycyjnych, wcześniej wynoszących 40%, i stopniowe podnoszenie ich w kolejnych latach oraz fakt, że OFE będą mogły więcej inwestować w akcje nie będzie miało na tą sytuację wielkiego wpływu. Eksperci zauważają, że lokowanie nawet w 100%, ale niższej składki w akcje spowoduje, że zmniejszą się inwestycje OFE w te papiery. Trzeba też brać pod uwagę fakt, iż klienci OFE są w różnym wieku, także w tym przedemerytalnym i ich oszczędności nie mogą być tak agresywnie inwestowane. Należy raczej wprowadzać proponowaną 14 Polityka Społeczna 2011

17 wcześniej zasadę wielofunduszowości, by nie narażać oszczędności pracowników przed ich przejściem na emeryturę. Poza tym fundusze nie będą ryzykowały, inwestując całość zgromadzonych środków w akcje, bo mają na celu zgodnie z ustawą gromadzić je i pomnażać przy jak najmniejszym ryzyku, czyli chronić powierzony im kapitał. Poprzez zmiany na rynku OFE zmniejszy się więc popyt na akcje. Redukcja składki do OFE zmniejszy też ceny akcji na giełdzie. Fundusze były istotnym źródłem popytu na nie, będąc potężnym inwestorem na giełdzie i mając kilkanaście procent akcji wszystkich giełdowych spółek i taki sam udział w obrotach na warszawskim parkiecie (Sikora 2011). W ostatnim okresie OFE dysponowały kapitałem pochodzącym ze składem w wysokości około 20 mld zł rocznie. Po redukcji tych składek od 2011 r. będą miały do zainwestowania tylko jedną trzecią tej kwoty, czyli niecałe 7 mld zł. Obniżenie składki przekazywanej do funduszy wpłynie więc na spadek ich udziału oraz skali zakupów bonów i obligacji skarbowych. Istnieje zagrożenie, że zmniejszenie składki przekazywanej do drugiego filaru systemu emerytalnego może wywołać (Przasnyski 2011): znaczny spadek wartości obrotów na giełdzie; obniżenie przychodów giełdy i zmianę udziału w obrotach, na rzecz inwestorów indywidualnych i kapitału zagranicznego; zmniejszenie popytu na akcje i zmniejszenie stóp zwrotu z akcji; zmniejszenie atrakcyjności polskiego rynku kapitałowego dla inwestorów; ograniczenie możliwości zakupu akcji na rynku pierwotnym, ze względu na mniejszy dopływ środków; zmniejszenie popytu na oferowane w planach prywatyzacyjnych akcje spółek pociągające za sobą zmniejszenie wpływów do budżetu; pogorszenie się wyników inwestycyjnych OFE. Ograniczenie wpływów ze składek wpłynie także na zmniejszenie zakupów przez OFE skarbowych papierów dłużnych i tym samym spowoduje utrudnienia finansowania potrzeb pożyczkowych państwa, wzrost kosztów pozyskiwania środków i doprowadzi do sprzedaży papierów dłużnych po niższych cenach ze względu na mniejszy popyt na nie. Konsekwencje wprowadzonych zmian analizują i oceniają zagraniczne instytucje finansowe, które dostrzegają ryzyko związane z nowymi rozwiązaniami w Polsce i będą próbowały swoje limity inwestycyjne i strategie do tego ryzyka dostosować. Analitycy BNP Paribas ostrzegają, że Fundusze dysponujące mniejszą ilością gotówki nie będą w stanie stabilizować sytuacji w okresie zwiększonego odpływu zagranicznego kapitału z warszawskiego parkietu i z rynku papierów dłużnych. Ich zdaniem wynikiem zmniejszenia przelewów do OFE będą większe wahania cen na polskim rynku akcji i obligacji oraz rosnąca zależność od napływu zagranicznego kapitału w nadchodzących latach. W szczytowym okresie finansowego kryzysu na przełomie 2008 i 2009 r. to właśnie fundusze pomogły w ustabilizowaniu zarówno rynku akcji, jak i obligacji (Przasnyski 2011). Ograniczenie środków kierowanych do OFE negatywnie wpłynie na rynek kapitałowy i wycenę