AUTOREFERAT. 3. Informacja o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach badawczych.

Transkrypt

1 1 Załącznik nr 2 Dr Irena Rysińska Instytut Stosunków Międzynarodowych Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski AUTOREFERAT 1. Imię i nazwisko: Irena Rysińska 2. Posiadane dyplomy i stopnie naukowe magister nauk politycznych, specjalizacja dziennikarska, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego 1991 doktor nauk humanistycznych w zakresie nauki o polityce, rozprawa doktorska pod tytułem "Kwestia suwerenności państw w rozwoju stosunków międzynarodowych" pod kierunkiem prof. dr hab. Józefa Kukułki 3. Informacja o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach badawczych. Od 1981 r. zatrudniona w Instytucie Stosunków Międzynarodowych Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, na stanowiskach: asystenta stażysty asystenta starszego asystenta wykładowcy adiunkta starszego wykładowcy od 28 września 2011 docenta 4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art.16 ust.2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule naukowym w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): a) tytuł osiągnięcia naukowego "Ewolucja systemu zbiorowego bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych po zimnej wojnie"

2 2 b) autor, tytuł/tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa ( piszę pod nazwiskiem Irena Popiuk - Rysińska) Irena Popiuk - Rysińska, Ewolucja systemu zbiorowego bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych po zimnej wojnie, 2013, Dom Wydawniczy ELIPSA, s c) omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Temat rozprawy habilitacyjnej " Ewolucja systemu zbiorowego bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych po zimnej wojnie" został wybrany z kilku powodów. Po pierwsze, decydowało o tym duże znaczenie systemu zbiorowego bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, jako jednego z najważniejszych mechanizmów służących utrzymywaniu pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego oraz jedynego o zasięgu powszechnym. Jego kształt i funkcjonowanie mają fundamentalne znaczenie dla utrzymania porządku międzynarodowego w skali globalnej. Po drugie, jest to temat interesujący z punktu widzenia poznawczego, ponieważ Narody Zjednoczone (NZ) są miejscem, w którym skupiają się wszystkie poważne problemy bezpieczeństwa współczesnego świata i gdzie poszukuje się odpowiednich dla nich rozwiązań. Ponadto można zauważyć, że zmiany, jakim podlega system zbiorowego bezpieczeństwa NZ, wpisują się w główny nurt przekształceń, które zachodzą w stosunkach międzynarodowych i organizacjach międzynarodowe, także po zakończeniu zimnej wojny, zwłaszcza w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego. Po trzecie, temat ten nie został dotychczas wystarczająco opracowany w polskiej literaturze naukowej. Natomiast - w znanej autorce - zagranicznej nie ma prac odpowiadających treści i ujęciu przyjętemu w niniejszej rozprawie, politologicznemu, problemowo - historycznemu, obejmującemu całość procesu ewolucji. W dotychczasowych badaniach występują bowiem ujęcia deskryptywne i/lub cząstkowe. Celem pracy jest udowodnienie, że system bezpieczeństwa zbiorowego NZ jako mechanizm zapewniania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, zablokowany i nie w pełni wykształcony w czasie zimnej wojny, w nowych warunkach geopolitycznych uaktywnił się i podlegał głębokim zmianom. Ma ona wykazać, że niektóre z nich można uznać za przekształcenia o charakterze trwałym i jakościowym, obejmujące sferę normatywną, operacyjną oraz relacje między systemem globalnym a innymi instrumentami zapewniania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. W rozprawie sformułowano tezę, że głównym czynnikiem ewolucji były zmiany w charakterze zagrożeń pokoju i bezpieczeństwa, ich percepcji przez głównych uczestników stosunków międzynarodowych, a zwłaszcza wielkie mocarstwa, będące stałymi członkami Rady oraz relacjach między nim. Ewolucja była równocześnie uwarunkowana przez ogólne tendencje narastania współzależności międzynarodowych w skali globalnej, ale też nowego regionalizmu, rozwoju prawa międzynarodowego, głównie w zakresie ochrony praw człowieka, zwalczania terroryzmu i nierozprzestrzeniania broni masowej zagłady, jak również upowszechniania się szerokiego pojęcia bezpieczeństwa. Biorąc pod uwagę naturę systemu w badaniach zastosowano podejście politologiczne, ponieważ system zbiorowego bezpieczeństwa jest mechanizmem złożonym i

