Strategie regionalne a starzenie się społeczeństwa

Transkrypt

1 Strategie regionalne a starzenie się społeczeństwa Age Proofing Toolkit zestaw narzędzi służących uwzględnianiu zagadnień związanych z wiekiem społeczeństwa

2 Strategie regionalne a starzenie się społeczeństwa Age Proofing Toolkit zestaw narzędzi służących uwzględnianiu zagadnień związanych z wiekiem społeczeństwa Martin Ferry, Centrum Badań Polityki Europejskiej, Uniwersytet w Strathclyde Richard Baker, organizacja Age Concern England Raport został wydany we współpracy z Komitetem Regionów. Nie przedstawia on oficjalnych poglądów KR. Lipiec 2006 r. Sponsorzy: Age Concern England The European Older People s Platform La Plate-forme européenne des Personnes âgées

3 Powitanie Strategie regionalne a starzenie się społeczeństwa Organizacje regionalne odgrywają coraz ważniejszą rolę w procesie sprawowania rządów we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej, a opracowywane i realizowane przez nie strategie wpływają znacząco na gospodarczy i społeczny rozwój regionów. Obecne strategie regionalne powstają w okresie dużych zmian zachodzących nie tylko w Europie, ale i na całym świecie. Gospodarka nabrała wymiaru globalnego, struktury polityczne wciąż ewoluują, a rozwój technologii stwarza nowe możliwości w zakresie komunikacji i usług. Organizacje regionalne, zastanawiając się nad najlepszym wykorzystaniem pojawiających się szans i wyzwań, muszą również pamiętać o zróżnicowaniu grup społecznych, takich jak producenci, konsumenci i inni uczestnicy rynku. Jedną z kluczowych zmian, z którą muszą zmierzyć się wszystkie regiony, jest starzenie się naszego społeczeństwa. się społeczeństwa będące skutkiem wydłużania się ludzkiego życia i obniżającej się płodności kobiet, zmienia zasadniczo strukturę ludności. W strukturze wieku ludności zaczynają przeważać osoby starsze, a tempo tych zmian jest coraz szybsze. Osoby starsze mają coraz większy wpływ na rozwój gospodarki i społeczeństw tak ze względu na swoje potrzeby jako konsumentów, jak i ze względu na swoje oczekiwania jako obywateli. się naszego społeczeństwa jest zjawiskiem, z którego możemy się cieszyć. Fakt, że żyjemy dłużej i w lepszym zdrowiu to duży sukces współczesnego społeczeństwa. Niemniej zjawisko to stawia przed nami szanse i wyzwania, które musimy zrozumieć, aby umieć im sprostać. Spis treści Powitanie Sekcja 1 Prezentacja zestawu 4 Czym jest proponowany zestaw narzędzi 4 Jak go stosować 4 Jak proponowany zestaw wiąże się z innymi narzędziami tego typu i instrumentami oceny 5 Zestaw narzędzi a strategie regionalne 5 Sekcja 2 Zestaw narzędzi 6 Nacisk na kwestie kluczowe 6 1. się społeczeństwa. Ogólne trendy, wspólne tematy i bieżące wskaźniki 7 2. się społeczeństwa a gospodarka regionalna. Zatrudnienie, wkład w gospodarkę i kwalifikacje się społeczeństwa a rozwój regionalny. Konsumpcja dóbr i usług 17 Spis treści Wszyscy pracujący poniżej szczebla krajowego muszą pojąć, jak wygląda mechanizm wzajemnego oddziaływania pomiędzy takim zjawiskiem jak starzenie się społeczeństwa a innymi czynnikami, na przykład migracją i strukturą grup mniejszości, aby wychwycić subtelne, lecz znaczące różnice demograficzne pomiędzy regionami, jak i wewnątrz samych regionów, a mające wpływ na wszystkie obszary polityki począwszy od gospodarki przez infrastrukturę do zdrowia. Centrum Badań Polityki Europejskiej przy Uniwersytecie w Strathclyde, we współpracy z partnerami programu Regions for All Ages (Regiony dla Każdego Wieku), opracowało specjalny zestaw narzędzi sponsorowany przez Komitet Regionów i organizację Age Concern England. Mamy nadzieję, że pomoże on organizacjom regionalnym w ocenie wpływu starzenia się społeczeństwa na sytuację w ich regionach poprzez dogłębne omówienie skutków tego zjawiska dla kluczowych obszarów polityki regionalnej i sformułowanie kontrolnej listy pytań pomocnej przy opracowywaniu strategii działania. Elementy zestawu zostały przygotowane z myślą o różnych systemach administracyjnych obecnie funkcjonujących w państwach członkowskich UE. 4. się społeczeństwa a infrastruktura regionalna. Infrastruktura, planowanie oraz rewitalizacja się społeczeństwa a zarządzanie na szczeblu regionalnym. Konsultacje i obywatelstwo 22 Sekcja 3 Zastosowanie w regionach Europy 24 Opracowanie strategii związanych ze starzeniem się społeczeństwa w kontekście różnych rodzajów administracji regionalnej 24 Realizacja strategii związanych ze starzeniem się społeczeństwa w kontekście różnych rodzajów administracji regionalnej 26 Mamy nadzieję, że zestaw ten będzie stanowić pożyteczne uzupełnienie istniejących już instrumentów dla osób, których zadaniem jest stworzenie takich warunków, aby z zachodzącymi zmianami można się było efektywnie zmierzyć już na szczeblu regionalnym. Sekcja 4 Dalsze działania i kontakty 28 Konsultacje na temat rozwoju strategii 28 Informacje o sponsorach 29 Sekretarz Generalny Komitetu Regionów Gerhard STAHL Dyrektor Generalny Age Concern England Gordon LISHMAN 2 3

4 Zestaw Sekcja 1 Prezentacja zestawu Zestaw jest dostępny w wersji papierowej lub można go pobrać w formacie pdf z następujących stron internetowych: Czasami może okazać się konieczne wprowadzenie zmian do analizy czy do propozycji zawartych w strategii lub też do samego wydźwięku dokumentu, aby uwzględnić aspekt starzenia się społeczeństwa. Opracowując przedstawiany zestaw narzędzi, jego autorzy starali się odzwierciedlić różnorodność systemów administracyjnych funkcjonujących w poszczególnych państwach Unii Europejskiej, jak również różne zakresy uprawnień i odpowiedzialności w nich obowiązujących. Oczywiście proponowane narzędzia użytkownicy powinni stosować w sposób selektywny w zależności od sytuacji panującej w ich kraju. Zestaw Czym jest proponowany zestaw narzędzi? Zestaw narzędzi służący uwzględnianiu zagadnień związanych z wiekiem (ang. Age Proofing Toolkit) zawiera informacje oraz szereg zwięzłych pytań pomagających dostrzec kluczowe problemy związane ze starzeniem się społeczeństwa w kontekście polityki regionalnej i polityki spójności. Ma stanowić gwarancję, że władze regionalne i organizacje działające na szczeblu regionalnym we wszystkich sektorach w pełni uwzględnią problemy związane ze starzeniem się społeczeństwa przy opracowywaniu strategii regionalnych. Jak proponowany zestaw wiąże się z innymi narzędziami tego typu i instrumentami oceny Dlaczego jest on ważny? Proponowany zestaw dopomoże uniknąć zagrożeń wynikających z nieuwzględnienia skutków starzenia się społeczeństwa. się społeczeństwa stawia przed władzami odpowiedzialnymi za zarządzanie i rozwój regionów szereg szans i wyzwań. Przedstawione tutaj narzędzia ukierunkowane są na problematykę starzenia się społeczeństwa. Tam, gdzie problem ten łączy się z innymi obszarami polityki, jak na przykład kwestiami płci, zostały one odrębnie omówione. Jednak niniejszy zestaw ma przede wszystkim służyć temu, aby dokumenty strategiczne odpowiednio uwzględniały aspekt starzenia się społeczeństwa. Dlatego stanowi on uzupełnienie innych instrumentów, które dopiero razem pozwalają spojrzeć na prowadzoną politykę z pełnej perspektywy. Zmiany w strukturze wieku będą wpływać na wiele dziedzin polityki: gospodarkę, popyt na usługi, charakter naszej infrastruktury. Przyszłe prawodawstwo w takich obszarach jak zatrudnienie, zdrowie, równouprawnienie i prawa człowieka, będzie odzwierciedlać problemy związane z wiekiem. Jak go stosować Proponowany zestaw narzędzi stosować można w dwojaki sposób: jako ściągę na temat problemów związanych z wiekiem przed opracowaniem dokumentu, jako instrument kontrolny, kiedy projekt dokumentu jest już gotowy. Zestaw narzędzi a strategie regionalne Proponowany zestaw opracowano z zamiarem zwiększenia świadomości na temat wpływu kwestii demograficznych i starzenia się społeczeństwa na sytuację w regionach państw członkowskich Unii Europejskiej, tak na szczeblu regionalnym, jak i na niższych szczeblach polityki. się społeczeństwa jest zagadnieniem przekrojowym wpływającym na wiele dziedzin działalności człowieka. Dlatego kwestie te należy uwzględniać przy formułowaniu i weryfikowaniu strategii regionalnych, takich jak plany gospodarcze, przestrzenne, plany dotyczące kształcenia ustawicznego, budownictwa mieszkaniowego, transportu, plany integracji społecznej i rozwoju lokalnego. Wskazówki dotyczące skutecznego stosowania Należy zapoznać się z jego treścią w celu zrozumienia, w jaki sposób problem starzenia się społeczeństwa może wpływać na tworzoną strategię. Należy korzystać z niego, opracowując dokument lub przy sprawdzaniu jego wstępnej wersji pod kątem pominięć i schematycznego traktowania kwestii związanych z wiekiem, celem upewnienia się, że uwzględniono w pełni skutki starzenia się społeczeństwa dla gospodarki regionalnej, rozwoju regionalnego i infrastruktury. Proponowany zestaw przygotowany został w takiej formie, by można było robić notatki w każdej jego sekcji. Można również robić kopie wybranych stron w zależności od potrzeb. Dodatkowe informacje Na stronie internetowej organizacji Regions for All Ages można znaleźć dalsze informacje i raporty. W szczególności raport Skutki starzenia się społeczeństwa dla polityki regionalnej opracowany dla organizacji Regions for All Ages przez Centrum Badań Polityki Europejskiej zawiera dogłębne omówienie poruszanych tutaj kwestii, a mianowicie znaczenia zjawiska starzenia się społeczeństwa dla strategii regionalnych na szczeblu europejskim. Raport zawiera również więcej szczegółów dotyczących konkretnych przypadków cytowanych w naszym kompendium w jego dalszej części. Ponadto bardziej szczegółowymi analizami kwestii związanych ze zmianami demograficznymi i polityką regionalną służyć mogą inni partnerzy organizacji Regions for All Ages. 4 5