polskich obligacji. Na zmianach zyska tylko Skarb Państwa, ponieważ zmniejszą się dotacje do ZUS. PODSUMOWANIE Próba rozwiązania problemu finansów publicznych przez wprowadzone zmiany w OFE nie ma ekonomicznych uzasadnień. Fundusze nie mogą służyć ratowaniu finansów państwa. Redukcja składki do OFE nie wpłynie na to, że dług publiczny przestanie narastać. Dyskusja o problemach finansów publicznych powinna być oddzielona od debaty na temat zmian w systemie emerytalnym. Są to, co prawda, kwestie ze sobą ściśle powiązane, ale nie należy szukać rozwiązania problemów finansów publicznych w próbach demontażu reformy emerytalnej, gdyż SUMMARY w przyszłości zmiany te mogą przynieść wręcz odwrotny skutek, pogarszając jeszcze sytuację finansów publicznych. Obniżenie składki odprowadzanej do II filaru i przesunięcie jej do ZUS zakłóca funkcjonowanie systemu emerytalnego. Zachwiana została równowaga między dwoma filarami. Wycofanie tak dużej części składki z systemu kapitałowego będzie też niekorzystne ze względu na prognozowane zmiany demograficzne. Redukcja składki w długim okresie oznacza też zerwanie umowy społecznej z obywatelami i utratę społecznego zaufania. Wprowadzone zmiany mogą doprowadzić do znaczącego zmniejszenia efektywności całego systemu i być początkiem jego demontażu, a przecież wdrażanie kolejnych reform nie może polegać na niszczeniu wcześniejszych reform. Zmiany mają służyć raczej poprawie i udoskonalaniu obowiązujących zasad i przepisów. Nowe regulacje dotyczące OFE godzą w interes przyszłych emerytów. Według wstępnych szacunków i obliczeń, stracą głównie najmłodsi członkowie funduszy emerytalnych, których przyszła emerytura może być średnio niższa o 10 15%. W wyniku wprowadzenia proponowanych zmian powstają regulacje, które nie uwzględniają wymogów funkcjonowania rynków kapitałowego i finansowego. Będą one miały wpływ na giełdę, koniunkturę na parkiecie i cały rynek finansowy. Redukcja składki spowoduje m.in. spowolnienie rozwoju polskiego rynku kapitałowego, zmniejszenie udziału i skali zakupów przez OFE różnych instrumentów finansowych, zmniejszenie inwestycji funduszy w akcje i w rezultacie pogorszenia wyników inwestycyjnych OFE. Zmniejszenie składki do II filaru jedynie na krótki okres rozwiąże problem bariery przekroczenia przez dług publiczny 55% PKB. Zgodnie z zapowiedzią zmiany obniżą deficyt finansów państwa i dług publiczny w 2011 r. o około 0,9%. Jednak po 2012 r. problemy budżetu mogą być jeszcze większe. Konieczność reformy finansów państwa zostanie więc jedynie odsunięta w czasie. Przyjęte rozwiązania mogą mieć też wpływ na mniejszą stabilność złotego, na wyższą inflację, kolejną podwyżkę stóp procentowych i wyższe oprocentowanie kredytów. Analiza skutków wprowadzenia niektórych przepisów ustawy nowelizującej pozwala na stwierdzenie, iż rząd zamiast redukować składkę przekazywaną do OFE powinien skupić się na usprawnieniu funkcjonowania drugiego filaru systemu emerytalnego. Dyskusja społeczna powinna dotyczyć kluczowych tematów związanych z dokończeniem reformy emerytalnej i wprowadzeniem potrzebnych korekt. Dla prawidłowego funkcjonowania systemu prace muszą się koncentrować m.in. na uregulowaniu dożywotnich emerytur kapitałowych, emerytur grup zawodowych wyłączonych z reformy, wielofunduszowości w drugim filarze, rozszerzenia katalogu instrumentów finansowych, podwyższenia wieku emerytalnego i ważnego problemu konkurencyjności między OFE. LITERATURA Cztery kroki do wyższej emerytury (2010), Komisja Nadzoru