Transkrypt

1 Patryk Kozłowski Łupaszko - mazurskie tropy (1) Kurek Mazurski Nr 11, Pomimo że odzyskaliśmy suwerenność w 1989 roku, bitwa o pamięć trwa, a jeśli idzie o pamięć lat najnowszych dopiero się zaczyna. Okres komunistyczny w dziejach naszego kraju spowodował ogromne spustoszenie w świadomości narodowej Polaków. Długie lata komunistycznej propagandy doprowadziły do swoistej zamiany ról. Ofiara stała się katem, kat ofiarą, bohater - leśnym bandytą, stalinowski oprawca - bohaterem. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku majora Zygmunta Szendzielarza Łupaszki. Jeszcze dziś ten pseudonim nie chce przejść niektórym przez gardło, dalej mówi się o ukraińskim reakcyjnym bandycie, który bezwzględnie mordował funkcjonariuszy UB i działaczy komunistycznych. Kim naprawdę był Łupaszko? Skąd pochodził? Co robiły dowodzone przez niego szwadrony 5. i 6. Wileńskiej Brygady AK na Mazurach w 1946 i na początku 1947 roku? Kto mu pomagał w nieznanych mazurskich lasach? Dlaczego reżimowa władza tak się go bała? Czemu postanowiono wymazać tę postać z historii narodu polskiego? WILEŃSZCZYZNA ( ) Od lewej: ppor. Henryk Wieliczko Lufa, por. Marian Pluciński Mścisław, mjr Zygmunt Szendzielarz Łupaszko, plut. Jerzy Lejkowski Szpagat, ppor. Zdzisław Badocha Żelazny Urodził się 12 marca 1910 roku w Stryju. W 1932 roku trafił do Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. Po ukończeniu CWK otrzymał przydział do 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich w Wilnie. W dniu wybuchu wojny 1 września 1939 roku por. Szendzielorz dowodził 2. szwadronem 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich. Pułk ów wchodził w skład Wileńskiej Brygady Kawalerii, która została przydzielona do Armii Prusy. Po klęsce wrześniowej Szendzielarz wszedł w struktury tworzącego się państwa podziemnego w Wilnie. Z rozkazu Komendy Wileńskiego Okręgu AK, w sierpniu 1943 roku objął dowództwo nad 5. Wileńską Brygadą AK. Dowodzony przez niego oddział w latach stał się największą i najsilniejszą jednostką partyzancką na Wileńszczyźnie. W szczytowym okresie rozwoju liczył około 600 żołnierzy, podzielonych na pięć szwadronów. Sytuacja na Kresach była bardzo specyficzna. Trzeba pamiętać, że na Wileńszczyźnie było dwóch okupantów, Niemcy i ZSRR. Ponadto żołnierze Armii Krajowej walczyli także z paramilitarnymi jednostkami litewskim. Oddział Łupaszki niejednokrotnie w obronie polskiej ludności zmuszony był toczyć boje z partyzantką sowiecką. Dlatego też, kiedy w lipcu 1944 roku ze wschodu zbliżali się wyzwoliciele z czerwoną gwiazdą na czapkach, 5. Wileńska Brygada AK maszerowała już na zachód. 23 lipca 1944 roku w Puszczy Grodzieńskiej Łupaszko został zmuszony do rozwiązania brygady. Nie był to jednak ostateczny koniec wileńskiego oddziału, ani też zakończenie zbrojnej walki o wolną i niepodległą Polskę jego dowódcy. Jak pokazała historia, dla rtm Zygmunta Szendzielarza ponadroczna działalność bojowa na Kresach okazała się tylko preludium do znacznie dłuższej partyzanckiej walki na ziemiach północnej i zachodniej Polski. 1

2 OKRES BIAŁOSTOCKI Szendzielarz oraz część jego podkomendnych przedostała się na teren Białostocczyzny i weszła w struktury Białostockiego Okręgu AK. Na tym obszarze przeczekano zimę 1944/1945. Następnie Łupaszko zebrał rozproszonych niedobitków wileńskich i nowogródzkich oddziałów AK, by wiosną 1945 roku wyjść z nimi ponownie w pole. Nadal trwała wojna, Łupaszko nie wierzył Rosjanom, gdyż wiedział dobrze, co może czekać z ich strony. Chciał dalej walczyć o niepodległą i czystą jak łza Polskę. 5. Wileńska Brygada AK została reaktywowana przez Łupaszkę 5 kwietnia 1945 roku i stała się jednostką dyspozycyjną Komendy Białostockiego Okręgu AK. W porównaniu z poprzednim okresem walki zmienił się przeciwnik brygady. Na Wileńszczyźnie był nim okupant niemiecki, współpracujące z nim formacje litewskie i partyzanci sowieccy, natomiast na Białostocczyźnie regularne oddziały Armii Czerwonej, jednostki KBW, NKWD, UBP i MO. Pomimo że miał tak różnorodnych przeciwników, Szendzielarz nie zmienił swojej sprawdzonej już taktyki działania i walki. Dalej operował samodzielnymi szwadronami, które spotykały się podczas koncentracji całości sił. Szwadrony 5. Wileńskiej Brygady AK toczyły walki na Białostocczyźnie do 7 września 1945 roku, kiedy to we wsi Stoczek nastąpiła ostatnia koncentracja oddziału. Podczas tego ześrodkowania Łupaszko powiadomił podkomendnych o otrzymanym rozkazie Komendy Okręgu Białystok, rozwiązującym dowodzoną przez niego jednostkę. Szendzielarz w chwili ostatniej koncentracji miał pod sobą około 300 partyzantów. Demobilizacja trwała do końca października 1945 roku. W polu pozostało tylko 19 żołnierzy pod dowództwem por. Lucjana Minkiewicza Wiktora, jego zastępcą został Władysław Łukasik Młot. WYBRZEŻE - EKSTERYTORIALNY WILEŃSKI OKRĘG AK Podczas gdy na Białostocczyźnie trwała demobilizacja szwadronów 5. Wileńskiej Brygady AK, w połowie września 1945 roku Łupaszko znalazł się w Gdańsku. Otrzymał informacje, że właśnie tam po repatriacji zainstalowała się ostatnia Komenda Wileńskiego Okręgu AK. Nawiązał z nią kontakt i wszedł w struktury konspiracyjne tworzone na Wybrzeżu. Szendzielarz miał przejąć w całości zadania propagandowe eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego AK i utworzyć patrole dywersyjne, które pozyskiwałyby pieniądze na dalszą działalność poprzez akcje ekspropriacyjne. W przyszłości, czyli wiosną 1946 roku, według koncepcji Łupaszki miały się one stać zaczątkiem szwadronów nowej 5. Wileńskiej Brygady AK. W dniach kwietnia 1946 roku, w myśl wcześniejszych założeń, w majątku Kojty (pow. Sztum) mjr Zygmunt Szendzielarz reaktywował po raz kolejny 5. Wileńską Brygadę AK, która działać miała teraz na Pomorzu, Warmii i Mazurach. Po ześrodkowaniu w Kojtach cały oddział został przerzucony do Borów Tucholskich, gdzie działał do końca maja 1946 roku. Nie była to jedyna brygada, którą dowodził Łupaszko w latach W tym samym czasie, po odnowieniu kontaktów z Wiktorem i Młotem, Szendzielarz stworzył 6. Wileńską Brygadę AK, która działać miała na Białostocczyźnie i Podlasiu. Tak więc w kwietniu 1946 roku mjr Zygmunt Szendzielarz miał pod swoim dowództwem dwie brygady. Oczywiście nazwa brygada czy też szwadron miała symboliczny charakter i nawiązywała do tradycji walk na Wileńszczyźnie. Stan 5. Wileńskiej Brygady w latach w szczytowym okresie nie przekroczył 70 żołnierzy, natomiast 6. Wileńska Brygada AK liczyła około 80 żołnierzy. DZIAŁALNOŚC NA POMORZU I MAZURACH Łupaszko rozpoczynał już czwartą kampanię wojskową w swoim życiu z taką samą niezachwianą wiarą w zwycięstwo i w słuszność prowadzonej walki jak poprzednio. Również żołnierze znali cel i wierzyli w powodzenie podjętych działań. Po przybyciu w Bory Tucholskie, 2 maja podczas koncentracji wszystkich żołnierzy 5. Wileńskiej Brygady AK w leśniczówce Szklana Huta, Łupaszko dokonał pierwszego podziału jednostki na szwadrony. Powstały dwa szwadrony oznaczone numerami 4 i 5. Dowódcą 4. szwadronu został Henryk Wieliczko Lufa, 5. szwadronu Zdzisław Badocha Żelazny. W tym samym czasie 6. 2