5 1 Zestaw Sekcja 2 Zestaw narzędzi się społeczeństwa Poniższa sekcja ma charakter roboczy. Zawiera ona informacje i krótkie pytania, które mogą być pomocne przy opracowywaniu szeregu strategii regionalnych. Została ona podzielona na pięć części odzwierciedlających główne obszary kompetencji władz szczebla regionalnego i szczebli niższych na terytorium Unii Europejskiej. Oczywiście nie każda z tych części będzie miała jednakowe znaczenie dla poszczególnych państw. Lektura wszystkich pięciu sekcji z pewnością okaże się bardzo pomocna przy opracowywaniu strategii regionalnych, niemniej wskazane poniżej części mają szczególne znaczenie w przypadku konkretnych strategii regionalnych: Ogólne trendy, wspólne tematy i bieżące wskaźniki Unia Europejska będzie musiała zmierzyć się ze znacznym starzeniem się społeczeństwa w ciągu najbliższych dziesięcioleci. Bliższa analiza zjawiska starzenia się społeczeństwa i jego skutków dla szeregu obszarów polityki pomaga kręgom akademickim i decyzyjnym w formułowaniu odpowiedzi na wyzwania i szanse z tym związane. Oprócz dyskusji toczących się na szczeblu krajowym na temat wyzwań dla systemów emerytalnych i zabezpieczeń społecznych, również na szczeblach poniżej krajowego rośnie świadomość różnorodnych skutków tego zjawiska i zagadnienie to nabiera coraz większego znaczenia w programach strategii regionalnych na terytorium całej Unii Europejskiej. Obecne trendy demograficzne w UE to wysoka i wciąż rosnąca oczekiwana długość życia oraz bardzo niski współczynnik dzietności. Przewiduje się, że tendencje te będą się pogłębiać. Nacisk na kwestie kluczowe Strategie regionalne 1. Ogólne trendy, zagadnienia i wskaźniki 2. się społeczeństwa a gospodarka regionalna 3. się społeczeństwa a rozwój regionalny 4. się społeczeństwa a infrastruktura regionalna 5. się społeczeństwa a zarządzanie na szczeblu regionalnym W niedawnym raporcie Unii Europejskiej skierowanym do państw członkowskich przewiduje się, że współczynnik dzietności we wszystkich krajach pozostanie poniżej progu zapewniającego zastępowalność pokoleń. Oczekiwana długość życia przy urodzeniu wzrosła o około 8 lat od 1960 roku i przewiduje się, że wzrośnie o kolejne 6 lat w ciągu najbliższych pięciu dziesięcioleci. Te zmiany spowodują, że w ogólnej strukturze ludności w okresie od 2010 do 2050 roku (rysunki 1 i 2), zmniejszy się gwałtownie udział ludzi młodych, a zwiększy udział ludzi starszych. Gospodarcze X X X Przestrzenne X X X Rys.1: Piramida wieku dla ludności 25 państw UE w 2004 r. i 2050 r. (kolor niebieski oznacza mężczyzn, kolor czerwony kobiety) Kwalifikacje X X Budownictwo X X X X mieszkaniowe Integracja X X X X społeczna Lokalne X X X X X plany rozwoju Obszary X X X X X wiejskie Transport X X X X Źródło: Komisja Europejska (2006) Wpływ starzenia się społeczeństwa na wydatki publiczne: prognozy dla 25 państw członkowskich UE odnośnie systemów emerytalnych, opieki zdrowotnej, opieki długoterminowej, edukacji i pomocy dla bezrobotnych ( ) European Economy. Raport Specjalny nr ), s.7 6 7