Finansowego, Raporty i opracowania, KNF, na stronie: Raporty_i_opracowania/ html [dostęp ]. Mech C. (2011), Spór o OFE, Gazeta Finansowa z , Inwestycje.pl. Prognoza wpływów i wydatków funduszu emerytalnego do 2060 r. (2010), ZUS, Departament Statystyki, marzec 2010 r. przygotowana na bazie Prognozy demograficznej na lata sporządzonej przez GUS w 2008 r., na stronie: Przasnyski R. (2011), Redukcja składek do OFE zaboli rynki, Open Finance, [dostęp ], na stronie: do_ofe_zaboli_rynki.html. Rządowe plany zmian w systemie emerytalnym (2011), Gazeta Ubezpieczeniowa z 11.01, za: Bankier.pl., PAP, RAZEM. Sikora S. (2011), Z OFE robimy krok do tyłu, z radia PiN, Onet pl Biznes. Waszczyk B. (2011), Zmiany w emeryturach nie będą korzystne, Open Finance, [dostęp ], na stronie: emeryturach_nie _beda_korzystne.html. Zmiana systemu emerytalnego po 1 maja 2011 roku, (2011), AXA Otwarty Fundusz Emerytalny, [dostęp ], na stronie: The article attempts to present the issue, which has been extensively discussed recently, concerning changes in functioning of Polish pension scheme. It includes the presentation of changes in the second pillar introduced by the government consisting in decreasing superannuation taken by Open Pension Funds and directing it to the Institute of Public Insurance (ZUS). The after effects of new solutions which have been put into practice are also discussed in this elaboration. There have been shown above all main dangers of functioning of the second pillar and the whole pension plan in Poland as well as the influence of changes on stock exchange market, economic conditions on stock exchange floor and financial market. Polityka Społeczna

18 ZMIANA ZASAD DYSTRYBUCJI SKŁADKI EMERYTALNEJ A ZNACZENIE OFE NA RYNKU FINANSOWYM Edyta Marcinkiewicz Politechnika Łódzka WPROWADZENIE Główne zadanie systemu emerytalnego z punktu widzenia jednostki jest określane jako alokacja dochodu w cyklu życia, natomiast w skali makroekonomicznej system emerytalny ma służyć dokonywaniu podziału bieżącego PKB pomiędzy pokolenie pracujące oraz pokolenie emerytów (Góra 2003). W perspektywie całej gospodarki ważne jest także uwzględnienie efektów zewnętrznych, jakie wywiera system emerytalny: wpływa on bowiem na poziom i strukturę zatrudnienia, wzrost PKB czy funkcjonowanie rynków finansowych. Obowiązujące od r. przepisy dotyczące podziału składki emerytalnej pomiędzy OFE a ZUS w istocie oznaczają zmianę w kierunku wyraźniejszego określenia typu polskiego systemu emerytalnego jako notional defined contribution (NDC) niż financial defined contribution (FDC). Zmienia to sposób podziału PKB, ograniczając znaczenie rynków finansowych jako kanału dystrybucji (tab. 1). Tabela 1. Zestawienie cech typów systemów o zdefiniowanej składce Typ systemu Stopa zwrotu Zobowiązanie Podział PKB NDC rg Rządu Bezpośredni FDC GD r=r GD Rządu Rynki finansowe FDC r=r fin Sektora prywatnego Rynki finansowe Źródło: (Góra 2003). Zmniejszenie wielkości składek, a tym samym wielkości środków, jakimi dysponują otwarte fundusze emerytalne (OFE), skłania do zastanowienia się nad skutkami takich zmian. Chociaż głównym zadaniem postawionym przed OFE jest gromadzenie i inwestowanie powierzonych aktywów, to nie sposób pominąć ich znaczącej roli także w zakresie oddziaływania na gospodarkę w następujących obszarach (Wyżnikiewicz 2009): zwiększenie akumulacji, czyli inwestycji rzeczowych w gospodarce, ograniczenie zaangażowania zagranicznych środków w finansowaniu krajowych inwestycji na rzecz