3 Wileńska Brygada AK pod dowództwem Wiktora, operująca na Białostocczyźnie, liczyła około 80 ludzi, podzielonych na trzy szwadrony i patrol żandarmerii. Łupaszko podczas tego ześrodkowania przedstawił podkomendnym cele i zadania czekające oddział. 5 Wileńska Brygada AK miała działać destrukcyjnie na formującą się w kraju komunistyczną władzę. Tak jak na Białostocczyźnie w 1945 roku, tak i teraz atakować miano urzędy państwowe, posterunki MO, wykonywać wyroki na funkcjonariuszach UBP i NKWD, konfidentach, szczególnie niebezpiecznych członkach PPR. 24 maja 1946 r. Szendzielarz rozpoczął przerzut swoich szwadronów w kierunku Warmii i Mazur. Z końcem tego miesiąca w trójkącie Szczytno, Wielbark, Nidzica, w mazurskich lasach operowali już wileńscy partyzanci. Ale o tym w następnym odcinku. Łupaszko - mazurskie tropy (2) Kurek Mazurski Nr 12, Nie jesteśmy żadną bandą, jak nas nazywają zdrajcy i wyrodni synowie naszej Ojczyzny. My jesteśmy z miast i wiosek polskich. Walczymy za świętą sprawę, za wolną, niezależną, sprawiedliwą i prawdziwie demokratyczną Polskę! ( ) Jednopartyjne rządy komunistyczne biorą myśl w obcęgi, pozbawiają człowieka woli, przywiązań, umiłowań tych najistotniejszych cech człowieczeństwa. ( ) Dlatego też wypowiedzieliśmy walkę na śmierć lub życie tym, którzy za pieniądze, ordery lub stanowiska z rąk sowieckich, mordują najlepszych Polaków domagających się wolności i sprawiedliwości. W taki właśnie sposób w marcu i kwietniu 1946 roku w wydrukowanych ulotkach Łupaszko przedstawiał i wyjaśniał motywy swoich działań. Nierówna walka W 1946 roku na terenie Mazur rozpoczęła się nierówna walka. Po jednej stronie stanęła Armia Czerwona, NKWD i ich polscy poplecznicy, po drugiej stronie zgrupowanie mjra Łupaszki. Była to swoista wojna domowa, a każda wojna domowa ma to do siebie, że z czasem staje się coraz bardziej okrutna historia nie zna wyjątku od tej reguły. Żeby zrównoważyć przygniatającą dysproporcję sił, szwadrony 5. Wileńskiej Brygady AK musiały przemieszczać się szybko, ciągle zmieniać miejsce postoju, atakować znienacka i odskakiwać w leśne mateczniki. Najistotniejsza jednak była pomoc udzielana partyzantom przez zaufanych ludzi w terenie. Takich osób było niewiele, trzeba pamiętać, że były to dawne Prusy Wschodnie. Nie istniała siatka akowska, a miejscowi Mazurzy podchodzili nieufnie do osób napływowych, jednak Łupaszko radził sobie i w tych warunkach. Zbigniew Jarosiński ps. Puszczyk Jednym z takich zaufanych ludzi Łupaszki był leśniczy z Omulewa Zbigniew Jarosiński. Po przybyciu na Warmię i Mazury w 1946 r., jeszcze w maju, patrol dowodzony przez Łupaszkę nawiązał z nim kontakt. Leśniczy ów wyraził chęć współpracy z wileńskimi partyzantami. W następnych miesiącach kilkakrotnie major Szendzielarz korzystał z jego gościnności w leśniczówce Omulew. Zbigniew Jarosiński Puszczyk (ur ), był ppor. AK, absolwentem Kursu Podchorążych Obwodu AK Opocznik Ostrów Mazowiecka. Walczył w oddziale partyzanckim w Puszczy Białej. W akcji Burza żołnierz III Batalionu 13. Pułku Piechoty AK. Za zasługi bojowe odznaczony Krzyżem Walecznych, Krzyżem Armii Krajowej. Przybył na tzw. ziemie odzyskane w listopadzie 1945 roku z powiatu Ostrów Mazowiecka. Dyrekcja Lasów Państwowych w Olsztynie skierowała go do nadleśnictwa Zimna Woda. Przez pewien czas mieszkał w miejscowości Kot, a następnie w maju tegoż roku, przeniósł się do leśniczówki Omulew. W styczniu 1947 roku bezpieka otrzymała informacje o współpracy leśniczego Zbigniewa Jarosińskiego z Łupaszką. Jeszcze w tym samym miesiącu został aresztowany. Za pomoc udzieloną partyzantom Łupaszki oraz za przechowywanie ich broni 14 kwietnia 1947 roku Wojskowy Sąd Rejonowy w Olsztynie skazał Zbigniewa Jarosińskiego na 15 lat więzienia. Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa 3

4 łaski, pomimo iż jedną z próśb o ułaskawienie napisali mieszkańcy gminy Kot. Skazany wyszedł na wolność w 1953 roku, po śmierci Stalina. Komuniści wspaniałomyślnie w drodze amnestii skrócili mu czas odbywania kary. Szczęśliwie dożył chwili, w której Polska stała się krajem wolnym i możliwe było odwołanie się od wyroku. W 1991 roku Sąd Wojskowy w Olsztynie unieważnił wyrok wydany w 1947 roku. Zbigniew Jarosiński zmarł 19 kwietnia 1995 r. w Biskupcu Reszelskim. Pochowany został w rodzinnej wsi Poręba, koło Ostrowi Mazowieckiej. Mjr Michał Wawryk i ppor. Jan Romanowski Petycja o ułaskawienie leśniczego Zbigniewa Jarosińskiego z dnia 25 czerwca 1947 roku, skierowana do Bieruta przez mieszkańców ówczesnej gminy Kot. W pierwszych latach tak zwanego utrwalania władzy ludowej ( ) komunistom brakowało ideowych współpracowników, ludzi gotowych objąć wolne stanowiska w różnych resortach, szczególnie na ziemiach odzyskanych. Dlatego też duża część milicjantów, leśniczych, gajowych, zwykłych żołnierzy LWP, a nawet funkcjonariuszy UB miała rodowód akowski. Sytuacja taka bardzo ułatwiała działalność szwadronom Łupaszki. Ludzie ci, zamiast walczyć z partyzantami, niejednokrotnie im pomagali. Na terenie Warmii i Mazur znalazło się także wielu przesiedleńców z Wileńszczyzny, oni też sprzyjali prowadzonej przez Zygmunta Szendzielarza walce. Najcenniejszymi współpracownikami Łupaszki na Warmii i Mazurach byli mjr Michał Wawryk Cichy i ppor. Jan Romanowski. Ich wyjątkowość polegała na tym, iż byli oficerami reżimowego systemu komunistycznego. Cichy pełnił funkcję dyrektora naukowego pułku szkolnego KBW w Szczytnie, natomiast Romanowski był dowódcą kompanii szkolnej Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego (WBW). Jak pokazała historia, informacje przekazywane przez tych dwóch ludzi okazały się bezcenne dla działalności szwadronów Łupaszki na Warmii i Mazurach. Niestety, podobnie jak to miało miejsce w przypadku Zbigniewa Jarosińskiego, zostali oni zdemaskowani i wszelki ślad po nich zaginął. Leśniczówka Omulew Leśniczówka Omulew już nie istnieje, ale cała historia związana z jej losami wydaje się paradoksalna. Po tzw. okresie utrwalania władzy ludowej, w latach sześćdziesiątych, w tym miejscu wybudowano ośrodek rządowy dla prominentów komunistycznych. Obecnie wykorzystywany jest przez Ministerstwo Obrony Narodowej. Bardzo chętnie do dnia dzisiejszego przyjeżdża tu gen. Wojciech Jaruzelski. Tak więc miejsce, w którym w 1946 r. ukrywał się przed obławami Łupaszko i jego szwadrony, kilkanaście lat później stało się miejscem wypoczynku władz komunistycznych. Wydawało się, że w roku 2007 zostało ono ponownie odbite przez żołnierzy Łupaszki, jednak jak pokazuje najnowsza historia nie na długo. Ale o tym w następnych odcinkach. 4