6 1 Rys. 2: Zmiany w strukturze ludności według wybranych grup wiekowych w okresie od 2005 do 2050 r. Eurostat scenariusz podstawowy, EU-25 (w tysiącach) Ogół ludności -2.1% +1.2% +1.1% -4.3% Dzieci (0-14) -19.4% -3.2% -8.9% -8.6% Młodzi (15 24) -25.0% -4.3% -12.3% -10.6% Dorośli (25 39) -25.8% -4.1% -16.0% -8.0% Dorośli (40-54) -19.5% +4.2% -10.0% -14.1% Dorośli (55-64) +8.7% +9.6% +15.5% -14.1% Dorośli (65-79) +44.1% +3.4% +37.4% +1.5% Dorośli (80+) % +17.1% +57.1% +52.4% Źródło: Komisja Europejska (2004), Zielona księga, Wobec zmian demograficznych: nowa solidarność pomiędzy pokoleniami COM (2005) 94 końcowy Agenda polityczna ma temat starzenia się społeczeństwa Do tej pory dyskusje na temat starzenia się społeczeństwa koncentrowały się na takich aspektach jak emerytury i zabezpieczenia społeczne, opieka zdrowotna i socjalna na szczeblu krajowym. Jednak obecnie w całej Unii Europejskiej pojawia się nowe podejście do wyzwań i szans, jakie rodzi zjawisko starzenia się społeczeństwa. Mamy do czynienia z nową, szerszą definicją problematyki starzenia się społeczeństwa, obejmującą szereg kwestii: Emerytury i dochody. W wielu państwach członkowskich najpilniejsze wyzwanie staje przed systemami emerytalnymi i opieki społecznej. We wszystkich państwach UE przeprowadzono reformy mające na celu wprowadzenie oszczędności do systemów emerytalnych i cięcie kosztów poprzez obniżenie podstawowego poziomu świadczeń lub też otwarcie na sektor prywatny, w trosce o zasadę sprawiedliwości i uczciwości międzypokoleniowej. W niektórych państwach wprowadzono rozwiązania wspierające systemy oszczędzania z przeznaczeniem na emeryturę oraz zachęcające do kontynuacji aktywności zawodowej po przekroczeniu ustawowego wieku emerytalnego. Gospodarka i zatrudnienie. Opracowywane są rozwiązania wspierające status osób starszych na rynku pracy, wzmacniające ich szanse znalezienia i utrzymania pracy zgodnie z europejskimi celami w dziedzinie zatrudnienia (na przykład fiński Krajowy program dotyczący starzejących się pracowników). Poza tym wzrasta świadomość faktu, że osoby starsze stanowią coraz liczniejszą grupę konsumentów i że należy stworzyć dogodne warunku dla rozwoju rynku dóbr i usług dla nich przeznaczonych. Zróżnicowanie grupy osób starszych Osoby powyżej 50 roku życia, za wyjątkiem aspektu wieku, nie stanowią wcale jednorodnej grupy, lecz są kategorią bardzo zróżnicowaną pod względem płci, pochodzenia etnicznego, niesprawności, orientacji seksualnej oraz własnego postrzegania etapu życia, na którym się znajdują. Przyszłe pokolenia osób starszych będą wywodziły się z wyżu demograficznego z lat Niektórzy z nich mają zupełnie inne doświadczenia życiowe niż pokolenia przedwojenne i prawdopodobnie będą odznaczać się wysokimi osobistymi aspiracjami również w starszym wieku. Inne zmiany zachodzące w społeczeństwie również mają na to wpływ. Należą do nich: model małżeństwa i pracy kobiet, zmiany pod względem wielkości rodziny, definicja roli mężczyzny i kobiety, rozwój i starzenie się grup mniejszości etnicznych, częstsze posiadanie własnego domu, wzrost dochodów w przypadku niektórych i trwałe ubóstwo w przypadku innych, zróżnicowanie modelu zatrudnienia i emerytury, dłuższy okres aktywności zawodowej i zmiany w systemach emerytalnych, rozwój prywatnych usług opieki i zagospodarowania wolnego czasu. Wszystkie te czynniki wpłyną na przyszłe potrzeby i oczekiwania osób starszych. Opieka zdrowotna i inne usługi. Kluczowym wyzwaniem jest zapewnienie dostępności, odpowiedniej jakości i finansowej rentowności rynku zaspokajającego coraz bardziej zróżnicowany popyt oraz wykorzystanie rozwoju technologicznego do poprawy usług farmaceutycznych i w zakresie sprzętu dla osób starszych i niepełnosprawnych (na przykład portugalski Zintegrowany program wsparcia dla osób starszych). Prawa jednostki. Celem jest zwalczanie dyskryminacji i promowanie praw człowieka. Dyskryminacja ze względu na wiek staje się kluczowym zagadnieniem, jako że coraz bardziej poszerza się nasze rozumienie kwestii równouprawnienia i różnorodności w Europie. Potrzeba zwalczania dyskryminacji ze względu na wiek jest w coraz większym stopniu realizowana w prawodawstwie i poprzez promowanie pozytywnego wizerunku osób starszych oraz wzmacnianie ich roli w społeczeństwie (na przykład irlandzka strategia pt. Wdrażanie w praktyce zasad równouprawnienia osób starszych). Budownictwo mieszkaniowe i wspólnoty lokalne. Rośnie świadomość wpływu takich obszarów polityki jak transport, budownictwo mieszkaniowe, rewitalizacja miast i wsi na konkretne grupy ludności w różnym wieku oraz rosnącego zróżnicowania potrzeb osób starszych: samotnych, niepełnosprawnych, mieszkających w najuboższych dzielnicach miast lub na peryferyjnych obszarach wiejskich. Należy zadbać o to, aby prowadzone inicjatywy dotarły do wspomnianych grup (na przykład holenderski dokument strategiczny Czego ludzie oczekują, gdzie ludzie żyją). Wzrost dochodów, poprawa opieki zdrowotnej oraz zdrowszy styl życia przyczyniły się do wydłużenia ludzkiego życia w Europie. To oznacza, że więcej osób potrzebuje pomocy, aby utrzymać samodzielność również na późniejszym etapie życia. Jednak wzrosła również liczba starszych osób względnie sprawnych i aktywnych, z których wielu jest i nadal pragnie być aktywnymi uczestnikami rynku pracy, życia rodzinnego i życia lokalnych wspólnot. Niektóre rządy krajowe stopniowo opracowują zintegrowane strategie lub wytyczne, które umożliwiają koordynację działań w ramach nowego, wielowątkowego podejścia do kwestii starzenia się społeczeństwa (na przykład w Wielkiej Brytanii strategia pt. Wiek możliwości: sprostanie wyzwaniom starzejącego się społeczeństwa w XXI wieku). 8 9