3 3 dynamicznym, który funkcjonuje w przestrzeni prawnomiędzynarodowej i politycznej. Oparto je przede wszystkim na materiałach źródłowych, w tym protokołach z posiedzeń Rady Bezpieczeństwa NZ i innych organów, głównie rezolucjach oraz innych dokumentach, obrazujących pracę organizacji oraz stanowiska państw członkowskich. Dokumenty te poddano analizie w szerokim przedziale czasowym, starając się wyciągać wnioski na temat zmian i ich tendencji oraz towarzyszących im kontrowersji. Podejście to wymagało uwzględnienia szerokiego ich kontekstu oraz oddziaływania różnych czynników, wyjścia poza formalno-prawną analizę dokumentów. Na podstawie zebranych materiałów empirycznych, metodą indukcji, próbowano wyciągnąć wnioski i uogólnienia dotyczące zmian, jakim podlegał system zbiorowego bezpieczeństwa NZ po zimnej wojnie. W celu realizacji założeń badawczych, pierwsze dwa rozdziały mają charakter wprowadzający. Zostały w nich wyjaśnione podstawowe pojęcia i terminy stosowane w pracy, geneza idei zbiorowego bezpieczeństwa oraz pierwsza niezbyt udana próba wprowadzenia jej w życie w ramach Ligi Narodów. Następnie opisano kształt systemu zbiorowego bezpieczeństwa według Karty Narodów Zjednoczonych, podkreślając, że nie uzyskał on nigdy zdolności operacyjnej. Kolejne rozdziały, stanowiące zasadniczą część pracy, wyjaśniają uwarunkowania i czynniki ewolucji oraz główne jej wymiary: przedmiotowy, operacyjny oraz normatywny. Aby zrozumieć istotę i przeznaczenie systemu zbiorowego bezpieczeństwa i przekształcenia, jakim podlegał po zakończeniu zimnej wojny, najpierw poddano analizie pojęcie zbiorowego bezpieczeństwa, które nie jest jednoznaczne. Pokazano też w ogólnym zarysie historię idei i jej realizacji, która była związana z historią wojen. Idea zbiorowego bezpieczeństwa zawarta początkowo w planach wiecznego pokoju, pojawiła się w czasie wojny trzydziestoletniej, następnie została po raz pierwszy w historii ludzkości wprowadzona w życie w niepełnej formie po pierwszej wojnie światowej, po raz kolejny wykorzystano ją konstruując system bezpieczeństwa powszechnego po drugiej wojnie światowej, a po raz ostatni odżyła i nabrała znaczenia po zakończeniu zimnej wojny. W każdym z tych okresów była niejednolicie rozumiana, a zwłaszcza nigdy nie wprowadzono w pełni w życie założeń idealnego modelu zbiorowego bezpieczeństwa. Świadectwem tego jest kształt pierwszego w historii systemu bezpieczeństwa. Następnie poddano analizie Kartę Narodów Zjednoczonych, zwracając uwagę, że określa ona ramy prawne analizowanego systemu, uzależniając jego funkcjonowanie od zgodnej współpracy wielkich mocarstw, stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Jej brak i narastanie sprzeczności spowodowały, że system ten nie uzyskał zdolności operacyjnej i ukształtował się w niepełnej formie. Pomimo tego, w czasie zimnej wojny korzystano z niego wielokrotnie, jak również podjęto działania adaptacyjne, przyjmując nowe procedury i instrumenty, pozwalające działać w tych trudnych warunkach, do których należy zaliczyć: zmianę procedury podejmowania decyzji przez Radę Bezpieczeństwa, wykształcenie się nowych instrumentów, to jest autoryzacji użycia siły oraz operacji pokojowych, a także rozszerzanie kompetencji Zgromadzenia Ogólnego w dziedzinie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Ta zdolność adaptacyjna pozwoliła również na dostosowywanie systemu do nowych warunków, jakie powstały po zakończeniu zimnej wojny. W publikacji wskazuje się na główne uwarunkowania i czynniki, które umożliwiały lub wymuszały ten proces. Za najważniejsze z nich uznano przekształcenia ilościowe i jakościowe w charakterze i rozkładzie konfliktów oraz ujawnienie się nowych zagrożeń pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, ale też ich percepcji jako zagrożeń dla pokoju i bezpieczeństwa