5 Łupaszko - mazurskie tropy (3) Kurek Mazurski Nr 13, W raportach UBP, KBW i MO akcje bojowe oddziału Łupaszki były przedstawiane w krzywym zwierciadle. Partyzantom przypisywano bestialstwo, pastwienie się nad wziętymi do niewoli i dobijanie rannych. Można o tym przeczytać w wielu pracach dotyczących okresu utrwalania władzy ludowej - co nie dziwi. Jednak nawet po 1989 roku pojawiają się publikacje z podobnymi sensacjami. Według partyjnych historyków, akcje szwadronów Łupaszki przebiegały w następujący sposób: rozbrojenie posterunku MO lub UBP, pobicie funkcjonariuszy, co odważniejszym funkcjonariuszom dawkowano wymyślniejsze tortury, rozstrzelanie funkcjonariuszy UBP, nierzadko też MO, najlepiej na oczach mieszkańców danej wsi. Na koniec sanitariuszki oddziałów wileńskich dobijały strzałem w głowę żyjących jeszcze komunistów. Propaganda i rzeczywistość Ppor. Zdzisław Badocha Żelazny (z lewej), dowódca 5. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK, poległ w walce z UB 28 czerwca 1946 roku; ppor. Henryk Wieliczko Lufa, dowódca 4. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK. Aresztowany przez UB w czerwcu 1948 roku, skazany na karę śmierci, rozstrzelany w marcu 1949 roku na zamku w Lublinie. Takiemu traktowaniu pokonanych przez Łupaszkę i jego żołnierzy przeczy większość raportów służb bezpieczeństwa i milicji. Zachowało się przynajmniej kilkadziesiąt meldunków funkcjonariuszy MO czy też UBP (w zasobach IPN), z których wyłania się inny obraz. Partyzanci Łupaszki nigdy nie pastwili się nad komunistami. Wyroki śmierci na funkcjonariuszach UBP i konfidentach wykonywano z dala od siedzib ludzkich, wyprowadzając skazanych najczęściej do lasu. Za mniejsze przewinienia członkowie szwadronów 5. Brygady karali biciem wyciorami. Sami dowódcy Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego Okręgu Mazurskiego stwierdzają: Rabunki i napady dokonywane przez bandę mjra»łupaszki«miały charakter czysto polityczny, jak zabieranie umundurowania przez bandę było płacone, zabieranie broni z MO, były wypadki, że w zamian pozostawiano starą broń (...). Przy rozbrajaniu posterunków MO odbierano broń i przy odejściu oddawano broń z powrotem milicjantom. W raporcie ekspozytury wywiadu Obszaru Centralnego WiN kryptonim Stocznia z 1 lipca 1946 roku można dowiedzieć się, iż: Na Mazurach istnieje silna grupa OL [Oddziału Leśnego] pod dowództwem mjra.»łupaszki«. ( ) Zasięgiem swym i wpływami obejmuje»łupaszko«tereny od Brześcia n/bugiem, aż po Chojnice na Pomorzu. Z WP utrzymuje podobno dobre stosunki, przy czym zarówno wojsko, jak i ludność darzą sympatią tak samego majora, jak i jego oddziały, które zachowują się z żołnierską karnością. Czerwcowe koncentracje Kolejna koncentracja 5. Wileńskiej Brygady AK odbyła się na raty, już w byłych Prusach Wschodnich, 1-2 czerwca w majątku Jodłówka (Tanfelde) i 4-6 czerwca w leśniczówce Kończewo (Kunzendrof). W Jodłówce mjr Łupaszko utworzył nowy, 3. szwadron. Dowództwo nad nim objął Leon Smoleński Zeus. W jego skład weszli nowo przybyli do 5

6 brygady ludzie, kilku partyzantów oddał Zeusowi także Lufa. W dzienniku prowadzonym przez dowódcę 4. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK Lufę są informacje o przebiegu ześrodkowania: 1 VI Spotkanie P. Maj[ora]. Dostajemy mapy Prus.»Staś«i»Szpagat«dostarczają broń z patrolu.»zeus«dostaje ludzi. Odchodzi ode mnie i formuje szwadron. (...) 4 VI M[iejsce] p[ostoju] opuszczona leśniczówka. Neumühle [Nowy Młyn]. Spotkanie się z P. Majorem, siostrą»ewą«i por.»stefanem«. Przychodzi szwadron»żelaznego«. Wygląda wspaniale, w angielskich mundurach, uzbrojeni po zęby.»jastrząb«jedzie po prowiant. Dołącza st. strz.»ford«. Wieczorem z racji spotkania ogólna»biba«. Postój trwa. Tak natomiast moment koncentracji zapamiętał Olgierd Christa Leszek, żołnierz 5. szwadronu: Zastaliśmy sformowany nowy szwadron Leona Smoleńskiego»Zeusa«. (...) Rano w dniu następnym przed frontem odczytano rozkaz informujący, iż na stanowisko podporucznika został mianowany»zeus«. (...) Major był jak zawsze pogodny, w dobrym humorze. Emanował wiarą w lepszą przyszłość. Wyrażał nadzieję, iż los wynagrodzi nam lata samozaparcia, koczowniczego życia, trudów walki. Nie nadużywał terminów patetycznych. Mówił językiem trafiającym do nas nawet wówczas, gdy wyrażał mocnym słowem dezaprobatę. Nie szafował obietnicami bez pokrycia, nie mamił przyszłymi promocjami, bronił tezy apolityczności wojska. Ten człowiek z rogatą duszą czynił na nas wielkie wrażenie. Tak więc w czerwcu 1946 roku na terenie Mazur operowały już trzy szwadrony, 3. pod dowództwem Zeusa, 4. pod dowództwem Lufy i 5. kierowany przez Żelaznego. Dziennik Lufy Po koncentracjach z początku czerwca 5. Wileńska Brygada AK przystąpiła do dalszej działalności. Szwadron Żelaznego na rozkaz Łupaszki w połowie czerwca, nie wykazując zbytniej inicjatywy bojowej, powrócił na lewy brzeg Wisły i przeszedł do Borów Tucholskich. W byłych Prusach Wschodnich pozostały dwa szwadrony: szwadron Zeusa operował na pograniczu Warmii i Powiśla, szwadron Lufy, przy którym pozostawał Łupaszko, działał na Mazurach, w ich zachodniej części. Z zachowanego dziennika działań 4. szwadronu 5. Brygady możemy odtworzyć dalszy szlak bojowy tego pododdziału, a także dowiedzieć się, jak wyglądało życie partyzanckie. 7 czerwca szwadron Lufy wymaszerował z kolonii Szkitławki (pow. Morąg) i dokonał rekwizycji we wsi Wielowieś (pow. Morąg), wieczorem znalazł się w majątku Jaśkowo (pow. Morąg), gdzie przenocowano. 8 VI Rankiem marsz. Major szkoli nas w urządzaniu zasadzek. Po południu rozbrajamy posterunek milicji w Miłomłynie. 9 VI Zielone Święta spędzamy na plaży nad wielkim kanałem. Zatrzymujemy tam piękny statek, który jedzie z Ostródy pod Elbląg. Dowiadujemy się, że ma nim wracać Bierut.»Wściekamy się«, że zatrzymaliśmy go teraz, a nie w powrotnej drodze. 10 czerwca 4. szwadron nocował w Niklawie. Następnie 11 czerwca przemieścił się do wsi Tarda (nad jeziorem Bartążek), gdzie Łupaszko spotkał się z wysłannikami Wiktora, dowódcy 6. Wileńskiej Brygady AK. Tego dnia żołnierze szwadronu nocowali w leśniczówce Jeleni Kąt. Rankiem 12 czerwca przemieścili się do wsi Dąg (pow. Ostróda), gdzie rozbroili milicjanta z Łukty. Tym razem nocleg wypadł w leśniczówce Pupki (pow. Ostróda). Podczas kolejnego dnia marszu Lufa postanowił urządzić zasadzkę na funkcjonariuszy UB. 13 VI Telefonuję na UB Ostróda, że jest banda i staję na zasadzce. Mają stracha i nie przychodzą. Spotkanie z P. Maj[orem] w leśn[iczówce] Adlersbude [Orlik]. Noc na kolonii Dluskien [Dłużki]. 14 VI Z rana stajemy we wsi Adamsguth [Jadaminy]. Po poł[udniu] odmarsz na kol[onię] Thomaszejnermile [powinno być Tomaschiner Mühle, czyli Tomaszyński Młyn], gdzie nocujemy.»jastrząb«idzie na polowanie, za godzinę przynosi dzika. 15 VI Rankiem idziemy na pustą kolonię. Łapiemy szabrownika, który okazał się PPR-owcem»sypiącym«kolegów. Idę na patrol. Wieczorem jemy kolację we wsi Makruty. Na kolonii, w której chcieliśmy kwaterować, narobili takiego krzyku, że słychać było w promieniu 5 km. 16 VI Spotkanie z»zeusem«[w] leśn[iczówce] Kervey [Kerrey, czyli Kieruj]. Jest»Staś«i»Orszak«. Dołącza już zdrowy»sykstus«. Dostaję nowe buty. W nocy robimy skok na północ pod Olsztyn, 6