7 1 Unia Europejska i starzenie się społeczeństwa Unia Europejska uznaje, że starzenie się Europy jest czynnikiem istotnym dla polityki spójności Europy, jej krajów i regionów. Twórcy strategii regionalnych powinni korzystać z istniejących już ram prawnych i polityk, które uwzględniają kwestie starzenia się społeczeństwa: Strategia lizbońska Strategia lizbońska traktuje o kluczowych problemach gospodarczych, takich jak niska stopa rozwoju, wysokie bezrobocie i wykluczenie społeczne. Przyznaje, że deficyt zatrudnienia w grupie wiekowej lat jest poważnym problemem, gdyż osłabia tempo wzrostu gospodarczego i przyczynia się do wykluczenia wielu osób ze społeczeństwa. W 2001 roku Rada Europejska wezwała do zwiększenia stopy zatrudnienia osób starszych do 50%, o dodatkowe 5 milionów osób 1. Agenda lizbońska została odnowiona wiosną 2005 roku z zaleceniem dla państw członkowskich opracowania kompleksowej strategii dotyczącej starzejącego się społeczeństwa do końca 2006 roku. Inne dokumenty Unii Europejskiej mówią, że taka strategia powinna zawierać zachęty dla pracowników do wydłużania aktywności zawodowej oraz dla pracodawców do zatrudniania i zatrzymywania starszych pracowników; powinna zwiększać udział wszystkich grup wiekowych w ustawicznym kształceniu, szczególnie pracowników starszych i nisko wykwalifikowanych, a także powinna zadbać o poprawę warunków pracy i jakości pracy oraz proponować działania zwalczające przeszkody w zatrudnieniu, takie jak jawna i ukryta dyskryminacja ze względu na wiek 2. Zielona księga Komisji na temat zmian demograficznych W marcu 2005 roku Komisja opublikowała Zieloną księgę Wobec zmian demograficznych i wezwała o nową solidarność między pokoleniami. Zielona księga proponuje trzy główne priorytety: przywrócenie wzrostu demograficznego przez podniesienie stopy urodzin oraz rozsądne wykorzystanie imigracji, zapewniając równy podział pomiędzy pokoleniami korzyści płynących ze wzrostu i ułatwiając przejście pomiędzy okresami aktywnymi i nieaktywnymi zawodowo, tak w starszym, jak i młodym wieku 3. Debata nad tą strategią miała bardzo szeroki zasięg i obecnie Komisja zastanawia się nad dalszymi krokami. Polityka spójności instrumentów rynku pracy pomocnych w skutecznym reagowaniu na starzenie się społeczeństwa oraz wzywa się Unię i jej partnerów w państwach członkowskich i regionach do inwestowania w działania na rzecz promocji zdrowia i prewencji chorób 5. Poziom środków finansowych dostępnych dla poszczególnych regionów ulegnie dużym zmianom głównie ze względu na przesunięcie funduszy polityki spójności ze starych do nowych państw członkowskich. Jednak wyraźne nawiązanie do kwestii starzenia się społeczeństwa w dokumentach Wspólnoty oraz margines swobody przyznany krajom i regionom przy formułowaniu priorytetów dla funduszy w ramach wspomnianych wytycznych to czynniki pozwalające poszerzyć zakres wykorzystania unijnych środków finansowych na bardziej strategiczne działania związane ze starzeniem się społeczeństwa. Dyrektywa ramowa dotycząca zatrudnienia W roku 2000 Rada Europejska przyjęła dyrektywę ramową w sprawie zatrudnienia, która wprowadziła zakaz dyskryminacji ze względu na wiek 6. Do grudnia 2006 roku wszystkie państwa członkowskie uchwalą ustawy zakazujące dyskryminacji ze względu na wiek, a wiele regionów opiera się już obecnie na dyrektywie, aby zintensyfikować prace nad strategiami związanymi z wiekiem. Można oczekiwać, że dyskryminacja ze względu na wiek i starzenie się społeczeństwa staną się głównymi tematami Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla Wszystkich w 2007 roku i że na kwestii wieku skoncentruje się również najbliższa analiza wykonalności zlecona przez Komisję Europejską odnośnie dalszych działań na rzecz równouprawnienia, przewidziana na 2007 rok. Ochrona i integracja społeczna Oprócz kwestii zatrudnienia, strategia lizbońska zawiera również zobowiązanie do poprawy spójności i polityki społecznej na równi z celami ekonomicznymi. Osoby starsze są grupą wiekową najbardziej narażoną na ubóstwo i wykluczenie społeczne ze względu na szereg czynników, takich jak ograniczone kontakty społeczne, problemy zdrowotne, niskie dochody, brak mobilności oraz fakt, że często bywają ofiarą przemocy. W kontekście procesu UE dotyczącego integracji i opieki społecznej państwa członkowskie uzgodniły, że w ramach otwartej metody koordynacji przystąpią do dostosowania swoich krajowych planów działań w taki sposób, aby zapewnić bardziej zintegrowane podejście do kwestii emerytalnych, opieki zdrowotnej i długoterminowej oraz integracji społecznej. Związek wzrostu gospodarczego z kwestiami starzenia się społeczeństwa odzwierciedlają polityka spójności UE oraz wytyczne dotyczące funduszy strukturalnych. się społeczeństwa aktualnie stało się wyraźniej obecne w wytycznych budżetowych UE, zostało również uwzględnione w przygotowanym przez Komisję projekcie ram finansowych na następny okres programowania i powinno znaleźć odzwierciedlenie w krajowych programach dotyczących podziału funduszy strukturalnych na okres Trzeci raport na temat spójności określa starzenie się społeczeństwa jako jedną z czterech podstawowych sił napędowych polityki spójności i proponuje, aby wskaźniki wydajności Europejskiego Funduszu Społecznego na okres były związane z: promowaniem aktywnego starzenia się, promowaniem kształcenia ustawicznego. Wpływ gospodarczy Nowe prognozy wydatków związanych z wiekiem dla wszystkich dwudziestu pięciu państw członkowskich obejmujących wydatki emerytalne, koszty opieki zdrowotnej, opieki długoterminowej, edukacji i świadczeń dla bezrobotnych pozwoliły na oszacowanie skutków starzenia się społeczeństwa dla gospodarki i budżetów państw członkowskich oraz konsekwencji dla równowagi wydatków publicznych. Sprawozdanie Rady ECOFIN i Komitetu Polityki Gospodarczej Wpływ starzenia się społeczeństwa na wydatki publiczne 7 przewiduje łączny wzrost wydatków związanych z wiekiem w UE25 o 3,4 punktu procentowego PKB do 2050 roku w warunkach aktualnej polityki. W strategicznych wytycznych Wspólnoty, czyli ogólnym zarysie strategicznych priorytetów Komisji odnośnie rozwoju w następnym okresie programowania, podkreśla się konieczność stworzenia Jednak sprawozdanie zaleca bardziej dogłębną analizę kosztów związanych ze starzeniem się społeczeństwa i ich poszczególnych składników, jako że w zależności od państwa członkowskiego 10 1 Komisja Europejska (2002) O zwiększenie udziału w rynku pracy i propagowanie aktywności zawodowej osób starszych, (COM(2002) 9 końcowy), Bruksela, 24 stycznia 2002 r. 2 Komisja Europejska (2004) Wspólnoty Europejskie, Sprostać wyzwaniom. Strategia Lizbońska na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Sprawozdanie Grupy Wysokiego Szczebla pod kierownictwem Wima Koka, listopad 2004, s Komisja Europejska (2005), Zielona księga "Wobec zmian demograficznych: nowa solidarność między pokoleniami", COM (2005) 94 końcowy, 16 marca 2005 r. 4 Komisja Europejska (2004) Budowanie naszej wspólnej przyszłości: perspektywy finansowe i polityczne dla rozszerzonej Unii na lata , COM(2004), 101, 2 marca 2004 r. 5 Komisja Europejska (2005), Polityka spójności wspierająca wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Strategiczne wytyczne Wspólnoty na lata , COM (2005) 0299, 5 lipca 2005 r. 6 Dyrektywa Rady 2000/78/EC z 27 listopada 2000 r. ustalająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy. 7 ECFIN/EPC (2006) REP/238 final. Wpływ starzenia się społeczeństwa na emerytury, zdrowie i opiekę długoterminową, edukację oraz zasiłki dla bezrobotnych osób starszych. Sprawozdanie podsumowujące. 11

8 1 mamy do czynienia z innymi zmiennymi, a zatem konieczny jest dokładny wgląd w czynniki istotne dla każdego państwa. W szczególności podkreśla, że zmiana polityki może mieć znaczący wpływ na przyszłe wydatki. Na przykład reforma emerytur i wyższa stopa zatrudnienia starszych pracowników mogą przyczynić się do ograniczenia wydatków publicznych. Sprawozdanie zwraca również uwagę na fakt, że wydatki na służbę zdrowia, opiekę długoterminową i opiekę nad osobami niepełnosprawnymi można ograniczyć o połowę dzięki odpowiedniej polityce zachęcającej do zdrowego trybu życia. Wpływ na regiony Znaczenie starzenia się społeczeństwa dla strategii regionalnych W strategiach regionalnych ukierunkowanych na wzrost gospodarczy, integrację społeczną i zrównoważony rozwój, kluczowego znaczenia nabierają następujące kwestie: zwiększenie wkładu osób starszych w rozwój gospodarki; zrozumienie potrzeb i umożliwienie samodzielności osób starszych tworzących bardzo przecież niejednorodną grupę społeczną; Na całym terytorium UE oczekiwana długość życia jest wysoka i cały czas wzrasta przy niskim wskaźniku dzietności, a skutki tego rozległego procesu demograficznego są coraz bardziej widoczne na szczeblu regionalnym, choć w zróżnicowany sposób. Modele zatrudnienia i migracji wchodzą w interakcje z wyżej wspomnianymi trendami, przynosząc szczególne skutki o charakterze przestrzennym i terytorialnym. Wskaźniki demograficzne wyraźnie wskazują na wysoki stopień zróżnicowania regionalnego w UE. Rys.3: Mapa różnic regionalnych pod względem wskaźnika obciążenia demograficznego (liczba osób powyżej 65 roku życia w porównaniu do przedziału wiekowego 15-64) dla NUTS 2, 2002 r. poznanie wzorców konsumpcji coraz liczniejszej populacji osób starszych z sektora prywatnego i publicznego oraz odpowiednie dostosowanie oferty dóbr i usług; zachęcenie osób starszych do udziału we władzach regionalnych; podjęcie problemu ubóstwa i wykluczenia społecznego wśród osób starszych. W odpowiedzi na bardzo zróżnicowane sytuacje w poszczególnych regionach, opracowuje się strategie mające na celu pokazanie w sposób przekrojowy konsekwencji starzenia się społeczeństwa. Brytyjskie forum poświęcone problematyce osób starszych North West Forum on Ageing (zwane również 5050 vision), współpracujące przy opracowaniu regionalnej strategii gospodarczej (RES Regional Economic Strategy), działa na rzecz uwzględniania kwestii starzenia się społeczeństwa przy formułowaniu polityki regionalnej. Ważnym instrumentem pozwalającym wpływać na takie strategie jak RES jest zestaw narzędzi Age Proofing Toolkit 8 opracowany dla partnerów programu Regions for All Ages Programme przez Uniwersytet Nottingham Trent i udostępniony wszystkim angielskim regionom. Źródło: Komisja Europejska, Rocznik Statystyczny Regionów, 2004 r., s Zestaw jest dostępny na stronie internetowej organizacji Age Concern, skąd można go pobrać formacie PDF: 13