zwiększenia roli rodzimych zasobów, zapewnienie dużego i stałego popytu na obligacje Skarbu Państwa, którego skutkiem jest obniżenie ich rentowności i zmniejszenie kosztów pozyskiwania środków przez państwo, wspieranie rozwoju rynku kapitałowego. Ze względu na skalę posiadanych środków otwarte fundusze emerytalne są znaczącym uczestnikiem krajowego rynku finansowego. Wychodząc z tego założenia istotną kwestią jest, jaka część składki emerytalnej trafia do OFE. Wszelkie zmiany na tym polu pociągają za sobą konsekwencje w zakresie makroekonomicznym, zarówno w krótkim jak i dłuższym horyzoncie czasowym. W niniejszym artykule wskazano na główne obszary wpływu funkcjonowania OFE na rynek finansowy oraz scharakteryzowano dotychczasowy udział funduszy emerytalnych na tym rynku. Podjęta została także próba określenia krótkookresowych (w perspektywie kilkuletniej) implikacji wynikających ze zmiany ustawy określającej ramy funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych, która weszła w życie r. sobie dystrybucji składki emerytalnej, zmieniając te proporcje na 88/12 (17,22% i 2,3%). Przedmiotem publicznej dyskusji jest pytanie, czy odebrana OFE część składki emerytalnej (tj. 5%) traktowana może być jako zasilenie I czy II filaru systemu emerytalnego, ponieważ mim że będzie ona ewidencjonowana w ZUS na specjalnych subkontach z zachowaniem prawa do dziedziczenia, to utraci ona swój kapitałowy charakter w pozostałych aspektach 3. Opierając się na koncepcjach wielofilarowego systemu emerytalnego zaproponowanych przez Bank Światowy (Holzmann, Hinz 2005) oraz OECD (Maintaining prosperity 1998) można uznać, że ta część składki emerytalnej zasili w istocie I filar systemu emerytalnego, a nie II 4. Wprowadzone rozwiązanie prawne utrzymuje rolę otwartych funduszy emerytalnych jako jedynego podmiotu zarządzającego składkami w ramach II filaru, ograniczając jednak znaczenie tej części systemu emerytalnego. Zmieniający się od 2011 r. sposób podziału składki emerytalnej będzie skutkował znacząco mniejszym napływem środków do otwartych funduszy emerytalnych (por. tab. 2). Część odprowadzana do OFE zredukowana została z 7,3% podstawy wymiaru do 2,3% w 2011 r. W dalszych latach zakładany jest stopniowy jej wzrost do 3,5% w 2017 r. Tabela 2. Harmonogram dystrybucji składki emerytalnej w ramach I i II filaru Lata Część składki odprowadzana do ZUS (% podstawy wymiaru) Część składki przekazywana do OFE (% podstawy wymiaru) Proporcje podziału składki emerytalnej między ZUS a OFE ,22 7,3 63/ ,22 2,3 88/ ,72 2,8 86/ ,42 3,1 84/ ,22 3,3 83/17 od ,02 3,5 82/18 Źródło: opracowanie własne. W latach fundusze pochodzące ze składek zasilające aktywa OFE systematycznie rosły od 7,6 mld zł w 2000 r. do 22,4 mld zł w 2010 r. (por. wykres 1). Zakładając, że czynniki determinujące bazę składkową (np. liczba i struktura wieku zatrudnionych, podstawa obliczania składki itd.) będą sprzyjały utrzymaniu się tendencji wzrostowej w wielkości odprowadzanych składek emerytalnych, można podjąć próbę kalkulacji o ile teoretycznie napływ składek do OFE zmniejszy się w najbliższych latach na skutek aktualnie przeprowadzonych zmian w przepisach. Szacunkowe obliczenia pokazują, że w 2011 r. do OFE zostanie przekazane około 15 mld zł pochodzących ze składek emerytalnych członków funduszy, w 2012 r. około 8 mld zł, a w 2013 r. około 10,5 mld zł. Wykres 1. Napływ składek emerytalnych do OFE w latach oraz prognoza na lata ZASADY DYSTRYBUCJI SKŁADKI EMERYTALNEJ Ramy prawne dla reformy