4 4 międzynarodowego oraz dla realizacji interesów narodowych przez głównych uczestników stosunków międzynarodowych, a zwłaszcza stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Głównymi zagrożeniami pokoju i bezpieczeństwa nie były już wojny wywoływane przez państwa, ale konflikty wewnętrzne oraz terroryzm międzynarodowy, których ofiarami stawała się ludność cywilna i w trakcie których poważnie naruszano prawa człowieka, włącznie z przypadkami ludobójstwa. Wystąpił proces prywatyzacji i decentralizacji stosowania siły zbrojnej w szerokiej skali. Przebiegał on w warunkach przyspieszonej globalizacji, narastania współzależności międzynarodowych, jak również świadomości tego procesu i jego konsekwencji, uniwersalizacji prawa międzynarodowego, w tym międzynarodowej ochrony praw człowieka i szerokiego w sensie podmiotowym i przedmiotowym rozumienia bezpieczeństwa, w tym wzrostu znaczenia bezpieczeństwa ludzkiego, a także - fali nowej regionalizacji i zjawiska fragmentacji porządku międzynarodowego. Zakończenie zimnej wojny oznaczało też istotną zmianę o charakterze geopolitycznym. Powstały warunki sprzyjające aktywizacji systemu bezpieczeństwa, na co wskazywały zmiany w politykach zagranicznych stałych członków Rady Bezpieczeństwa, które stawały się bardziej przychylne dla organizacji. Miała ona spełniać większą rolę w zakresie przywracania i utrzymywania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Badania pokazują niezwykły wzrost aktywności Rady Bezpieczeństwa po zimnej wojnie, o czym świadczą dane dotyczące liczby posiedzeń, przyjętych rezolucji i zmniejszających się przypadków zastosowania weta, jak również wzrastająca liczba operacji pokojowych. Tej tendencji towarzyszyły zmiany jakościowe, które objęły kilka wymiarów, w tym określenia nowego przedmiotu działania systemu bezpieczeństwa oraz dostosowania do tego instrumentów i mechanizmów. Po pierwsze, Rada w sposób rozszerzający ujmowała zagrożenia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Pozwala na to dyskrecjonalny charakter kompetencji określony w art. 39 Karty NZ. Artykuł ten wymienia trzy stany relacji między państwami (środowiska międzynarodowego), których wystąpienie Rada musi stwierdzić, by móc podjąć akcję na podstawie rozdziału VII Karty. Oprócz agresji, której pojęcie jest jednoznaczne, dwa pozostałe terminy są niejasne i mogą być różnie interpretowane, zwłaszcza zagrożenie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, którego rozumienie zależy od wielu czynników, w tym rozwoju i stanu środowiska międzynarodowego. Niewątpliwie pewną wspomagającą rolę odegrał w tym procesie Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, który w wielu decyzjach i opiniach doradczych akceptował rozszerzającą wykładnię statutów organizacji międzynarodowych, w tym także kompetencji Rady Bezpieczeństwa. Ta niejednoznaczność terminów pozwalała Radzie dostosowywać działania do zmieniającego się otoczenia, bez potrzeby wprowadzania poprawek do Karty, stosując dosyć szeroką i celowościową jej interpretację. Rada sukcesywnie rozszerzała zakres zagrożeń pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, włączając w obszar swojego działania wszystkie sytuacje, w których ma miejsce użycie siły lub wzrasta niebezpieczeństwo jej użycia w dużej skali, włączając do nich poważniejsze konflikty wewnętrzne (np. b. Jugosławia), masowe łamanie praw człowieka i prawa humanitarnego w czasie konfliktów wewnętrznych (np. Irak), kryzysu humanitarnego (np. Irak, Somalia, Rwanda, Zair Wschodni), obalenie reżimów demokratycznych, połączone z destabilizacją wewnętrzną, falą uchodźców lub wojną domową (np. Haiti, Sierra Leone, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mali), akty terroru oraz przypadki wspierania terrorystów i udzielania im schronienia (Afganistan, Libia, Sudan), rozpowszechnianie broni masowej zagłady (Indie,