7 kol[onia] Szenfelde [najprawdopodobniej chodzi o Schoenfelde, czyli Unieszewo], gdyż przypuszczamy, że jest obława. Łupaszko - mazurskie tropy (4) Kurek Mazurski Nr 14, Po dwóch tygodniach działania 5. Wileńskiej Brygady AK na Warmii i Mazurach resort bezpieczeństwa przeszedł do kontrofensywy. Funkcjonariusze UB otrząsnęli się z dotychczasowych porażek i zaczęli rozpracowywać oddział wileński. Do spacyfikowania terenu przed referendum, zaplanowanym na 30 czerwca 1946 roku, komuniści rzucali coraz większe siły. Zaczęto organizować jedną obławę po drugiej i choć nie przynosiły one spodziewanych rezultatów, zmusiły szwadrony Szendzielarza do powstrzymania działań. Urząd Bezpieczeństwa powoli zmieniał taktykę. Zaczęto tworzyć małe, lotne grupy, upodabniając je do szwadronów mjra Łupaszki. W terenie UBP zainstalowało licznych konfidentów. Na podstawie ich informacji coraz szybciej odnajdowano miejsca postoju i koncentracji 5. Brygady. Do samych szwadronów także zaczęli przenikać konfidenci. Tylko doświadczenie dowódców, taktyka i dyscyplina w wileńskich pododdziałach powodowała, że wychodziły one obronną ręką z licznych obław i zasadzek, zadając przy tym poważne straty. Kontrofensywa UB W czerwcu 1946 roku powołany został sztab wojewódzki w Olsztynie do zwalczania szwadronów Łupaszki. W dokumentach UBP znajdujących się w IPN, w Białymstoku czytamy: Powstało 8 stałych grup operacyjnych. Każda grupa liczyła 60 ludzi (żołnierze WP, WBW, funkc. UB i MO). Miały one do dyspozycji 3 samochody, motocykl, 3-4 CKM, broń automatyczną i karabiny. Utworzono także oddział specjalny rezerwowy w ilości 150 ludzi, zakwaterowany w Olsztynku, dysponujący 7 samochodami i 3 motocyklami. W akcjach zbrojnych przeciwko bandzie wykorzystano następujące siły i środki: funkcjonariuszy WUBP [Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego], KW MO i jednostek terenowych w powiatach zagrożonych działalnością bandy, batalion WBW, batalion 15. DP WP w Olsztynie, żołnierzy 41. pułku, członków ORMO [Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej] i SOK [Służby Ochrony Kolei]. Z innego planu rozpracowania i likwidacji oddziału Łupaszki, przygotowanego przez szefa Oddziału Rozpoznawczo-Śledczego KBW płk Litwina, możemy dowiedzieć się, w jaki sposób miano tego dokonać: W tych powiatach (Olsztyn, Nidzica i Szczytno) mieć po trzech informatorów. Z przyjeżdżających repatriantów z Wileńszczyzny zwerbować agenta i posłać do bandy. Oficerów zwiadu WBW wysłać na powiaty [sic] celem werbowania i pracy z agenturą oraz informatorami [...] O wszystkich posunięciach i działalności band zawiadamiać WBW i trzymać ścisłą łączność z sąsiednimi WBW. Dla ułatwienia działania przeciwko bandom trzymać operacyjne grupy w powiatach Niborg [Nidzica], Olsztyn, Morąg. Wykorzystać partyjne organizacje i członków poszczególnych organizacji jako informatorów. Wykorzystać wydzielone środki na opłatę agentury. Obławy Obławy kombinowanych grup resortowo milicyjno - wojskowych wychodziły od połowy czerwca praktycznie codziennie w teren z zadaniem wytropienia szwadronów Łupaszki. 13 czerwca obława ruszyła ze Szczytna na obszar gminy Lipowiec, 14 czerwca z Nidzicy w okolice Jedwabna, 17 czerwca z Olsztyna w kierunku wsi Butryny, a 18 i 26 czerwca oraz 1 lipca ponownie z Olsztyna na teren powiatu olsztyńskiego. W żadną z tych obław nie dostali się partyzanci Łupaszki, ponieważ oprócz doświadczenia partyzanckiego, wyśmienitego dowódcy i dobrej taktyki posiadali jeszcze jeden element przewagi nad przeciwnikiem wtyczki w ścisłym kierownictwie Wojewódzkiego Korpusu Bezpieczeństwa. Mowa tu o wspominanych już w poprzednich odcinkach majorze Michale Wawryku Cichym i ppor. Janie Romanowskim. Łupaszko spotykał się z nimi kilkakrotnie. Do jednego ze spotkań z 7

8 Cichym doszło 13 czerwca w leśniczówce Pupki, potem 16 czerwca w leśniczówce Kervey [Kerrey; Kieruj] i pod koniec tego miesiąca w koloniach miejscowości Czarny Piec. Podczas tych rozmów Cichy informował Łupaszkę o zamierzonych obławach, kierunkach i ich zasięgu. Ponadto dostarczał partyzantom mapy i lekarstwa. Od 16 czerwca 3. i 4. szwadron działały praktycznie razem. Major Łupaszko wyznaczył im ten sam rejon działania. Wiedział od Cichego o planowanych obławach i ich trasach, dlatego też chciał mieć oba pododdziały blisko siebie, pod bezpośrednimi rozkazami. 17 czerwca oba szwadrony znalazły się niedaleko Olsztyna. W okolicach majątku Gągławki 4. szwadron dokonał rekwizycji. Po otrzymaniu map Lasów Ramuckich oba szwadrony zapuściły się daleko na wschód, by zatrzymać się nad jeziorem Serwent w leśniczówce Graszk. Postój trwał dwa dni (21-22 czerwca). 22 VI Z rana alarm. W naszym kierunku idzie wojsko. Siostra»Ewa«, mimo że się myła, była momentalnie gotowa. Wycofaliśmy się bez strzału na leśn[iczówkę] Mandryny, gdzie spotykamy się z P. Maj[orem] i»zeusem«. Noc we wsi Łajsy. W nocy na nowe miejsce postoju 5. Brygady trafił sierżant Jan Samosiuk, oficer wywiadu KBW. Został zlikwidowany. Obelisk upamiętniający członka Komitetu Powiatowego PPR w Nidzicy Wacława Bralskiego, znajdujący się na Kolonii Dłużek Czarny Piec zasadzka Rankiem 23 czerwca partyzanci przemaszerowali w rejon miejscowości Czarny Piec, gdzie też urządzili zasadzkę, w którą wpadła grupa propagandowa wysłana w teren przed zbliżającym się referendum. Na czele grupy stał agitator z Komitetu Powiatowego PPR w Nidzicy Wacław Bralski, którego ochraniała grupa 10 żołnierzy z 41 pp LWP. Agitator został zlikwidowany, część żołnierzy wyraziła chęć wstąpienia do oddziału Łupaszki i zostali przyjęci, pozostałych zwolniono. Tego dnia szwadrony rozdzieliły się, 4. szwadron nocował w leśniczówce Gróbka. Następnego dnia Lufa przemaszerował przez wieś Natać Mała, gdzie zaopatrzono się w żywność. Noc z 24 na 25 czerwca partyzanci 4. szwadronu, przy którym pozostawał Łupaszko, spędzili w znanej już sobie leśniczówce Omulew, gdzie zostali przyjęci przez leśniczego Zbigniewa Jarosińskiego. 25 VI Rankiem marsz w kierunku na wschód. Przy zajmowaniu kwatery w Omulefmuehle [Przysowa] spostrzegamy wojsko, które po rozpoznaniu okazuje się szwadr[onem]»zeusa«. Na kwaterę wjeżdża dwóch milicjantów, rozbrajamy ich.»zeus«odchodzi, my zostajemy na kwaterze. Wkrótce na podwórze wjeżdża cywil. Jak się okazuje z jego dokumentów, jest szpiclem UB z Niborka [Nidzicy] likw[idacja]. Jednego z milicjantów wysyłamy po wódkę. Drań bierze pieniądze i nie wraca. Milicjanci ci przybyli z posterunku MO w Wałach. Byli to Zdzisław Góralski i Andrzej Głąb. Koniec czerwca 1946 roku to słynne referendum 3 x TAK, ale o tym w następnym odcinku. Łupaszko - mazurskie tropy (5) Kurek Mazurski Nr 15, czerwca pod wieczór szwadron Lufy znalazł się we wsi Rekownica (pow. Nidzica). Po drodze we wsi Kot dokonał likwidacji funkcjonariusza UBP z Nidzicy Zbigniewa Urlicha. W Rekownicy miało miejsce ciekawe zdarzenie, obrazujące stosunki panujące wówczas na Warmii i Mazurach. Lufa zapisał: Pytamy gospodarza o nazwisko, odpowiada po polsku, że jakiś Tomczyk, czy coś podobnego. Jaka pana narodowość Niemiec. Dlaczego Niemiec? Przecież macie polskie nazwisko. Nie może dać stanowczej odpowiedzi, coś kręci. Dzieci mówią po niemiecku. Polacy, z którymi się dotąd stykał, to szabrownicy lub bandyci, którzy go 8