9 1 się społeczeństwa Ogólne trendy, wspólne tematy i bieżące wskaźniki 2 się społeczeństwa a gospodarka regionalna Zatrudnienie, wkład w gospodarkę i kwalifikacje 14 Pytanie Aktualny kontekst Dalsze wymogi Czy dokument odzwierciedla bieżące i przyszłe trendy demograficzne w takich obszarach jak gospodarka, infrastruktura i polityka społeczna? Czy analiza obejmuje ogólne trendy związane ze starzeniem się społeczeństwa oraz specyficzne trendy regionalne, takie jak migracja czy charakter mniejszości etnicznych? Czy dokument odzwierciedla odnośne ramy prawne i wyznaczone cele? Czy dokument nie zawiera ogólników i stereotypów o różnych grupach wiekowych i czy odzwierciedla zróżnicowanie populacji ludzi powyżej 50 roku życia? Czy w warstwie językowej unika stosowania stereotypowych przekazów oraz nie tworzy negatywnego wizerunku osób starszych? Czy dokument wykorzystuje informacje o panujących trendach do formułowania konkretnych propozycji? Czy proces konsultacji nad dokumentem dotyczył właściwej grupy wiekowej? Rynek pracy starzeje się, gdyż żyjemy coraz dłużej i coraz mniej młodych ludzi zasila szeregi osób pracujących. Rośnie świadomość faktu, że problemy dla rozwoju regionalnego wynikające ze zmian demograficznych można zrekompensować skuteczniejszym wykorzystaniem wkładu osób starszych do gospodarki regionalnej. Osoby starsze mogą być aktywnymi uczestnikami gospodarki regionalnej na różne sposoby i już to czynią: na przykład wiele osób starszych pracuje w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin lub prowadzi swoją własną działalność gospodarczą. Osoby zdolne do pracy, lecz obecnie korzystające ze świadczeń chorobowych lub przebywające na wcześniejszej emeryturze, mogłyby zdecydować się na powrócenie na rynek pracy, gdyby zaoferowano im miejsce pracy, dobre warunki i odpowiednie przeszkolenie. Osoby starsze często wnoszą nieodpłatnie wkład w rozwój regionów jako wolontariusze lub opiekunowie starszych krewnych czy wnuków. Z wielu różnych powodów, wykorzystanie i rozwój tego potencjału jest poważnym wyzwaniem. Z jednej strony, dyskryminacja ze względu na wiek obecna w kulturze i polityce wielu organizacji zniechęca pracodawców do uczestnictwa w inicjatywach mających wypracować bardziej postępowe podejście do pracowników w starszym wieku. Z drugiej strony, nie zawsze udaje się zaangażować osoby starsze w prowadzone inicjatywy ze względu na ich osobistą sytuację, na przykład spoczywające na nich obowiązki opieki, czy ze względu na stawiane wymagania zdrowotne, konieczność przemieszczania się lub też brak koniecznych kwalifikacji. Władze i agencje regionalne mają do odegrania ważną rolę w tym zakresie. Właśnie na tym szczeblu można odpowiednio koordynować różne obszary polityki i zadbać o ściślejsze kontakty pomiędzy decydentami, światem biznesu, pracodawcami a osobami starszymi. Długoterminowe koszty nieobecności starszych ludzi na rynku pracy to obniżenie tempa wzrostu gospodarczego oraz wydatki na świadczenia związane z bezrobociem. Dla obywateli koszty te to wykluczenie społeczne i gospodarcze, zły stan zdrowia oraz utrata wiary w siebie i niska samoocena. Obecnie prowadzi się szereg inicjatyw w różnych regionach europejskich: Jeden z nurtów walijskiej Strategii dla osób starszych koncentruje się na odblokowaniu gospodarczego potencjału osób starszych. Łączy próby włączenia aspektu wieku do programów rynku pracy z inicjatywami skierowanymi do osób starszych jako specyficznej grupy w populacji czynnej zawodowo. Wchodzą w to inicjatywy polegające na oferowaniu specjalnie ukierunkowanych szkoleń, rozwijaniu tzw. miękkich umiejętności (soft skills), pobudzaniu wiary w siebie i pomaganiu w zakładaniu własnej działalności gospodarczej. W Nadrenii Północnej-Westfalii Arbeit und Innovation im Demographischen Wandel Arbid (Praca i innowacja w okresie zmian demograficznych) stara się koordynować stronę podaży i popytu, dobierając kwalifikacje oferowane przez osoby starsze do możliwości pojawiających się na rynku pracy. Osoby (często starsze) opiekujące się starszymi krewnymi również mogą liczyć na pomoc, która obejmuje wypracowanie właściwym ram prawnych (na przykład z zakresu prawa pracy) wystarczająco elastycznych, aby umożliwić pogodzenie życia zawodowego z obowiązkami wynikającymi z opieki nad krewnymi, jeżeli istnieje taka potrzeba. 15

10 2 się społeczeństwa a gospodarka regionalna Zatrudnienie, wkład w gospodarkę i kwalifikacje 3 się społeczeństwa a rozwój regionalny Konsumpcja dóbr i usług Pytania Aktualny kontekst Dalsze wymogi Czy dokument uwzględnia wymierny ekonomicznie wkład osób starszych w rynek pracy obejmujący pracę najemną i na własny rachunek, jak i nieodpłatną działalność, taką jak opieka nad krewnymi i wolontariat? Czy dokument określa obecny stan zaangażowania osób starszych w gospodarkę regionu i potencjał przyszłego rozwoju w tym zakresie? Czy dokument wskazuje na istniejące cele na szczeblu europejskim i krajowym oraz uwzględnia tendencje w prawodawstwie? Czy dokument proponuje konkretne inicjatywy w takich obszarach jak zatrudnienie, kształcenie ustawiczne, rozwój kwalifikacji, wolontariat oraz opieka nad osobami chorymi i starszymi? Czy dokument określa partnerskie agencje na szczeblu krajowym i regionalnym w tym zakresie? Osoby starsze dysponują coraz większą siłą nabywczą. Stanowią coraz liczniejszą grupę konsumencką na rynku mieszkaniowym, rynku usług kulturalnych, rozrywkowych, farmakologicznych, turystycznych i informatycznych, a zatem stwarzają nowe możliwości dla rozwoju regionalnych gospodarek. Przedsiębiorcy i usługodawcy powinni umieć rozpoznać poszczególne segmenty popytu populacji ludzi starszych i zapewnić, iż oferowane dobra i usługi będą dla nich dostępne oraz będą odpowiadać ich potrzebom i oczekiwaniom. Ma to szczególne znaczenie na terenach o wysokiej koncentracji względnie zamożnych starszych osób: W Nadrenii Północnej-Westfalii przeprowadzone badania wykazały, że działalność wychodząca naprzeciw potrzebom i zainteresowaniom osób starszych może przynieść nowych miejsc pracy, zwiększając wpływy państwa z podatków w sumie o ponad 1,2 miliarda euro do 2010 roku. Podobne badania przeprowadzone w Republice Federalnej Niemiec prognozują ponad dodatkowych miejsc pracy w tzw. srebrnej gospodarce (silver economy) w ciągu następnych dwóch dziesięcioleci i pozwalają wnioskować, że żaden inny sektor w Niemczech nie posiada tak wysokiego potencjału rozwoju 9. Dlatego powołano specjalną grupę zadaniową ds. Seniorenwirtschaft (gospodarki seniorów). Inicjatywa ta oparta jest na dialogu, co oznacza, że wiele różnych podmiotów, takich jak przedsiębiorcy, związki zawodowe, organizacje paramedyczne i uniwersytety z regionów UE, wspólnie uczestniczy w konferencjach i innych wydarzeniach, zastanawiając się nad odpowiednią ofertą usług dla konsumentów w bardziej zaawansowanym wieku: mieszkaniowych, telekomunikacyjnych czy związanych ze spędzaniem czasu wolnego. Niemniej dystrybucja dochodów wewnątrz populacji osób starszych jest bardzo niejednorodna i niektórzy żyją na granicy ubóstwa. W zasadzie emeryci zazwyczaj mają niższe dochody niż osoby aktywne zawodowo, a zatem starzenie się społeczeństwa we wszystkich państwach członkowskich oznacza, że w ciągu najbliższych 25 lat w Europie nasilą się takie zjawiska jak wykluczenie społeczne, nierówności w dochodach oraz ubóstwo 10. Strategie ukierunkowane na konkretne klasy społeczne, zawody, grupy etniczne czy miejsca geograficzne wpływają również na sytuację osób starszych, a skutki starzenia się społeczeństwa różnią się w zależności od miejsca i warunków społeczno-ekonomicznych. W wielu państwach członkowskich niektóre kategorie osób starszych, takie jak osoby żyjące samotnie, osoby o różnym stopniu niepełnosprawności, osoby mieszkające w zaniedbanych dzielnicach miast oraz na peryferyjnych terenach wiejskich, są zagrożone ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Dlatego usługodawcy powinni zadbać o dostępność usług dostosowanych do potrzeb i oczekiwań osób starszych niezależnie od miejsca ich zamieszkania, siły nabywczej, sytuacji rodzinnej i zawodowej B. Augurzky, and U. Neumann, Ökonomische Ressourcen älterer Menschen. Regionalwirtschaftliche und fiskalische Effekte einer Förderung der Seniorenwirtschaft in Nordrhein-Westfalen, Dostępny na stronie: 10 Urząd Planowania Społecznego i Kulturalnego Królestwa Niderlandów, Nierówności Państw Opiekuńczych. Dystrybucyjne konsekwencje starzenia się społeczeństwa w sześciu państwach europejskich,the Hague, 2004 r. Dostępny na: 17