5 5 Pakistan, Irak, Iran, Korea Północna, Afryka Południowa) oraz piractwo międzynarodowe, a także epidemię AIDS/HIV. W pracy ukazano proces rozszerzania kompetencji Rady Bezpieczeństwa na obszary konfliktów wewnętrznych i naruszania w ich trakcie praw człowieka, wyróżniając wydarzenia (działania Rady), które wyznaczyły kolejne jego fazy. Poczynając od kontrowersji na początku lat dziewięćdziesiątych, działań o charakterze dyskrecjonalnym, poprzez promocję, do obowiązku reagowania na konflikty o dużej skali oraz przypadki poważnego i masowego łamania praw człowieka; ujmując inaczej, od ostrożnych działań wobec Iraku w 1992 r. do interwencji humanitarnej z odwołaniem się do zasady odpowiedzialności za ochronę w Libii w 2012 r. Wśród zagrożeń pokoju i bezpieczeństwa coraz więcej miejsca w działalności Rady zajmował problem terroryzmu międzynarodowego, którym Rada w czasie zimnej wojny zajmowała się sporadycznie. Po raz pierwszy zajęła się nim w 1970 roku w następstwie niezwykłego nasilenia działalności terrorystycznej. Obserwując aktywność Rady można zauważyć, że ewolucji ulegała zwłaszcza percepcja terroryzmu, a wraz z nią wykładnia kompetencji Rady Bezpieczeństwa w zakresie jego zwalczania. Warto przy tym odnotować swoistą trudność organizacji w uzgodnieniu jednolitego rozumienia terroryzmu, co jednak w długim okresie nie przeszkadzało w systematycznym zaostrzaniu przez Radę stanowiska wobec niego oraz uznania go za zagrożenie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. W pracy wyróżniono etapy wzrostu zaangażowania Rady w zwalczanie terroryzmu oraz scharakteryzowano służące temu nowe środki i metody działania, wśród nich instrumenty nowatorskie, w tym nowe typy sankcji oraz rezolucje quasi legislacyjne, stosowane przez Radę po "11 września". Te zmiany wskazują, że Rada przeszła od reagowania na poszczególne przypadki terroryzmu sponsorowanego przez państwa do generalnego podejścia skierowanego do podmiotów niepaństwowych i od reaktywnej odpowiedzi do globalnej prewencyjnej antyterrorystycznej strategii. Inaczej mówiąc, według Międzynarodowego Instytutu Pokoju, Rada przeszła od stosowania środków indywidualnych przeciw państwom w latach dziewięćdziesiątych do podejścia ogólnego opartego na tworzeniu norm i budowaniu instytucji. 1 Wykorzystując wzorce działania wykształcone do zwalczania terroryzmu, Rada rozszerzyła zakres działania na nowe obszary, w tym nieproliferację broni nuklearnej. Już w czasie zimnej wojny powiązała rozprzestrzenianie broni jądrowej z zagrożeniem pokoju, chociaż uczyniła to tylko raz w odniesieniu do Afryki Południowej. Uznała, że uzyskanie przez to państwo broni, w tym jądrowej i podobnych materiałów, stwarza zagrożenia dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz jako środek nacisku rekomendowała państwom zastosowanie sankcji. Nigdy nie nadała temu reżimowi charakteru mandatowego. Po zakończeniu zimnej wojny celem Rady stało się poddanie grupy państw reżimowi nierozprzestrzeniania broni jądrowej. Były to w kolejności chronologicznej: Irak (1991r.), Koreańska Republika Ludowo - Demokratyczna (1993 r.), Iran (2006 r.). Najnowszym typem zagrożenia pokoju i bezpieczeństwa, uznanym przez Radę Bezpieczeństwa, stały się zagrożenia stwarzane dla żeglugi morskiej przez piratów. Problem ten stał się przedmiotem obrad Rady w 2008 r. w odpowiedzi na prośby kierowane przez Sekretarza Generalnego o ochronę statków, przewożących pomoc humanitarną dla Somalii, które były porywane i rabowane przez piratów. W miarę 1 A. Charron, UN Sanctions and Conflict. Responding to peace and security threats, Routledge, London-New York 2011, s.153.