systemu emerytalnego zapoczątkowanej w Polsce w 1999 r. wyznaczyła Ustawa z dnia r. o systemie ubezpieczeń społecznych 1 Wprowadzona została wówczas stawka procentowa składki na ubezpieczenie emerytalne w wysokości 19,52% podstawy wymiaru. Składka ta od dnia obowiązywania przepisów do r. dzielona była pomiędzy ZUS i OFE w proporcji 63/37 (12,22% i 7,3%). Wchodząca w życie r. Ustawa z r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych 2, wprowadziła zmianę w spo- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ZUS za lata Polityka Społeczna 2011

19 PORTFELE INWESTYCYJNE OFE wych, rodzaj papierów wartościowych, w które najchętniej inwestują fundusze emerytalne (tab. 3). W przypadku tych dwóch grup instrumentów można zauważyć najsilniejszą zależność w okresach dobrej koniunktury na giełdzie OFE zwiększają zaangażowanie środków w akcje (w ramach limitów), a zmniejszają w obligacje, natomiast w okresach dekoniunktury giełdowej ograniczają aktywność na rynku akcji na rzecz rynku obligacji. Tabela 3. Struktura portfeli inwestycyjnych OFE (stan na koniec rok) Instrumenty finansowe Miara Akcje NFI Akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym Bony skarbowe Depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe Obligacje Inne lokaty Razem Żródło: dane KNF. mld zł 0,07 0,05 0,06 0,01 0,13 0,37 0,24 0,33 0,42 % 0,2 0,1 0,1 0,0 0,1 0,3 0,2 0,2 0,2 mld zł 8,55 14,29 20,70 27,23 39,79 48,39 29,64 54,31 80,25 % 28,0 32,3 33,6 32,1 34,2 34,7 21,4 30,3 36,2 mld zł 0,58 1,72 1,70 0,52 2,30 2,45 0,59 0,46 1,70 % 1,9 3,9 2,8 0,6 2,0 1,8 0,4 0,3 0,8 mld zł 0,80 1,70 3,05 3,20 2,60 4,02 3,05 3,85 8,06 % 2,6 3,8 5,0 3,8 2,2 2,9 2,2 2,1 3,6 mld zł 20,48 26,28 35,74 53,50 70,70 83,61 103,79 119,23 129,98 % 67,2 59,4 58,0 63,1 60,8 59,9 75,1 66,6 58,7 mld zł 0,01 0,20 0,32 0,37 0,68 0,75 0,90 0,87 1,06 % 0,0 0,4 0,5 0,4 0,6 0,5 0,7 0,5 0,5 mld zł 30,49 44,23 61,56 84,83 116,22 139,59 138,21 179,04 221,46 % 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 W sumie udział posiadanych akcji i obligacji w portfelach polskich funduszy emerytalnych od początku ich funkcjonowania przekracza 90%. Oznacza to, że inne instrumenty mają marginalny wpływ na wyniki inwestycyjne OFE. Trzecią co do wielkości udziałów grupą składników portfeli funduszy są depozyty bankowe oraz bankowe papiery dłużne. Ich wartość kształtuje się na poziomie kilku miliardów zł i nie przekracza 4% wartości portfolio. Wykres 2. Roczne przyrosty wartości portfeli OFE Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KNF. Jak wynika z wykresu 2, za znaczną część przyrostu wartości portfeli inwestycyjnych OFE odpowiada napływ składek emerytalnych. W latach 2009 i 2010 wzrost wartości portfolio w około 50% był wynikiem zysków z inwestycji, w pozostałych 50% odpowiadał za niego napływ składek. W zestawieniu tym nie uwzględniono wypłat emerytur z II filaru, jednak obniżają one tylko nieznacznie pulę środków, którymi obracają OFE na rynkach finansowych. ROLA OFE NA RYNKU FINANSOWYM OFE fundusze emerytalne spełniają rolę pośrednika w procesie alokacji kapitału swoich członków. Skala środków, jakimi obracają sprawia, że należą do grupy największych inwestorów zbiorowych na rynku finansowym obok banków komercyjnych, towarzystw ubezpieczeniowych i funduszy inwestycyjnych. Jak wykazano w tab. 3, OFE gros swych aktywów angażują na rynku obligacji oraz na rynku Polityka Społeczna 2011 Realizując politykę inwestycyjną, fundusze emerytalne są ograniczone limitami zaangażowania środków w