11 ➂ Odpowiedź polityki regionalnej na zjawisko starzenia się społeczeństwa powinna uwzględniać dużą różnorodność w grupie osób starszych pod względem zamożności i integracji społecznej: Na przykład w Irlandii Północnej sprawiedliwość społeczna ucieleśniona została w tzw. zasadzie TSN (Targeting Social Need określenie potrzeby społecznej), czyli polityki wyższego szczebla w zakresie walki z bezrobociem, zwiększania szans na znalezienie zatrudnienia oraz eliminowania przyczyn wykluczenia społecznego. Działania w ramach tej polityki koncentrują się głównie na najuboższych obszarach. Szczególną uwagę zwraca się na problemy pracowników w starszym wieku, na nisko płatnych stanowiskach, emerytów żyjących wyłącznie z państwowej emerytury i ze świadczeń socjalnych oraz osób starszych w trudnych warunkach mieszkaniowych 11. się społeczeństwa a rozwój regionalny Czy dokument określa, gdzie starzenie się społeczeństwa może stanowić szansę na rozwój dóbr i usług oraz na innowację? Czy dokument wskazuje na konkretne działania wspierające tworzenie takiego rynku? Czy dokument wskazuje na przyszłe zmiany popytu i w jaki sposób powinna zmienić się również oferta usług? Konsumpcja dóbr i usług Pytanie Aktualny kontekst Dalsze wymogi Czy dokument uwzględnia siłę nabywczą osób starszych na różnych rynkach oraz ich znaczenie jako konsumentów usług publicznych? Czy dokument wskazuje na dobra i usługi, których kluczowymi konsumentami są osoby starsze? Czy dokument uwzględnia problem integracji społecznej i ubóstwa wśród osób starszych oraz proponuje konkretne działania z tym związane? Czy dokument proponuje konkretne działania mające pomóc osobom starszym w podniesieniu ich dochodu poprzez własną działalność gospodarczą, inwestycje i pomoc socjalną? New TSN The Way Forward Towards An Anti Poverty Strategy. A Consultation Document (Nowy TSN Na drodze ku strategii zwalczającej ubóstwo. Dokument konsultacyjny)

12 4 się społeczeństwa a infrastruktura regionalna Infrastruktura, planowanie i rewitalizacja Zjawisko starzenia się społeczeństwa oraz struktura zatrudnienia i migracji wzajemnie na siebie oddziałują, przynosząc szczególne skutki dla przestrzennego i terytorialnego charakteru regionu. Wraz ze starzeniem się mieszkańców można oczekiwać znaczącej zmiany w strukturze ludności danego obszaru. Mianowicie zwiększa się liczba osób starszych i zmienia się ich sytuacja ze względu na zmianę poziomu dochodów, stanu zdrowia i aktywności. Wiele osób starszych to osoby samotne, co jest wynikiem zachodzących zmian w strukturze rodziny. We Włoszech, w regionie Emilia Romania, jednym z celów Planu działania społeczeństwo otwarte dla wszystkich pokoleń jest transport regionalny uwzględniający potrzeby osób starszych stanowiących 30% ludności. się społeczeństwa a infrastruktura regionalna Infrastruktura, planowanie i rewitalizacja Młodzi opuszczają wspólnoty wiejskie i peryferyjne w poszukiwaniu pracy w mieście. To może spowodować wyizolowanie osób starszych mieszkających na terenach wiejskich lub peryferyjnych. Z drugiej strony, tendencja widoczna wśród osób w średnim wieku lub wieku przedemerytalnym do przenoszenia się na wieś lub nawet poza granice kraju może jednocześnie wystawić na próbę infrastrukturę regionu i stymulować rozwój gospodarki regionalnej. Kolejny czynnik to rozmieszczenie i struktura grup ludności w zależności od pochodzenia etnicznego, płci, niepełnosprawności, poziomu dochodów i zatrudnienia w obrębie regionu. Różne grupy starzeją się w różnym tempie i charakteryzują się różnymi więziami rodzinnymi i międzypokoleniowymi, co może w znaczącym stopniu wpływać na demograficzną strukturę regionu. Kluczowe wyzwanie to zaoferowanie odpowiedniej kombinacji usług mieszkaniowych, opieki, dostosowania i wsparcia pozwalających osobom starszym na pozostanie we własnych domach, a w każdym razie na terenie wspólnoty, bez konieczności przenoszenia się do specjalnych ośrodków. Dzięki temu większość osób starszych zachowa samodzielność i będzie zainteresowana dostępnością mieszkań o różnym typie własności i odpowiednim wyposażeniu. Oprócz rozwiązania problemów mieszkaniowych, należy również zadbać o szerszy kontekst, czyli fizyczne i społeczne środowisko człowieka. Wymaga to spojrzenia na wspólnotę lokalną jak na przestrzeń życiową, co stanowi pojęcie o wiele szersze niż zwykłe otoczenie. Bezpieczeństwo, łatwy dostęp do sklepów i ośrodków zdrowia, odpowiedni transport umożliwiający zorganizowanie wolnego czasu, możliwości zatrudnienia czy innej działalności, dostęp do usług, wszystko to wpływa na samopoczucie osób starszych we wspólnotach lokalnych. Pytanie Aktualny kontekst Dalsze wymogi Czy dokument odzwierciedla bieżące i przyszłe potrzeby mieszkaniowe (dla par i gospodarstw jednoosobowych) w kontekście starzejącego się społeczeństwa? Czy dokument porusza kwestie poprawy warunków mieszkaniowych i warunków życia osób starszych? Czy dokument stara się zapewnić osobom starszym odpowiedni dostęp do środków transportu, aby mogły prowadzić aktywne życie? Czy dokument uwzględnia infrastrukturę handlową i usługi dla osób starszych? Na terenie UE, plany i strategie regionalne dotyczące mieszkań, infrastruktury i usług stopniowo zaczynają uwzględniać zmiany zachodzące w strukturze ludności. W fińskim regionie Kainuu polityka mieszkaniowa, szeroki dostęp do opieki społecznej i internetu mają zatrzymać osoby starsze we wspólnotach wiejskich, aby zapobiec nadmiernemu napływowi ludności do stolicy regionu i zachować równowagę w rozmieszczeniu terytorialnym mieszkańców 12. Czy dokument formułuje konkretne propozycje wsparcia dla osób starszych z wykorzystaniem nowych technologii, takich jak technologie telekomunikacyjne? A. Aldea-Partanen, E. Lehto and O. Jukka, Dostęp do usług na terenach wiejskich w Finlandii: przykłady regionów Kainuu i Północnej Karelii, Oulu, Uniwersytet w Joensuu, 2004