6 6 zaostrzania się tego problemu wzrastało zaangażowanie Rady, która zaczęła ujmować to zagadnienie w kategoriach rozdziału VII Karty i stosować na jego podstawie specjalne środki, włącznie z autoryzacją użycia siły dla państw zwalczających piratów oraz, co istotne i bez precedensu, na wodach terytorialnych Somalii, po konsultacji z rządem tego kraju. Ponadto, biorąc pod uwagę wielowymiarową naturę konfliktów i ich uwarunkowań, Rada włączyła do swojej agendy kwestie wpływu epidemii HIV/AIDS na utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, głównie w Afryce. Pierwsze tematyczne posiedzenie Rady na ten temat odbyło się 10 stycznia 2000 roku. Od tego czasu Rada przyjęła siedem rezolucji dotyczących różnych aspektów epidemii w kontekście szeroko rozumianych uwarunkowań pokoju i bezpieczeństwa, w tym także bezpieczeństwa personelu międzynarodowego w regionach o wysokim poziomie zakażeń. Te zmiany w zakresie kompetencji Rady oznaczały przesuwanie punktu ciężkości problemów bezpieczeństwa międzynarodowego z bezpieczeństwa państwa na bezpieczeństwo jednostek i grup społecznych, co można uznać za główny nurt ewolucji systemu bezpieczeństwa NZ. Wyrazem tego są nowe terminy i pojęcia, takie jak bezpieczeństwo ludzkie (jednostki), suwerenność jako odpowiedzialność, ochrona cywilów, odpowiedzialność za ochronę czy odpowiedzialność w czasie ochrony. Próbują oddać zmiany, jakie mają miejsce w zakresie rozumienia oraz osiągania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Trafnie ujął ten proces Sekretarz Generalny NZ Kofi Annan, mówiąc, że odczytując współcześnie Kartę jesteśmy bardziej niż kiedykolwiek świadomi faktu, że jej celem jest ochrona jednostek, a nie tych, którzy naruszają ich prawa. 2 Proces ten można też nazwać humanizacją bezpieczeństwa. W pracy przyjmuje się, że kompetencje Rady Bezpieczeństwa w kontekście szeroko rozumianego bezpieczeństwa ludzkiego w czasie konfliktów zbrojnych rozwijały się w dwóch kierunkach, w ramach dwóch różnych porządków (koncepcji) normatywnych, odpowiedzialności za ochronę oraz ochrony cywilów. W raporcie na temat ochrony ludności cywilnej zwraca na to uwagę Sekretarz Generalny, mówiąc: Chociaż te dwie koncepcje ( concepts) mają wspólne elementy, szczególnie z punktu widzenia prewencji i wsparcia dla narodowych władz w spełnianiu odpowiedzialności wobec cywilów, są też fundamentalne różnice. Pierwsza, ochrona cywilów jest koncepcją prawną, opartą na międzynarodowym prawie humanitarnym, prawach człowieka i prawie uchodźczym, natomiast R2P (responsibility to protect) jest koncepcją polityczną zawartą w Dokumencie Końcowym Szczytu Światowego (patrz rezolucja Zgromadzenia Ogólnego 60/1). Druga ważna różnica w ich zakresie. Ochrona cywilów dotyczy naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego i praw człowieka w sytuacji konfliktów zbrojnych. Odpowiedzialność za ochronę jest ograniczona do naruszeń, które stanowią zbrodnie wojenne lub zbrodnie przeciw ludzkości lub mogłyby być uznane za akty ludobójstwa lub czystki etniczne. Zbrodnie przeciw ludzkości, ludobójstwo i czystki etniczne mogą pojawić się w sytuacjach, które nie osiągają progu konfliktu zbrojnego." 3 Można dodać, że w związku z tym, nie podlegają kompetencji Rady. Rada w czasie zimnej wojny tylko sporadycznie zajmowała się ochroną cywilów, dopiero w coraz szerszym zakresie podjęła ten problem w końcu lat dziewięćdziesiątych, poczynając od pierwszej ogólnej rezolucji nr 1265 z 1999 roku, poświęconej temu tematowi. Potem uchwaliła jeszcze cztery szerokie rezolucje, 2 K. Annan, Two Concepts of Sovereignty, (w), K. A. Annan, The Question of Intervention: Statements by Secretary General, New York: United Nations 1999, s Report of the Secretary-General on protection of civilians in armed conflict, S/2012/376, 22 May 2012, par. 21.