poszczególne instrumenty finansowe 5. Jedynie w przypadku akcji spółek giełdowych udział tych aktywów w portfelach OFE jest bliski dozwolonej prawem granicy, która wynosi 40% wartości portfela. Jest to drugi, po obligacjach skarboakcji. W 2006 r. ich udział w rynku obligacji skarbowych wynosił 21,4%, w ,2%, w ,3% i w ,8%, a w rynku bonów skarbowych odpowiednio: 9,7%; 11%; 2% i 1,2%) (Rozwój systemu 2011). Kolejną co do znaczenia grupą byli pozostali nierezydenci 14,7%, zakłady ubezpieczeń 13% oraz fundusze inwestycyjne 6,5% (Rozwój systemu 2011). Struktura nabywców bonów skarbowych przedstawiała się odmiennie, bowiem zdecydowanie dominowały tam banki z udziałem prawie 70%, natomiast fundusze emerytalne posiadały udział zaledwie 1,1%. Rozważając znaczenie OFE na rynku rządowych papierów dłużnych w kontekście zmiany składki emerytalnej przekazywanej do funduszy z 7,3% do 2,3%, należy wziąć pod uwagę fakt, że zmiana ta ma na celu ograniczenie przyrostu długu publicznego, a co za tym idzie wpływać będzie na wielkość emisji obligacji skarbowych w przyszłości. Zmniejszeniu środków, jakimi dysponują OFE jako główny nabywca papierów dłużnych Skarbu Państwa, będzie towarzyszyć jednocześnie zmniejszenie podaży tych instrumentów finansowych. OFE nie będą zasilane tak dużymi zasobami finansowymi, jak miało to miejsce przed zmianą, lecz środki te trafią do ZUS, gdzie będą przeznaczone na pokrycie bieżących zobowiązań emerytalnych. Utrzymujące się na przestrzeni ostatnich lat ujemne saldo pomiędzy przychodami a wydatkami z funduszu emerytalnego w ZUS corocznie przekracza przyrost długu publicznego Polski i jest jednym z głównych czynników generujących ten dług. Odebranie OFE części składki emerytalnej w perspektywie kilkuletniej pozwoli na znaczne zredukowanie przyrostu długu skarbu państwa, ale jednocześnie w przyszłości zwiększy zobowiązania ZUS z tytułu wypłaty emerytur, zmniejszając te zobowiązania po stronie sektora prywatnego (OFE). W dłuższym horyzoncie czasowym owe zobowiązania rządu mogą znacznie pogłębić dług publiczny i spowodować gwałtowne zwiększenie emisji obligacji skarbu państwa. Drugim ważnym rynkiem, na którym OFE angażują kapitał, jest Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Akcje spółek notowanych na GPW stanowią znaczącą grupę instrumentów finansowych, które wchodzą w skład portfolio OFE. Ich wartość w portfelach inwestycyjnych zwiększyła się niemalże 10-krotnie od 2002 r. (8,5 mld zł) do 2010 r. (80,25 mld zł). Natomiast struktura udziału akcji kształtowała się następująco (dane na koniec roku): w 2002 r. 28%, ,3%, ,6%, ,1%, ,2%, ,7%, ,4%, ,3% i w 2010 r. 36,2%. Wyraźne zmniejszenie 17

20 udziału tych instrumentach w portfelach OFE w 2008 r. spowodowane zostało kryzysem na rynku giełdowym. Fundusze emerytalne ograniczyły wówczas swoją aktywność na GPW, a dodatkowo wartość akcji, które pozostały w ich portfelach, spadła, podobnie jak cały rynek. Wykres 3. Struktura instytucjonalnych inwestorów krajowych na rynku akcji na GPW pod względem obrotów Źródło: roczne badania ankietowe 28 członków giełdy przeprowadzanie w latach przez GPW, OFE są obecnie bardzo znaczącą grupą krajowych inwestorów instytucjonalnych na GPW drugą co do wartości generowanych obrotów po towarzystwach funduszy inwestycyjnych (wykres 3). W 2010 r. ich udział w strukturze inwestorów krajowych pod tym względem wyniósł 22%. Biorąc pod uwagę fakt, że krajowi inwestorzy instytucjonalni wypracowują około 35% obrotów na rynku akcji, można przyjąć, że