13 5 się społeczeństwa a zarządzanie na szczeblu regionalnym się społeczeństwa a zarządzanie na szczeblu regionalnym Konsultacje i obywatelstwo Konsultacje i obywatelstwo Odrębnym aspektem nowych regionalnych strategii związanych z wiekiem jest nacisk kładziony na obywatelską rolę osób starszych. W tym zakresie mamy dwa wzajemnie łączące się priorytety. Po pierwsze, chodzi tutaj o działania zachęcające osoby starsze do zaangażowania i udziału w życiu wspólnot regionalnych. Choć trudno oszacować wkład osób starszych, to poprzez korzystanie z usług regionalnych i lokalnych, pracę w charakterze wolontariuszy i opiekunów, mogą one zaliczać się do najbardziej aktywnych członków wspólnot lokalnych. Na przykład okazuje się, że osoby starsze odgrywają kluczową rolę przy zakładaniu i prowadzeniu przedsiębiorstw socjalnych na terenach wiejskich i że ten typ działalności przynosi korzyści tak pracownikom, jak i klientom 13. Tego rodzaju wkład do kapitału społecznego czy do spójności wspólnot i regionów może rozwijać się lub zanikać w zależności od stopnia, w jakim osoby starsze mają możliwość wypowiedzenia się na takie tematy jak zagospodarowanie przestrzenne, mieszkalnictwo, sieci usługowe i transportowe. Pytanie Aktualna zawartość Przyszła zawartość Czy dokument wskazuje na znaczenie osób starszych dla społecznego, politycznego i kulturalnego życia regionu? Czy dokument wskazuje na konkretną formę konsultacji osób starszych i zaangażowania ich w zarządzanie na szczeblu regionalnym? Po drugie, twórcy polityki regionalnej kładą większy nacisk na aktywny udział przedstawicieli starszych mieszkańców w opracowywaniu konkretnych strategii związanych z wiekiem. Dlatego należy informować o prowadzonych inicjatywach i zadbać o ich dotarcie do właściwych odbiorców w populacji osób starszych. Zasięg i charakter zaangażowania starszych ludzi różni się w zależności od tradycji lokalnych i od siły społeczeństwa obywatelskiego. W Walii plany powołania komisarza wyższego szczebla ds. osób starszych, który byłby rzecznikiem interesów osób w zaawansowanym wieku, jest wyrazem dążenia do sformułowania interesów tej coraz liczniejszej, ale niedostatecznie reprezentowanej grupy społecznej. Zarówno w Północno-Zachodniej Anglii, jak i w Nadrenii Północnej-Westfalii regiony reagują coraz aktywniej na problemy związane ze starzeniem się społeczeństwa, starając się uczynić osoby starsze współautorami polityk i inicjatyw poprzez zaangażowanie przedstawicieli organizacji zajmujących się problemami osób starszych w proces konsultacyjny, decyzyjny i wykonawczy. Czy dokument uwzględnia wkład osób starszych w inicjatywy lokalne, takie jak przedsiębiorstwa socjalne i wskazuje na mechanizmy pozwalające wzmocnić tę rolę w przyszłości? Czy dokument nie zawiera ogólników i stereotypów o roli i potrzebach różnych grup wiekowych? Np. warstwa językowa, negatywny wizerunek osób starszych Plunkett Foundation; PRIME; Age Concern; Countryside Agency, 2004; Defra, 2004

14 Zestaw Sekcja 3 Zastosowanie w regionach Europy Opracowanie strategii związanych ze starzeniem się społeczeństwa w kontekście różnych rodzajów administracji regionalnej Rozpowszechnia się przekonanie, że szczebel regionalny jest najodpowiedniejszym do opracowania planów działań związanych z wiekiem i do przekrojowego potraktowania kwestii rozwoju regionalnego. planuje powołanie w pełni niezależnego komisarza, który korzystając z decentralizacji, reprezentowałby interesy osób starszych na szczeblu rządów Walii i Wielkiej Brytanii. Koordynacja i struktury odpowiedzialne za kampanie informacyjne W pewnych wypadkach nowa organizacja administracji publicznej poszerza zakres kompetencji regionów, które są w stanie opracowywać własne strategie związane z tematyką starzenia się społeczeństwa. W innych wypadkach proces regionalizacji doprowadził do powstania całego szeregu strategii, na przykład dotyczących rozwoju przestrzennego, transportu, mieszkalnictwa, do których można odpowiednio dopasować i włączyć również program działań związanych z wiekiem. Przykładem takiego podejścia są działania organizacji 5050Vision w Północno-Zachodniej Anglii. Kolejne kroki to stworzenie środowiska sprzyjającego dobrowolnym, innowacyjnym, elastycznym przedsięwzięciom prowadzonym przez różnorodne organizacje i podmioty. Można to osiągnąć, definiując ramy działania i oferując zachęty dla podmiotów regionalnych i lokalnych do uczestnictwa w programach związanych z wiekiem, jak w Emilii Romanii. Szerszy proces uwrażliwiania opinii publicznej na szczeblu regionalnym poprzez kampanie reklamowe, konferencje i seminaria może przyczynić się do zwiększenia udziału i zaangażowania wszystkich grup społeczeństwa, jak w Północnej Brabancji. Zestaw Władze regionalne często są na tyle blisko czynników warunkujących różnorodne wzorce zmian demograficznych, że są w stanie określić kluczowe tendencje i ocenić ich wpływ. Jednocześnie działają na wystarczająco strategicznym szczeblu, aby spostrzec i zrozumieć interakcje zachodzące pomiędzy różnymi politykami i odpowiednio koordynować działania innych uczestników. Poza tym władze regionalne odznaczają się coraz większą autonomią polityczną i dysponują coraz znaczniejszymi środkami, co pozwala im opracować strategie związane z wiekiem obejmujące różne domeny polityki. Różne podejścia do polityki szczebla regionalnego Należy zauważyć, że wymienione kategorie nie wykluczają się wzajemnie: różne kombinacje działań mogą być prowadzone jednocześnie w danych warunkach regionalnych w zależności od zakresu kompetencji i odpowiedzialności poszczególnych instytucji regionalnych. Jednak wiadomo, że w Europie panuje znaczna różnorodność pod względem dostępnych instrumentów i możliwych działań na szczeblu regionalnym. Dlatego strategie regionalne różnią się pod względem potencjału i nacisku na poszczególne obszary (patrz rys. 4). Różnice te są wynikiem różnorodności trendów i intensywności zjawiska starzenia się społeczeństwa, szczególnych uwarunkowań społeczno-ekonomicznych regionów, różnych tradycji w zakresie polityki wewnętrznej i różnego podziału środków finansowych oraz kompetencji pomiędzy różne szczeble administracji. Należy zrozumieć, w jaki sposób różnorodność struktur i kompetencji może prowadzić do różnic w podejściu do omawianego zjawiska. Rozwiązania instytucjonalne powołanie organów regionalnych lub przedstawicieli pełniących rolę rzecznika agendy politycznej poświeconej problematyce starzenia się społeczeństwa Rozwiązania strategiczne (konkretne) sformułowanie strategii poświeconej starzeniu się społeczeństwa Rys. 4: Polityka typu kaskadowego Struktura federalna Rozwiązania strategiczne (główny nurt) włączenie strategii poświęconej starzeniu się społeczeństwa w istniejące strategie regionalne W systemach federalnych wiele z kluczowych kompetencji dla kwestii starzenia się społeczeństwa znajduje się na szczeblu regionalnym i to pozwala opracować odrębne strategie związane z wiekiem. Na przykład w Niemczech, Nadrenia Północna-Westfalia opracowała cały szereg innowacyjnych instrumentów szczebla regionalnego będących odpowiedzią na problemy związane ze starzeniem się społeczeństwa. Rządy zdecentralizowane Plany działań zachęcanie podmiotów lokalnych i regionalnych do uczestnictwa w programach i projektach związanych z wiekiem W państwach o zdecentralizowanym systemie rządzenia regiony mogą skorzystać ze zmian konstytucyjnych do powołania niezależnych, reprezentatywnych organów lub osób odpowiedzialnych za interesy ludzi starszych na szczeblu regionalnym i krajowym. Na przykład Zgromadzenie Walijskie Podnoszenie świadomości kampanie informacyjne, konferencje i seminaria 24 25