9 tylko rabowali, mówiąc, że on jest Niemiec i na takie traktowanie zasługuje. Sąsiedzi jego pojechali do Niemiec, on chyba też pojedzie (mówi). Kurier Wacław Beynar ps. Orszak Następnego dnia 4. szwadron odmaszerował na wschód, gdzie 28 czerwca w spalonej leśniczówce Ustan Szendzielarz spotkał się ze swym kurierem Wacławem Beynarem Orszakiem. Był to człowiek niezastąpiony, żołnierz do zadań specjalnych Łupaszki, który kilkakrotnie przedzierał się na zachód w celu nawiązania kontaktu z dowództwem Polskich Sił Zbrojnych. Życiorys Orszaka mógłby posłużyć za kanwę niejednego filmu sensacyjnego. Po tym wydarzeniu partyzanci zawrócili, ponownie przeszli przez kolonię Rekownica i na noc zatrzymali się na kolonii Malgaofen (Niedźwiedź) w powiecie Nidzica. O dwóch kolejnych likwidacjach funkcjonariuszy UB nie wspomina w swoim dzienniku Lufa, więc z całą pewnością dokonał ich szwadron Zeusa, który operował w okolicy Jedwabna. W dokumentach Urzędu Bezpieczeństwa czytamy: 27 VI został napadnięty a następnie zamordowany w m-ci [miejscowości] Jedwabno pow. Nidzica przez bandę AK»Łupaszki«funkcjonariusz z PUBP Nidzica Wysocki Marek s. Andrzeja ur. 15 VI 1924 r., czł[onek] PPR. 28 czerwca, we wsi Dębowiec ten sam szwadron zlikwidował kolejnego funkcjonariusza UBP z Nidzicy Andrzeja Rzeczkowskiego. W ciągu trzech dni (26-28 czerwca) PUBP w Nidzicy stracił już trzeciego funkcjonariusza. Pomimo podejmowanych licznych prób, komunistom nie udało się odnaleźć szwadronów 5. Wileńskiej Brygady AK, które nadal znajdowały się praktycznie w tym samym miejscu (w małym czworoboku, którego wierzchołki stanowiły miejscowości: Zimna Woda, Kot, Wały, Dębowiec. Mjr Łupaszko (z prawej) oraz wachm. Wacław Beynar ps. Orszak. Wachm. Orszak żołnierz 5. Brygady Wileńskiej od jesieni W latach kurier mjr. Łupaszki. Aresztowany przez UB 24 lipca 1948 w Gdyni, skazany na karę śmierci zamienioną później na 15 lat więzienia. Referendum 3 x TAK 30 czerwca 1946 roku odbyło się w Polsce referendum, jak się później okazało sfałszowane przez komunistów. Dzień wcześniej szwadron Lufy zakwaterował, już po raz kolejny, w leśniczówce Omulew i przebywał tam do 1 lipca. Łupaszko po wcześniejszych likwidacjach funkcjonariuszy UB postanowił przeczekać ten okres bez podejmowania jakichkolwiek działań. Lufa zapisał: 29 VI Śniadanie we wsi Malgaofen [Niedźwiedź]. Zamieszkałe są tylko trzy chaty. Dla sołtysa przydzielono pół worka (dosłownie) propagandowych ulotek przedwyborczych. Por.»Stefan«idzie na patrol po jałówkę do Omalefmile [powinno być Omulefofen, czyli dzisiejsza miejscowość Kot]. Postój na leśn[iczówce] Omulef. Przychodzi por.»stefan«.»moskito«bawi się w rzeźnika. 30 VI»Listek«zachwyca nas swoimi zdolnościami kulinarnymi. Gospodarz idzie na referendum. Przerabiamy trójkąt błędów. Nocujemy. P. Major wędkuje. U Zbigniewa Jarosińskiego w leśniczówce Omulew Łupaszko zarządził jak na warunki partyzanckie bardzo długi postój. Jałówka, o której pisze w swoim dzienniku Lufa, została zarekwirowana wójtowi Kota, który mieszkał w Dębowcu. Zostawiono mu pokwitowanie następującej treści: Kwituję odbiór jednej krowy, która jest potrzebna do naszej kuchni na jutrzejsze święto (wybory). Krowa widocznie przeczuwała, że zbliża się dzień ostateczny w jej życiu, bo kiwała zrezygnowana głową 3 x tak. Jak widać, humory dopisywały podkomendnym Łupaszki. 9

10 Zeznania Puszczyka Zbigniew Jarosiński po aresztowaniu przez bezpiekę w swoich zeznaniach tak charakteryzował moment postoju u niego szwadronu Łupaszki : Jeden dzień przed referendum na wieczór przyszła do mnie ta sama grupa na czele z»łupaszką«. Z nim był pierwszy raz jakiś porucznik. Przyprowadzili ze sobą krowę, zarżnęli ją, skórę i kości zakopali, mięso zaraz ugotowali, ja dałem im kartofle. (...) W referendum powiedziałem do»łupaszki«, że muszę iść głosować. (...) Kiedy wróciłem z referendum, pytał się mnie o przebieg głosowania. (...) mówiłem mu, że jest dużo wojska w okolicy Kota, pow. Nidzica (...). Po południu w referendum sierżant pseudonim»lufa«chciał rozbić urnę wyborczą.»łupaszko«na to nie zgodził się, powiedział, że takich rozkazów nie mają i sierżant nie poszedł. W dalszym ciągu pytali mi się, czy nie ma tu kogoś takiego, który donosi do UB i pytali mi się o milicję, jak się zachowują, czy nie dokuczają ludności, także byli ciekawi, co to za człowiek wójt z gminy Wały Błaszczyk. Odskok na Pomorze Po referendum Łupaszko podjął decyzję o opuszczeniu obszaru Warmii i Mazur i wycofaniu się w Bory Tucholskie. Pobyt 5. Wileńskiej Brygady AK na tych ziemiach trwał prawie dwa miesiące. Teren został nasycony konfidentami i funkcjonariuszami UBP. Dlatego podjęcie takiej decyzji było nieuniknione. Przemarsz 3. i 4. szwadronu w Bory Tucholskie trwał ponad trzy tygodnie. 1 lipca po opuszczeniu leśniczówki Omulew szwadron Lufy urządził zasadzkę na drodze Nidzica-Pasym. Rozbrojono napotkanych milicjantów, następnie zatrzymano samochód z żołnierzami LWP, których także rozbrojono. Potem 4. szwadron przemieścił się do leśniczówki Koniuszyn (pow. Nidzica), gdzie zarekwirowano mapy. 2 lipca Lufa przeszedł przez miejscowości Orłowo (gdzie zarekwirowano konie), następnie przez Brzeźno Łyńskie i zatrzymał się na noc w miejscowości Stare Ramuki (pow. Olsztyn). W tym dniu od 4. szwadronu odłączył się Łupaszko z trzyosobowym patrolem, by odnaleźć pododdział Zeusa. Przez następne dwa tygodnie, klucząc między obławami, szwadron Lufy przesuwał się w rejon koncentracji wyznaczonej przez Łupaszkę na 19 lipca w leśniczówce Kunzendorf (Kończewo), w powiecie morąskim. Stąd 3. i 4. szwadron miały wspólnie dokonać bezpośredniego odskoku w Bory Tucholskie i połączyć się z 5. szwadronem Żelaznego. Łupaszko - mazurskie tropy (6) Kurek Mazurski Nr 16, W dniach poprzedzających referendum 3 x Tak 3. szwadron Zeusa operował w okolicy Olsztyna i Stawigudy. W dzień referendum, 30 czerwca, w Stawigudzie rozbił posterunek MO i lokal wyborczy. Zdobyto w sumie 14 sztuk broni, w tym 10 sztuk kb, 3 PPSze, 1 MP oraz 1 kb 10-strzałowy. W Stawigudzie Zeus zlikwidował także Czesława Krawula, funkcjonariusza UB z Olsztyna. Akcja w Stawigudzie sprowokowała obławę resortu bezpieczeństwa, z której 3. szwadron tylko cudem się wyrwał. Jednak grupy wywiadowcze UBP ciągle szły śladem Łupaszki. Lufa zanotował: 19 VII rankiem odmarsz na spotkanie z P. Majorem. W drodze na leśniczówce Kunzendorf [Kończewo] spotykam»zeusa«ze szwadronem. Patrol»Zeusa«wysłany do nadleśnictwa Haack [Hak] spotyka P. Majora. P. Major jest bardzo wzruszony, że nas wszystkich widzi»całych«. Ponieważ wojsko okrążyło lasy i lada chwila należy się spodziewać obławy, szwadrony rozchodzą się. Kierunek zachód, za Wisłę w Bory Tucholskie. 23 lipca, po prawie dwóch miesiącach, skończył się pierwszy okres działalności 5. Wileńskiej Brygady AK na Warmii i Mazurach. Pomimo niewielkiego stanu osobowego (15-18 partyzantów w szwadronie) brygada nie tylko nie została rozbita przez resort bezpieczeństwa, ale sama zadawała liczne ciosy. 10