około 8% obrotów na rynku generują OFE. Jednocześnie na koniec 2010 r. posiadały one w swoich portfelach ponad 10% (w ujęciu wartościowym) akcji notowanych na GPW 6. Skala kapitału, jaki inwestowany jest przez OFE na giełdzie oraz specyfika ich działalności inwestycyjnej powodują, że mogą one wpływać na rynek giełdowy w różnoraki sposób. W wielu opracowaniach wskazuje się zarówno na pozytywne, jak i negatywne oddziaływania OFE: mają korzystny wpływ na przestrzeganie zasad ładu korporacyjnego przez spółki, w których akcje inwestują (Dębski 2006), w wyniku regularnego napływu składek emerytalnych w warunkach stałej podaży akcji na giełdzie wpływają na zwiększenie ryzyka wystąpienia tzw. spirali wzrostów akcji, czyli oderwania ich cen od podstaw fundamentalnych (Dębski 2006), wpływają na zwiększenie efektywności informacyjnej rynku akcji poprzez przyczynienie się do zmniejszenia anomalii kalendarzowych (Bohl i in. 2006) oraz redukcję autokorelacji stóp zwrotu akcji (Bohl, Brzeszczyński 2006). Udział akcji notowanych na GPW w portfelach funduszy emerytalnych jest na tyle znaczący, że determinuje wyniki inwestycyjne OFE. Są to instrumenty obarczone największym ryzykiem, a o sile ich wpływu na efektywność inwestycji OFE może świadczyć znaczący spadek wartości jednostek rozrachunkowych funduszy w II połowie 2008 r. na skutek załamania cen akcji na giełdzie. ZAKOŃCZENIE W chwili obecnej fundusze emerytalne w Polsce głównie akumulują składki, a transfery środków do ZUS przeznaczonych na wypłatę świadczeń praktycznie pozostają bez wpływu na wielkość aktywów, jakimi OFE obracają na rynku finansowym. Osoby, które przystępowały do OFE od 1999 r. to w zdecydowanej większości ludzie, którzy w chwili obecnej nie osiągnęli jeszcze wieku emerytalnego. Uczestnictwo w II filarze systemu emerytalnego było nieobowiązkowe dla osób urodzonych między r. a r., co spowodowało, że grupa członków OFE po 50. roku życia stanowi niewielką część (około 10%) ogółu członków, a wypłaty z OFE stanowią aktualnie tylko promil wpływów ze składek 7. Jak pokazano na wykresie 2, za wzrost wartości aktywów OFE w latach w równym stopniu odpowiadał zysk wypracowany na rynkach finansowych, co napływ składek. Jeśli OFE zdołają utrzymać dodatnie stopy zwrotu z posiadanych instrumentów finansowych, to mimo mniejszych wpływów ze składek tendencja wzrostu wartości ich portfeli inwestycyjnych zostanie utrzymana. Nie będzie to oczywiście przyrost tak dynamiczny, jak mógłby być, gdyby utrzymana została stawka 7,3%. Niemniej jednak można wnioskować, że w najbliższych kilku latach na skutek obniżenia części składki emerytalnej odprowadzanej do OFE z 7,3% do 2,3% (docelowo 3,5%) nie nastąpi zmniejszenie udziału funduszy emerytalnych na rynku finansowym. OFE inwestują ponad 95% swoich aktywów w obligacje oraz akcje, dlatego, rozpatrując wpływ nowych regulacji dotyczących podziału składki emerytalnej na rynki finansowe, w niniejszym artykule skupiono się głównie na rynkach tych dwóch instrumentów. Rozważając oddziaływanie zmian w przepisach na rynek obligacji skarbowych, należy wziąć także pod uwagę wysoce prawdopodobne zmniejszenie emisji nowych serii na skutek redukcji długu publicznego w najbliższych kilku latach. Odrębnym problemem są negatywne następstwa zmiany sposobu dystrybucji składki emerytalnej na rynku rządowych papierów dłużnych w dłuższej niż kilkuletnia perspektywie czasowej. Przyszłe zobowiązania emerytalne, jakie wynikają z transformacji obowiązującego w Polsce systemu zdefiniowanej