15 Zestaw Realizacja strategii związanych ze starzeniem się społeczeństwa w kontekście różnych rodzajów administracji regionalnej Partnerzy działań Realizacja strategii może przebiegać przy różnych kombinacjach szczebla krajowego, regionalnego i lokalnego oraz sektorów publicznego, prywatnego i wolontariatu. W niektórych wypadkach to rządy i parlamenty regionalne kierują realizacją polityki, szczególnie wówczas, gdy zaproponowana strategia ma bardzo szeroki zasięg. Niemniej również organizacje regionalne są zaangażowane w te działania. Organizacje wolontariackie i różne grupy interesów mogą odegrać ważną rolę w docieraniu do osób starszych zagrożonych wykluczeniem społecznym, a regionalne agencje rozwoju gospodarki mogą stanowić ważny instrument realizacji aspektów związanych z rynkiem pracy. Pomimo tak różnorodnych uwarunkowań administracji samorządowej realizacja strategii związanych ze starzeniem się społeczeństwa stawia przed wszystkimi pewne wspólne wyzwania 14. Określenie grup docelowych. W ramach prowadzonych strategii regionalnych poszczególni partnerzy mogą przypisać różną hierarchię ważności wyzwaniom, jakie ta strategia sobie stawia. Te różnice często są wynikiem odmiennych definicji osoby starszej jako pracownika, opiekuna, konsumenta czy pacjenta i zależą od grupy wiekowej, do jakiej kierowana jest strategia. Na przykład perspektywa konkurencyjności w programie wzrostu gospodarczego i działań związanych ze starzeniem się społeczeństwa może przysłonić cele strategiczne. Może pojawić się konflikt pomiędzy z jednej strony polityką promującą wkład osób starszych w tzw. pracę nieformalną, jak opieka nad dziećmi i wolontariat, a z drugiej strony polityką zachęcającą osoby starsze do włączenia się w główny nurt rynku pracy. Zatem twórcy strategii powinni opierać się na elastycznych i przemyślanych definicjach różnych grup w ramach populacji osób starszych (np. w zależności od płci, niepełnosprawności, przynależności społeczno-ekonomicznej, zawodu itd.). Wyważenie proporcji pomiędzy inicjatywami ogólnymi a szczegółowymi. W niektórych wypadkach potrzebne jest wsparcie ukierunkowane na szczególną kategorię osób. Jednak jednocześnie należy włączać działania związane z wiekiem w politykę o szerszym zasięgu, jak zatrudnienie, integracja społeczna, rozwój zrównoważony, kształcenie ustawiczne. Bardzo korzystne jest włączenie działań związanych z wiekiem do szerszych obszarów polityki, jak kształcenie ustawiczne czy ogólnie mówiąc równouprawnienie. przesądzić o pomyślnym wdrożeniu strategii regionalnych i mobilizacji osób starszych. Władze lokalne często posiadają kompetencje potrzebne do tworzenia polityki, dysponują środkami finansowymi i kontaktami ze wspólnotą lokalną, co ma kluczowe znaczenie dla powodzenia podjętych strategii. Ważna jest zasada partnerstwa pomiędzy podmiotami publicznymi, prywatnymi i wolontariuszami przy opracowaniu strategii. Dzięki pomocy ze strony podmiotów prywatnych i wolontariuszy przy formułowaniu i wdrażaniu polityki można liczyć na szerokie poparcie i zaangażowanie społeczności lokalnej oraz na wsparcie finansowe. Zapewnienie odpowiednich funduszy. Utrudnienia, jakie napotykają osoby starsze na rynku pracy lub na drodze integracji społecznej są tak znaczne, że wymagają zintensyfikowanego działania, a zatem należy upewnić się, czy dostępne są wystarczające środki finansowe. Horyzont czasowy. Wydaje się, że starzenie się społeczeństwa, będąc zjawiskiem długoterminowym, z trudem wpisywałoby się w krótkie cykle wyborcze. To oczywiste, że wsparcie ze strony przywódców politycznych potrzebne jest na przestrzeni kilku takich cykli. Niezbędne jest wyjaśnienie sprawy politykom, samorządowcom i społeczeństwu już we wstępnej fazie opracowania strategii, tak aby została przez nich zrozumiana i uznana za polityczny priorytet. Towarzyszyć temu powinny odpowiednie regionalne uregulowania gwarantujące, że kwestia starzenia się społeczeństwa pozostanie częścią długoterminowej strategii regionalnej. Między innymi kwestie starzenia się społeczeństwa powinny wejść w zakres czyichś obowiązków poprzez wyznaczenie konkretnego organu lub rzecznika odpowiedzialnego za to zagadnienie. To pomoże w zapewnieniu długoterminowych inwestycji czasu i pieniędzy. Widoczność. Przyjęcie rozwiązań przynoszących krótkoterminowe, namacalne wyniki również jest ważne, gdyż zapewnia widoczność i pozytywny wizerunek całej strategii. Ocena wpływu inicjatyw w fazie ich realizacji pomoże poprawić ich koordynację, wskaże główne kierunki strategii i uwiarygodni strategię w oczach potencjalnych zainteresowanych stron, szczególnie z sektora prywatnego. Zestaw Koordynacja pomiędzy różnymi szczeblami administracji jest również bardzo ważna. Wraz ze wzmocnieniem aspektu konsultacji i poszerzeniem grupy uczestników, realizacja polityki związanej z wiekiem staje się coraz bardziej złożona. Ramy krajowe nadal określają ważne aspekty strategii, takie jak emerytury i rynek pracy. Dlatego potrzebne są wyraźne wytyczne dotyczące interpretacji polityki i działań na szczeblu krajowym i ich wdrożenia na szczeblu regionalnym, jak również należy zapewnić zgodność celów polityk krajowych z celami inicjatyw regionalnych. Ze względu na możliwość zaangażowania w działania wielu organizacji regionalnych niezbędne jest odniesienie do pewnych ogólnych ram polityki, wewnątrz których instytucja szczebla regionalnego wyznacza cele, planuje inicjatywy i udostępnia środki finansowe. Należy dodać, że zaangażowanie szczebla regionalnego może mieć kluczowe znaczenie. Struktury lokalne i inicjatywy oddolne mogą Patrz: P.Taylor (2002) Nowa polityka odnośnie pracowników w starszym wieku Transition After 50 Series, Policy Press

16 Dalsze działania Sekcja 4 Dalsze działania i kontakty Konsultacje na temat rozwoju strategii Zestaw narzędzi dotyczących kwestii wieku stanowi początek procesu dostosowywania strategii, polityki lub inicjatyw do potrzeb starzejącego się społeczeństwa. Pozwala udokumentować, że zastosowano przejrzystą procedurę podejmowania decyzji. Dla zapewnienia szerokiego zasięgu tego procesu, organizacje regionalne powinny podjąć kroki w celu zaangażowania opinii publicznej poprzez konsultacje. Udział społeczeństwa podniesie jakość procesu decyzyjnego, a jest wiele sposobów włączenia do współpracy osób prywatnych, grup, przedstawicieli i szeroko pojętej opinii publicznej. Zaangażowanie społeczeństwa może przybrać następujące formy: konsultacja krótki dialog pozwalający omówić temat i uzyskać opinię; udział długotrwałe kontakty, poprzez które osoby angażują się w dialog obejmujący szereg różnych kwestii na przestrzeni czasu. Bez względu na formę, w jakiej przebiega proces konsultacji, musi on być dostępny, reprezentacyjny i konstruktywny. Mogą pojawić się trudności z dotarciem do osób starszych i ich zaangażowaniem, dlatego należy zadbać o odpowiednią organizację procesu konsultacyjnego. Informacje o sponsorach Przedstawiony zestaw narzędzi jest sponsorowany wspólnie przez Age Concern England i Komitet Regionów. Osoba kontaktowa: Richard Baker, National Development Manager, Age Concern England richard.baker@ace.org.uk Osoba kontaktowa: Silke Toenshoff, Komitet Regionów analysis@cor.europa.eu Regions for All Ages działa na rzecz lepszego zrozumienia zjawiska starzenia się społeczeństwa i stworzenia odpowiedniej polityki szczebla europejskiego, krajowego i regionalnego w tym zakresie. W Wielkiej Brytanii program ten jest wspólnie sponsorowany przez Age Concern i Sieć Regionów Angielskich. Publikacje Regions for All Ages są dostępne na stronie: Publikacje opracowane przez Regions for All Ages na temat Europy obejmują: Building Cohesion in an Ageing Europe (Budowanie spójności w starzejącej się Europie) 2005; Sprawozdania i dokumentacja z konferencji zorganizowanej w listopadzie 2005 r. w Brukseli The implications of demographic ageing for regional policy (Skutki starzenia się społeczeństwa dla polityki regionalnej) 2006: Raport zlecony przez Regions for All Ages i sfinansowany przez pięciu partnerów Centrum Badań Polityki Europejskiej, Uniwersytet w Strathclyde, Glasgow eprc@strath.ac.uk Kontakty Zaangażowanie szerokich kręgów społeczeństwa pozwoli instytucjom regionalnym na ustalenie, kto skorzysta z planów i strategii oraz na zapoznanie się z propozycjami ich udoskonalenia. Organizacje regionalne powinny dotrzeć do najsłabszych grup społeczeństwa i do ogółu opinii publicznej. Przedstawiony tutaj zestaw narzędzi można stosować przez cały okres wdrażania strategii dla sprawdzenia, czy udaje się w praktyce realizować wyznaczone cele, wprowadzając odpowiednie korekty w miarę okresowych przeglądów. Członkowie AGE, czyli Platformy Starszych Europejczyków, są dobrym punktem odniesienia w kwestii bezpośrednich kontaktów z osobami starszymi. Można się z nimi kontaktować przez stronę internetową AGE:

17 Bâtiment Jacques Delors Rue Belliard Brussels Age Concern England 1268, London Road London SW16 4ER