11 Pomorze Po odnalezieniu 5. szwadronu w Borach Tucholskich Łupaszko przeprowadził koncentrację całości sił (3., 4., 5. szwadron) w rejonie miejscowości Brzeźno. Podczas tego ześrodkowania Szendzielarz podjął decyzję o przejściu z 4. szwadronem Lufy na teren Białostocczyzny i Podlasia. Planowano nawiązać kontakt z drugą jednostką podległą Łupaszce, tzn. z 6. Wileńską Brygadą AK Wiktora, która działała na Białostocczyźnie od marca 1946 roku i przeczekać wspólnie okres zimy 1946/1947. Na Pomorzu miał pozostać 3. szwadron Zeusa i 5. szwadron Leszka, który zastąpił zabitego przez UB Żelaznego. Przemarsz szwadronu Lufy trwał prawie dwa miesiące. 23 września 4. szwadron Lufy wraz z Łupaszką przekroczył rzekę Pisę w miejscowości Wincenta i znalazł się na terenie Białostocczyzny. Koncentracja na Białostocczyźnie 18 października 1946 roku na Białostocczyźnie, na kolonii Rogawka Łupaszko przeprowadził koncentrację sił, jakimi dysponował na tym obszarze. Do Rogawki przybyły trzy szwadrony 6. Wileńskiej Brygady AK dowodzone przez Wiktora i 4. szwadron 5. Wileńskiej Brygady AK. Podczas koncentracji zapadły istotne decyzje. Łupaszko mianował nowego dowódcę 6. Brygady. Został nim por. Władysław Łukasik Młot, dotychczasowy zastępca Wiktora. Zlecił także 4. szwadronowi Lufy powrót na Warmię i Mazury celem nawiązania kontaktu z 3. i 5. szwadronem, które pozostały w Borach Tucholskich. Szwadrony Zeusa i Leszka miały przekroczyć Wisłę i pojawić się na Warmii i Mazurach około 5-6 listopada w okolicy miejscowości Łajsy, w Lasach Purdzkich. Tak więc Lufa miał czekać w okolicy Olsztyna na przybycie 3. i 4. szwadronu. Następnie trzy szwadrony 5. Wileńskiej Brygady AK miały przedostać się na Białostocczyznę. Lufa zapisał: 18 X kolonia Rogawka. Koncentracja. Bardzo wesoło, nastrój dobry. P. Major organizuje zawody międzyszwadronowe. Ogólnie zwycięża nasz szwadron (śpiew, wolna-amerykanka, wyścigi). Otrzymuję rozkaz marszu na Prusy w celu skontaktowania się z»zeusem«. Biorę fury w Rogawce i jazda na północ. Po raz kolejny 4. szwadron 5. Wileńskiej Brygady AK znalazł się w byłych Prusach 26 października 1946 roku. Pierwszego dnia zatrzymał się na kolonii Zielony Grąd (pow. Pisz). W następnym dniu szwadron przesunął się w okolice miejscowości Rozogi. Zasadzka 28 października miała miejsce właściwie jedyna akcja bojowa szwadronu, która ostatecznie zakończyła się gorzkim sukcesem. Tak całą sytuację opisał Lufa : 28 X jedziemy do miasteczka Rozogi i rozbrajamy posterunek milicji. Bierzemy także prowiant ze spółdzielni. Po akcji szwadron wycofuje się w kierunku na zachód poczym skręcamy na południe i po drodze rozbrajamy milicję w Lipowcu. W spółdzielni uzupełniamy zapasy żywności, z posterunku zabieramy broń. Wycofujemy się w dalszym ciągu na zachód i po przebyciu około 30 km zatrzymujemy się w kolonii Jańkowo (pow. Nibork). [powinno być Jankowo, pow. Szczytno]. Po obiedzie wartownik melduje warkot samochodów z kierunku przybycia. Zarządzam ostre pogotowie. Po zorientowaniu się, że samochody zbliżają się do nas, wsiadamy na wóz i wycofujemy się na zachód. Po przebyciu około 6 km samochód zostawiono w krzakach, a szwadron stanął na zasadzce. Wkrótce po naszym śladzie nadjechał samochód MO i ORMO, który został ostrzelany a następnie zdobyty. Około dziesięciu zostało zabitych, w tym dowódca. Dwudziestu poddało się. W czasie akcji ciężko ranny został kpr.»mercedes«. Szwadron wycofuje się na leśniczówkę Omulew. Grupa, która ścigała szwadron Lufy, wyruszyła ze Szczytna jeszcze przed atakiem partyzantów na milicję w Rozogach. Grupa pościgowa liczyła 32 ludzi. Składała się z funkcjonariuszy PUBP ze Szczytna (14 osób) i Komendy Powiatowej MO także ze Szczytna (18 osób). Poruszała się dwoma samochodami. W okolicach Jedwabna w samochodzie, którym jechali funkcjonariusze resortu bezpieczeństwa, zabrakło benzyny. Dalej pościg kontynuowali 11

12 już tylko milicjanci. Poruszali się bez żadnego ubezpieczenia, dlatego tak łatwo zostali rozbici przez partyzantów Lufy. Zasadzka miała miejsce na drodze Jedwabno Wielbark, pomiędzy miejscowościami Piduń i Rekownica. W trakcie trwającej tylko chwilę wymiany ognia milicjanci mieli 4 zabitych (chor. Kazimierz Jarzębowski, st. sierż. J. Szpakowski, kpr. B. Babiński, szer. J. Michalecki), 3 ciężko rannych, 5 lekko rannych. Po stronie partyzantów ciężko ranny został Mercedes. Kiedy milicjanci poddawali się, jeden z nich ranny w nogę dowódca grupy chor. Jarzębowski rzucił granat w kierunku zbliżających się żołnierzy 4. szwadronu. Odłamek ranił Mercedesa i za ten czyn Lufa dobił Jarzębowskiego. Partyzanci z rannym kolegą udali się do leśniczówki Omulew. Liczyli na pomoc leśniczego Zbigniewa Jarosińskiego, który niejednokrotnie udzielał im schronienia. Musieli znaleźć lekarza, który opatrzyłby Mercedesa i ukryć broń. Z zeznań leśniczego Jarosińskiego możemy dowiedzieć się, co stało się później. W końcu października 1946 roku przyjechał oddział samochodem, ze sobą przywieźli jednego rannego, grupa była ta sama, co przedtem tylko pod dowództwem sierżanta»lufy«i było ich mniej, koło 12-stu ludzi. W tym czasie sierżant»lufa«musiał dostać awans, gdyż miał jedną gwiazdkę na ramieniu i członkowie oddziału mówili mu poruczniku.»łupaszki«w ten czas nie było. Rannego wzięli do mieszkania, ułożyli go w łóżku Szczotki Karola. Po czym zaczęli opowiadać jak rozbili M. O. pod Szczytnem, zabierając im broń. [...] broń tą zgodziłem się przechować, następnie pytał mi się, gdzie tu jest najbliższy doktor, powiedziałem, że doktor jest w Niborku [Nidzica]. [...] W dalszej rozmowie»lufa«pytał mnie czy w tartaku w Zimnej Wodzie są samochody, wówczas odpowiedziałem, że są. Razem z»lufą«poszliśmy do tartaku [...] mnie kazali zawołać z domu szefa tego tartaku Świderka [ ]»Lufa«Świderkowi kazał, aby pojechał po doktora [...]»Lufa«ze Świderkiem umówił się tak, że jak do godziny 10 przed południem, nie przyjedzie to jest dowód, że został aresztowany. [...] Na auto, którym miał przyjechać doktor czekaliśmy do godziny 11 przed południem, jednak auto nie nadeszło i doktor nie przyjechał. Nie udało się także znaleźć lekarza w Pasymiu. 30 października w leśniczówce nad jeziorem Jełguń Mercedes zmarł. Pomnik przy drodze Piduń-Rekownica, postawiony w latach 60. milicjantom poległym w walce ze szwadronem Lufy. Po 1989 roku, kilka razy z pomnika zniknęła tablica a pojawiły się napisy: Tu Lufa bił UB, Tu Lufa walczył z komunistami. Odskok 4-5 listopada szwadron przebywał na kolonii Makruty, gdzie czekano na przybycie 3. i 5. szwadronu. Niestety, szwadrony Zeusa i Leszka nie przybyły. Wobec tego Lufa podjął decyzję o powrocie na Białostocczyznę. Na drugi dzień po południu wyjeżdżamy na wschód. Po drodze zabiegam do Kervey [Kerrey; Kieruj]. Była tu UB, gospodyni bardzo przestraszona. Mazurzy, co chowali śp.»mercedesa«aresztowani. Jedziemy dalej i stajemy na postój w leśniczówce Mandrinen [Mandryny]. Przez następne trzy dni szwadron dokonywał rekwizycji benzyny potrzebnej do przerzutu w Białostockie. 9 listopada Lufa zanotował: Po południu żegnamy oszronione Prusy i zawracamy w swoje białostockie. Na przełomie października i listopada 1946 roku ostatni raz działały w byłych Prusach szwadrony 5. Wileńskiej Brygady AK. W listopadzie rozformowaniu w Borach Tucholskich uległ 3. i 5. szwadron 5. Wileńskiej Brygady AK, również 4. szwadron Lufy został rozwiązany. Szendzielarz podjął taką decyzję 24 marca 1947 roku podczas koncentracji całości sił (80 żołnierzy), jakie zgromadził na kolonii Czaje 12