składki w kierunku typu NDC, mogą bardzo poważnie zwiększyć w przyszłości dług publiczny. Stanowią również zagrożenie dla stabilności całego systemu emerytalnego. W przypadku rynku akcyjnego w dyskusji nad przyszłymi kierunkami zmian przepisów dotyczących II filaru pojawiają się opinie, że dobrym rozwiązaniem gwarantującym kontynuację realizowanej funkcji OFE w zakresie rozwoju GPW mogłoby być zwiększenie limitów inwestycyjnych dotyczących udziału akcji w portfelach funduszy. Akcje są najbardziej ryzykownymi instrumentami finansowymi spośród tych, w które OFE mogą inwestować, jednakże zwiększenie ich zaangażowania w portfelach pozwoliłoby funduszom osiągać wyższe stopy zwrotu. Trzeba jednak wziąć pod uwagę fakt, że dominacja jednego inwestora lub typu inwestorów nie służy efektywności rynku kapitałowego 8. W związku z tym pojawia się pytanie, czy w perspektywie kilkunastoletniej polski rynek akcji nie okaże się zbyt płytki dla tak dużego (i powiększającego swoje aktywa poprzez stały dopływ składek) inwestora, jakim są fundusze emerytalne. W takim kontekście mniejszy napływ składek do OFE nie może być uważany za czynnik ograniczający rozwój polskiej giełdy. 1 DzU z 1998 r., Nr 137, poz. 887 z późn. zm. 2 DzU nr 75, poz Środki pochodzące z część składki emerytalnej w wysokości 5% podstawy wymiaru, które od r. będą gromadzone w ZUS nie mają kapitałowego charakteru zarówno w sensie ekonomicznym, jak i finansowym nie są przeznaczane na inwestycje rzeczowe ani też nie są pomnażane na rynkach finansowych (por. Góra 2003). 4 Podstawowe atrybuty II filaru systemu emerytalnego wg taksonomii Banku Światowego i OECD to m.in.: zarządzany prywatnie, realizujący funkcję oszczędnościową (w przeciwieństwie do redystrybucyjnej funkcji I filaru), finansowany metodą kapitałową (z pomnażanych aktywów finansowych, nie z bieżących składek). 5 Limity te są zróżnicowane ze względu na rodzaj instrumentu finansowego i wynoszą od 10% do 40% (nie dotyczą one obligacji skarbowych). Kwestie te reguluje Rozporządzenie Rady Ministrów z 3 lutego 2004 r. w sprawie określenia maksymalnej części aktywów OFE, jaka może zostać ulokowana w poszczególnych rodzajach lokat oraz dodatkowych ograniczeń w zakresie prowadzenie działalności lokacyjnej przez fundusze emerytalne (DzU Nr 32, poz. 276, z późn. zm.). 6 Wartość rynkowa spółek notowanych na GPW na koniec 2010 r. wyniosła 796,5 mld zł (Rocznik Giełdowy 2010). 7 Suma wypłat emerytur kapitałowych z OFE w 2009 r. wyniosła 91 tys. zł (źródło: KNF, Biuletyn Roczny. Rynek OFE 2009). 8 Efektywności rozumianej w sensie informacyjnym, transakcyjnym i alokacyjnym (Czekaj i in. 2001). LITERATURA Biuletyn Roczny. Rynek OFE 2009 (2010), Warszawa: KNF. Bohl M.T., Brzeszczyński J. (2006), Do Institutional Investors Destabilize Stock Prices? Evidence from an Emerging Market, Journal of International Financial Markets, Institutions and Money, vol. 16(4), s Bohl M.T., Gottschalk K., Henke H., Pál R. (2006) Institutional Investors and Stock Market Efficiency: The Case of the January Anomaly, European University Viadrina Postgraduate Research Programme Working Paper, March. Czekaj J., Woś M., Żarnowski J.(2001), Efektywność giełdowego rynku akcji w Polsce. Z perspektywy dziesięciolecia, Warszawa: PWN. Dębski W. (2006), Fundusze emerytalne w Polsce i ich wpływ na rozwój rynku kapitałowego, Bank i Kredyt. Góra M. (2003), Inne spojrzenia na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalnej, Ekonomista nr 4, s Polityka Społeczna 2011