7 7 przywołujące podstawowe akty prawne z zakresu prawa humanitarnego, praw człowieka, praw uchodźców i osób chronionych, mających status międzynarodowy, wymagając ich przestrzegania i ostrzegając przed konsekwencjami ich naruszania. Wśród ofiar konfliktów zbrojnych, przedmiotem szczególnego zainteresowania Rady stała się ochrona dzieci oraz kobiet w czasie konfliktów. Natomiast odniesienie do kwestii odpowiedzialności za ochronę pośrednio pojawiło się po raz pierwszy w rezolucji 1269 z 2000 r.. Rada stwierdza w niej, że świadome celowanie w ludność cywilną i osoby chronione oraz dokonywane w sposób systematyczny, rażący (zbrodniczy) i szeroki naruszenia prawa humanitarnego i praw człowieka w sytuacji konfliktów zbrojnych mogą stanowić zagrożenie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, i w związku z tym potwierdza gotowość rozważenia takich sytuacji, a jeśli to konieczne, podjęcia właściwych kroków. 4 W pracy przedstawiono genezę i kształtowanie się tej koncepcji. Opiera się ona na zasadzie odpowiedzialności państwa za ochronę ludności, ale zezwala innym podmiotom na działania wspierające państwo w wykonywaniu tej odpowiedzialności. Zakłada ich stopniowalność, a interwencję traktuje jako środek ostateczny, który może być użyty po spełnieniu szeregu wymogów. Ponadto przewiduje odbudowę państwa po zakończeniu akcji. Jest to zatem koncepcja szersza od klasycznej interwencji zbrojnej, ponadto odnosi się tylko do najpoważniejszych naruszeń prawa. Koncepcja ta uzyskała dosyć szybko powszechną akceptację państw zebranych na szczycie światowym w 2005 r. Następnie została włączona do rezolucji 1674 Rady Bezpieczeństwa w 2006 r. Ta normatywna zmiana niezwykle spektakularna, ma zdaniem niektórych autorów olbrzymie znaczenie, oznaczające diametralną zmianę w samej istocie stosunków międzynarodowych, opartych na zasadach suwerenności i nieingerencji w sprawy wewnętrzne, ponieważ zezwala na zewnętrzną interwencję w sytuacji gdy władze państwowe nie mogą lub nie chcą wykonywać swoich obowiązków oraz ogranicza zakres działania zasady nieinterweniowania w sprawy wewnętrzne. Pociąga za sobą konieczność redefinicji czy relatywizacji również innych powszechnych zasad stosunków międzynarodowych, a zwłaszcza zasad suwerenności, zasady użycia siły lub groźby jej użycia. Trzeba jednak przypomnieć, że ochrona odnosi się tylko do czterech zbrodni wymienionych w Dokumencie Końcowym szczytu 2005 r., który jest dokumentem politycznym, ale nawet w tym przypadku wymaga się odpowiedniej skali i równoczesności dla tego typu zbrodni popełnianych lub grożących, by akcja wymuszająca mogła być podjęta i usprawiedliwiona. Ponadto niejasna pozostaje kwestia odpowiedzialności Rady Bezpieczeństwa. Czy Rada ma obowiązek reagować i kiedy? Kto ma przeprowadzać interwencję? Koncepcja daje Radzie szerszy zakres działania, co w praktyce sprowadza się do wykonywania przez nią funkcji utrzymania kontroli nad użyciem siły dla celów humanitarnych, ale też otwiera furtkę dla tworzenia koalicji ad hoc przez mocarstwa chcące oraz mające możliwości działania i mogące jej nadużywać. Problematyka praw człowieka została włączona w obszar wielkiej polityki, gdzie ochrona prawnomiędzynarodowa praw człowieka i dążenia do regularności i spójności w działaniach Rady zderzają się z rozbieżnością interesów politycznych oraz asymetrią w zakresie siły i możliwości działania. Obawy te potwierdza praktyka, gdzie pierwsze przywołanie przez Radę Bezpieczeństwa tej zasady w rezolucji autoryzującej użycie siły wobec Libii, pokazało nadużycia w jej stosowaniu. Stąd też Brazylia, znajdując się w grupie krajów wyrażających poparcie dla zasady odpowiedzialności za ochronę i uważających, że NATO przekroczyło mandat w czasie 4 S/RES/1269(2000) z 19 kwietnia 2000 r., par. 5.