13 Bagno, na Białostocczyźnie. Jednak przez mazurską ziemię jeszcze raz przemaszerowali partyzanci Łupaszki. Tym razem z 6. Wileńskiej Brygady AK. Łupaszko - mazurskie tropy (7) Kurek Mazurski Nr 17, Zygmunt Szendzielarz do wiosny 1947 roku nie wiedział nic o demobilizacji 3. i 5. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK, które miały działać na Pomorzu. Misja szwadronu Lufy na Warmię i Mazury z października i listopada 1946 roku zakończyła się fiaskiem. Nie nawiązał on kontaktu z pozostałymi szwadronami. Dlatego też Łupaszko podjął jeszcze jedną próbę odnalezienia pododdziałów Zeusa i Leszka. Na teren Warmii i Mazur udał się patrol por. Henryka Mieczkowskiego Tygrysa. Początkowo składał się z czterech osób, w trakcie działań powiększył się do ośmiu. Z Białostocczyzny na Warmię i Mazury przemieścił się koleją. Partyzanci występowali jako grupa MO wioząca aresztanta. Rajd Tygrysa na teren Warmii i Mazur 7 grudnia 1946 roku grupa Tygrysa wysiadła na stacji w Szczytnie i jeszcze tego samego dnia znalazła się w pobliskich lasach. Maszerując nocą w trudnym terenie, patrol przeszedł około 45 km i znalazł się pod Olsztynem. Po ominięciu Olsztyna dotarł do Gutkowa, następnie skręcił na północ i udał się w kierunku Dobrego Miasta, nocował w okolicy Bukwałdu. Przez kilka kolejnych dni przebywał na Warmii w rejonie Dobrego Miasta, Ornety, Lidzbarka Warmińskiego. Grupa Tygrysa zatrzymywała się na noclegi u ludności dobrze nastawionej do partyzantów. Tygrys za noclegi i żywność zawsze płacił tutejszym mieszkańcom. Od 16 grudnia patrol Tygrysa wykazywał dużą aktywność jak na tak niewielką grupę. W dniu tym rozbroił posterunek MO i grupę wojska w miejscowości Lubomino (pow. Lidzbark Warmiński). Rozbrojono trzech milicjantów, oficera i sześciu żołnierzy. Zdobyto LMG, 7 PPSz, 3 kbk, MP, 3 pistolety, 14 granatów, 680 szt. amunicji. 23 grudnia w miejscowości Lanien (pow. Lidzbark Warmiński) dokonano rekwizycji w miejscowej spółdzielni. Zatrzymano także samochód z dwoma funkcjonariuszami UBP z Lidzbarka Warmińskiego, jednego z nich Edwarda Walczaka rozstrzelano, drugi obiecał poprawę. Tego samego dnia w miejscowości Basino zlikwidowano aktywistę PPR Pawła Rasina. Były budynek MO we wsi Kot, zaatakowany w grudniu 1946 roku przez patrol Tygrysa. Obecnie budynek mieszkalny, znajdujący się w rękach prywatnych. Wybory potyczka we wsi Kot Święta Bożego Narodzenia patrol Tygrysa spędził w lesie. 27 grudnia, występując jako grupa UBP i poruszając się samochodem ciężarowym, rozbił trzy posterunki MO: pierwszy w miejscowości Pietrzwałd (pow. Ostróda), drugi w miejscowości Żegoty (pow. Lidzbark Warmiński), trzeci w Lamkowie (pow. Olsztyn). W Pietrzwałdzie zatrzymano także wójta i dwie sekretarki. Grupa ta miała zajmować się przygotowaniem wyborów w styczniu 1947 roku. Jedna z sekretarek, Łucja Anatolak, okazała się agentką UBP, czynną działaczką Związku Walki Młodych i PPR. Dowodów dostarczyła jej koleżanka, dlatego też Tygrys postanowił zlikwidować Anatolak. Została rozstrzelana 28 grudnia w miejscowości Ruda (pow. Nidzica). W tym dniu Tygrys rozbroił łącznie 23 milicjantów. Część zarekwirowanej broń zniszczono, resztę przekazano porządnym ludziom. 29 grudnia partyzanci zaatakowali posterunek MO w Kocie. Jednak załoga nie dała się zaskoczyć i patrol Tygrysa bez strat wycofał się. Milicjanci mieli jednego zabitego dowódcę posterunku Eugeniusza Karwowskiego. Po akcji w Kocie 13

14 Tygrys, nie uzyskawszy żadnych informacji o 3. i 5. szwadronie 5. Wileńskiej Brygady AK, zaczął wycofywać się na Białostocczyznę. Około 9 stycznia 1947 roku znalazł się w okolicach Szczytna, następnie podążył na wschód, w kierunku na Ostrołękę i Łomżę. 22 stycznia znalazł się na Białostocczyźnie. Próba powrotu do cywilnego życia Po wspominanej już w poprzednim odcinku koncentracji, jaka miała miejsce 24 marca 1947 roku na kolonii Czaje Bagno, Łupaszko zreorganizował podległe mu siły. Partyzanci, którzy wyrazili wolę zaprzestania walki, zostali zdemobilizowani, z pozostałych utworzono dwa szwadrony (2. szwadron pod dowództwem Bartosza, 3. szwadron pod dowództwem Lecha ). Tak więc w polu została tylko 6. Wileńska Brygada AK, która składała się z dwóch szwadronów (2. i 3.) pod dowództwem kpt. Władysława Łukasika Młota. Po koncentracji Łupaszko zaprzestał czynnej walki partyzanckiej i opuścił swój wileński oddział. Nie rozwiązał go jednak na wypadek nieoczekiwanej zmiany sytuacji. Gdzieś w świadomości pozostała nikła nadzieja, że to jeszcze nie koniec. Od kwietnia 1947 roku Łupaszko ukrywał się na Podlasiu, Śląsku i Podhalu, gdzie w Osielcu koło Makowa 30 czerwca 1948 roku został aresztowany. Po pokazowym procesie 2 listopada 1950 roku Zygmunta Szendzielarza skazano na karę śmierci. Wyrok wykonano 8 lutego 1951 roku. Nieznane jest miejsce pochówku. Tak zakończył życie jeden z najdzielniejszych i najwytrwalszych obrońców suwerenności i niepodległości Polski. Pomimo usilnych prób władzy komunistycznej, egzekucja Łupaszki nie wymazała tej postaci z historii narodu polskiego. W okresie PRL wokół jego życia i działalności narosła głównie czarna legenda. Dzięki utrwalaczom władzy ludowej mjr Zygmunt Szendzielarz Łupaszko na długie lata pozostał krwawym hersztem wileńskich bandytów. Epilog Młot dowodził 6. Wileńską Brygadą AK do swojej śmierci (czerwiec 1949), jednak partyzanci z wileńskiej brygady działali nadal pod rozkazami kpt. Kazimierza Kamińskiego Huzara. Kontynuowali tradycję 6. Wileńskiej Brygady. Walka oddziału Huzara polegała już tylko na samoobronie, likwidowaniu konfidentów i funkcjonariuszy UBP. Jeszcze w 1952 roku 6. Wileńska Brygada liczyła 20 ludzi podzielonych na cztery patrole. 29 października 1952 roku funkcjonariusze UB aresztowali Huzara. Po pokazowym procesie skazano go na śmierć i stracono 22 września 1953 roku. Był to ostatni wyrok śmierci wykonany na żołnierzach kontynuujących tradycję wileńskiej partyzantki wywodzącej się z 5. Wileńskiej Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza Łupaszki. Wdeptani w ziemię Historycy najnowszych dziejów Polski obliczają, że po zakończeniu II wojny światowej (maj 1945), poległo w walce z polskimi komunistami lub zostało zamordowanych w katowniach Urzędów Bezpieczeństwa około 20 tysięcy żołnierzy Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Ludzie ci walczyli w obronie kraju kilka lat, narażali swoje młode życie przez cały okres okupacji niemieckiej. Za to poświęcenie polscy komuniści na usługach Moskwy zapłacili im prześladowaniem i upokorzeniem. Na końcu drogi i zmagań o suwerenną i czystą jak łza Polskę czekało akowców wieloletnie więzienie lub wyrok śmierci i strzał w potylicę. Zostali wymordowani przez UB praktycznie wszyscy dowódcy szwadronów Łupaszki z lat Utrwalacze władzy ludowej mają swoje pomniki, milicjanci czy też ubecy, którzy polegli w walce ze szwadronami Szendzielarza mają swoje mogiły, a kresowi straceńcy mjr. Łupaszki nie mają nawet grobu. Zostali wdeptani w ziemię. 14