8 8 interwencji w Libii, zaproponowała, by w poszukiwaniach konsensusu w sprawie ewentualnej interwencji w najcięższych przypadkach, paralelnie do ustalić podstawowe zasady, parametry i procedury dotyczące odpowiedzialności podczas ochrony ( responsibility while protecting ). Innym przejawem osłabienia zasady nieingerencji jest wspieranie przez Radę Bezpieczeństwa działania różnych podmiotów w celu ustanawiania, budowania lub przywracania demokratycznych reżimów. Mandaty operacji pokojowych uczestniczących w odbudowywaniu krajów po konflikcie zawierają między innymi zadania z zakresu ustanawiania instytucji demokratycznych, przeprowadzania wolnych wyborów oraz zmiany ustawodawstwa w zakresie praw człowieka. Preferowany jest model zachodniego państwa, do czego przyczynia się również Sekretariat zaangażowany w ustalanie mandatów operacji. Co więcej, Rada kilkakrotnie autoryzowała do użycia siły różne podmioty w celu przywrócenia do władzy obalone rządy, wybrane wcześniej w sposób demokratyczny. Miało to miejsce w Haiti, w Sierra Leone i Wybrzeżu Kości Słoniowej. W ten sposób został zasygnalizowany związek między kształtem systemu wewnętrznego a pokojem i bezpieczeństwem międzynarodowym, który wydaje się ograniczać zakres ochrony, jaką dawały państwom zasady suwerenności i nieingerencji. Obok ewolucji konceptualnej i przedmiotowej widoczne są również zmiany w zakresie środków i metod działania. Można zauważyć, że Rada nie tylko rozszerzyła znacznie instrumentarium z czasów zimnej wojny, ale też wprowadziła innowacyjne rozwiązania. Częściej też niż w czasie zimnej wojny korzystała z tych środków, ale również stosowała je w odniesieniu do znacznie szerszego spektrum podmiotów. Rozszerzająca interpretacja artykułu 39 Karty, pozwalająca jej na kwalifikowanie danej sytuacji jako zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego, dawała prawo do korzystania ze środków rozdziału VII, w tym upoważnienia do stosowania siły w znacznie szerszym zakresie przypadków. Rada udzielała takiej legitymizacji państwom działającym indywidualnie lub w ramach koalicji chętnych albo poprzez organizacje regionalne, ale także operacjom pokojowym. Cele takich legitymizacji stawały się coraz bardziej zróżnicowane, odpowiadając szerokiemu rozumieniu bezpieczeństwa międzynarodowego. Obejmowały m.in. pomoc w odpowiedzi na agresję (np. Korea, Kuwejt), monitorowanie przestrzegania sankcji nałożonych przez Radę (np. Irak, b. Jugosławia, Haiti, Sierra Leone), ochronę ludności cywilnej, zahamowanie katastrofy humanitarnej i ochronę dostaw pomocy humanitarnej (Somalia, DRK, Albania, Bośnia i Hercegowina, Haiti), przywrócenie demokracji (Haiti, Wybrzeże Kości Słoniowej ), zwalczanie piractwa na morzach. Wśród instrumentów przewidzianych przez Kartę istotnym zmianom podlegały też reżimy sankcji, które szły w kierunku ich indywidualizacji i humanizacji. Po złych doświadczeniach ze stosowaniem sankcji kompleksowych nakładanych na państwa, Rada zaczęła preferować środki wybiórcze, ograniczone przedmiotowo i podmiotowo, aby ograniczyć maksymalnie negatywne dla ludności ich skutki uboczne (ang. targeted sanctions). Świadczy to o odmiennym podejściu do konfliktów, oznaczającym koncentrację na konflikcie, a nie na państwach oraz zmianie podejścia Rady w kwestiach pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, od państwowo - centrycznego do konflikto - centrycznego. Odnosi się ono zarówno do konfliktów wewnętrznych, jak i zagrożeń transnarodowych (przestępczość i terroryzm). Najbardziej jaskrawym przykładem tego typu działania są zindywidualizowane reżimy sankcji, skierowane na konkretne osoby lub grupy oraz inne podmioty wyraźnie zdefiniowane, w tym reżimy sankcji skierowane przeciw członkom Al Kaidy i talibom oraz innym podmiotom z nimi powiązanym, które mają zasięg ogólnoświatowy. Podejmując tego typu rezolucje, Rada pełni funkcje quasi-