15 Łupaszko - mazurskie tropy (8) Kurek Mazurski Nr 18, Cykl artykułów dotyczący działalności szwadronów mjr. Łupaszki w latach miał za zadanie przybliżyć tę postać mieszkańcom Mazur. Starszym osobom pamiętającym ten okres pokazać, że Łupaszko to nie ukraiński bandyta jak głosiła przez wiele lat komunistyczna propaganda, ale polski patriota, który nie pogodził się ze zniewoleniem kraju przez Moskwę. Natomiast młodym mieszkańcom tych terenów chciałem uzmysłowić, że walka o niezawisłą Polskę nie skończyła się w 1945 roku. Koniec II wojny światowej dla licznej rzeszy żołnierzy AK nie oznaczał pokoju, lecz dalszą walkę, tylko z innym okupantem, z innym totalitarnym systemem. Do dziś bardzo mało Polaków wie, kim byli żołnierze wyklęci, dlaczego pozostawali w konspiracji w lesie niekiedy do początku lat 60.! Sprawiedliwość dziejowa historia przyznała im rację Dziś nie chodzi o zmienianie historii, obalanie komunistycznych pomników upamiętniających ten ciemny okres z dziejów naszego narodu, ale o elementarną sprawiedliwość, o pokazanie racji tej drugiej strony, która przez 50 lat musiała milczeć. Tych zaplutych karłów reakcji - jak ich nazywano, anglosaskich szpiegów, wichrzycieli. Gdzie są groby, pomniki, tablice, ulice upamiętniające tych najwytrwalszych i najdzielniejszych obrońców suwerennej Polski? Dlaczego dzieci zatrzymujące się przed pomnikami w Kocie, Piduniu czy Czarnym Piecu czytają tylko o bohaterskich milicjantach, funkcjonariuszach UB poległych w walce z bandytami Łupaszki? Nie wiedzą natomiast nic o partyzancie Henryku Wojczyńskim ps. Mercedes, który zginął pod Piduniem, o por. Henryku Mieczkowskim ps. Tygrys, który oblegał posterunek MO we wsi Kot. Obaj polegli, nie mają nawet grobu. Kto słyszał o Danucie Siedzikównie ps. Inka, 17-letniej sanitariuszce Łupaszki, która została rozstrzelana przez funkcjonariuszy UB? Co się stało z naszą świadomością narodową? Piotr Szubarczyk, historyk zajmujący się tym tematem w jednym z artykułów stwierdził: Ludzie dotknięci skutkami powojennej działalności Łupaszki to rodziny sowieckich doradców, funkcjonariuszy UB, aktywistów PPR. A co z tymi po drugiej stronie, z tymi wdeptanymi w ziemię? Kto i kiedy zapali świeczkę na ich grobie? Co z rodzinami prześladowanymi i inwigilowanymi przez kilkadziesiąt lat po wojnie? Co z dziećmi urodzonymi w więzieniu? Z listami pożegnalnymi pozostającymi do dziś w zalakowanych kopertach? Zimna Woda październik 2007 Odsłonięcie tablicy poświęconej żołnierzom 5. Wileńskiej Brygady AK mjr. Łupaszki, Zimna Woda, 19 października 2007 r. Jesienią ubiegłego roku w małym wiejskim kościele w Zimnej Wodzie na szlaku przemarszu szwadronów Łupaszki zawisła pierwsza pamiątkowa tablica upamiętniająca zmagania wileńskich partyzantów z systemem komunistycznym na Mazurach. Po 60 latach kilku żyjących jeszcze żołnierzy Łupaszki miało możliwość przybycia w zapomniane już dawno strony. Uroczystego odsłonięcia tablicy dokonali minister Obrony Narodowej Aleksander Szczygło oraz biskup Jacek Jezierski. Ten ostatni stwierdził: Istnieje potrzeba pielęgnowania pamięci historycznej. W naszej zbiorowej świadomości pewne wydarzenia i postacie po II wojnie światowej zostały zepchnięte na margines. Minister Szczygło dodał: Walka mjr. Szendzielarza została wygrana po kilkudziesięciu latach, a pamięć okazała się silniejsza niż kłamstwa propagandy. 15

16 Sławomir Jarosiński oraz Lidia Lwow - Eberle w miejscu dawnej leśniczówki nad Jeziorem Omulew, 19 października 2007 r. W Zimnej Wodzie obecni byli liczni kombatanci ze Światowego Związku Żołnierzy AK, mieszkańcy wsi oraz młodzież z nidzickich szkół. W kościele zjawiło się także dwoje gości specjalnych, Lidia Lwow Eberle ps. Lala, sanitariuszka oddziału Łupaszki, jedyna żyjąca osoba, która przemierzała mazurskie ścieżki ze szwadronem Lufy w latach , oraz Sławomir Jarosiński, syn Zbigniewa, leśniczego z Omulewa. Dzięki tablicy pamięć o bohaterskiej walce majora i moich kolegów nigdy nie zginie mówiła ze wzruszeniem Lala. On był żołnierzem z krwi i kości, który ukochał Polskę i wszystko, co polskie. Lidia Lwow przyznała, że na ten dzień czekała bardzo długo. W Zimnej Wodzie po raz ostatni byłam prawie 60 lat temu wspomina. Ale do dziś pamiętam, jak w czasie wojny chodziliśmy tymi ścieżkami, jak spaliśmy w opuszczonych leśniczówkach. Historia w tym dniu zatoczyła koło, po 60 latach do leśniczówki Omulew ponownie zawitali żołnierze Łupaszki. Lidia Lwow Eberle ps. Lala Nie ma miejsca, żeby napisać szerzej o innych żołnierzach Łupaszki, którzy byli wyjątkowymi osobami, tak jak Paweł Jasienica, prawdziwe nazwisko Leon Lech Beynar, wybitny polski historyk. Jednak kilka słów należy w tym miejscu poświęcić Lali, podporucznik czasu wojny, sanitariuszce 5. Wileńskiej Brygady AK, wieloletniej towarzyszce życia mjr. Zygmunta Szendzielarza. Odznaczona Krzyżem Walecznych za bohaterstwo w walkach na Wileńszczyźnie, skazana na dożywotnie więzienie. Los zetknął ją z Łupaszką w sierpniu 1943 roku. Można powiedzieć, iż znalazła się w 5. Wileńskiej Brygadzie AK przed Szendzielarzem. Była w pierwszym polskim oddziale na Wileńszczyźnie, oddziale Kmicica, na bazie którego powstała w sierpniu 1943 roku nowa brygada. Oddział Kmicica został rozbrojony przez sowieckich partyzantów, którzy rozstrzelali 90 polskich żołnierzy. Lala przeszła cały szlak bojowy 5. Wileńskiej Brygady AK. Została aresztowana przez UB razem z Łupaszką w czerwcu 1948 roku. Razem z nim siedziała na ławie oskarżonych, została skazana w 1951 roku na dożywotnie więzienie. Wyszła na wolność w listopadzie 1956 roku, po odwilży i dojściu do władzy Gomułki. Rok później zaczęła studia na Uniwersytecie Warszawskim, została archeologiem. Pracowała w Komisji Badań Dawnej Warszawy, potem do Lidia Lwow - Eberle ps. Lala, Wileńszczyzna 1943 rok emerytury w Muzeum Historycznym Miasta Warszawy. Jest osobą aktywną i pełną życia. Aktualnie, pomimo swojego wieku, nadal pracuje, w Muzeum Cechu Rzemiosł Skórzanych na Starym Mieście w Warszawie. Zawsze powtarza: - Bogu dziękuję za swoje życie. Przynajmniej interesujące było. Patryk Kozłowski Patryk Kozłowski, ur r., w Nidzicy. Historyk, absolwent Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (2003). Autor książki pt. Jeden z wyklętych. Zygmunt Szendzielarz Łupaszko (2004), oraz publikacji w Roczniku Mazurskim dotyczących działalności szwadronów Łupaszki na Warmii i Mazurach. Obecnie pracownik Starostwa Powiatowego w Nidzicy. 16