9 9 sądownicze, ponieważ wskazuje osoby i inne podmioty, które naruszyły prawo międzynarodowe. W działaniach na rzecz ochrony ludności cywilnej Rada Bezpieczeństwa stosowała zróżnicowane środki. Należały do nich rezolucje o charakterze ogólnym, przypominające obowiązujące normy i wzywające do ich poszanowania, jak też szczegółowe, odnoszące się do konkretnych przypadków, tworzenie komisji śledczych, identyfikowanie i wyznaczanie podmiotów naruszających międzynarodowe normy i nakładanie na nich sankcji, jak też angażowanie się w pociąganie ich do odpowiedzialności międzynarodowej poprzez odsyłanie ich spraw do Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK) lub specjalnie powołanych międzynarodowych sądów. Rada podejmując tego typu decyzje korzystała z rozdziału VII Karty. Ponadto na jego mocy autoryzowała od 1999 r. operacje pokojowe do użycia siły zbrojnej dla ochrony ludności cywilnej w sytuacji bezpośredniego zagrożenia przemocą fizyczną. Poza operacjami Rada autoryzowała też kilkakrotnie inne podmioty do użycia siły w ochronie cywilów, poczynając od UNITAF (Unified Task Force) w Somalii w 1992 r. Na poziomie międzynarodowym za największe osiągnięcie należy uznać tworzenie instytucji i instrumentów służących identyfikacji, ściganiu, sądzeniu i karaniu osób podejrzanych o popełnienie przestępstw przeciwko prawu międzynarodowemu. Po powstaniu MTK, Rada korzysta z możliwości jakie daje jej statut tego sądu i kieruje do niego sprawy podejrzanych. Pierwszy taki przypadek miał miejsce w 2005 roku i dotyczył zbrodni popełnionych w Darfurze. Przełomowe znaczenie w obszarze środków instytucjonalnych było powołanie przez Radę na podstawie rozdziału VII Karty międzynarodowych sądów karnych na zasadzie ad hoc dla byłej Jugosławii i Rwandy, których jurysdykcja obejmuje poważne naruszenia prawa humanitarnego i zbrodnie ludobójstwa. Ich utworzenie jako organów pomocniczych Rady wywołało kontrowersje dotyczące przekroczenia przez Radę kompetencji, ponieważ Rada nie mając funkcji sądowniczych powołała organy o takim charakterze. W tym jednak przypadku Rada nie delegowała swoich kompetencji sądowniczych, ponieważ ich nie posiadała, a jedynie skorzystała z funkcjonalnej wykładni swoich kompetencji, co potwierdziła Izba Apelacyjna ITCY w sprawie Tadica. Uznała ona, że Rada mogła ustanowić sądy na podstawie art.41 Karty, traktując je jako jeden ze środków, które może narzucić na podstawie rozdziału VII Karty. Ponadto, dokonując międzynarodowej instytucjonalizacji odpowiedzialności karnej osób fizycznych, Rada utworzyła też dwa trybunały o charakterze hybrydowym na mocy porozumień z odpowiednimi rządami, dla Sierra Leone i Libanu. Wpisują się one w ogólniejszą tendencję ujmowania kompetencji w kategoriach kompetencji dorozumianej, która dozwala organizacji wykonywać zadania niezbędne dla realizacji celów, w tym przypadku ustalania warunków utrzymania pokoju. Warto też dodać, że sądy pełnią również funkcje zastraszania i prewencyjne w odniesieniu do potencjalnych przestępstw. Działania przeciw terrorystom, a zwłaszcza odpowiedź na atak dokonany na USA rozpoczęły nowy trend w funkcjonowaniu Rady jako organu quasi legislacyjnego. Rada, opierając się na wcześniejszych rezolucjach, na mocy rozdziału VII Karty podjęła bezprecedensową rezolucję antyterrorystyczną 1373 (2001) o charakterze abstrakcyjnym (normatywnym), w której nałożyła na państwa szereg zobowiązań mających na celu zwalczanie terroryzmu międzynarodowego. Rezolucja ta, zdaniem licznych badaczy, jest formą międzynarodowej legislacji, świadczącej o rozszerzaniu się kompetencji formalnych, władzy Rady. Przedmiot rezolucji powinien być normalnie, zgodnie z wcześniejszą praktyką, uregulowany w formie umowy międzynarodowej. Rada wystąpiła tu w roli międzynarodowego legislatora, zastępującego państwa. Zbliżoną formę ma

10 10 również rezolucja 1624 (2005), która dotyczy prewencji w zakresie podżegania do popełnienia aktu terrorystycznego, jak również rezolucja 1540 (2004) o nierozprzestrzenianiu broni masowej zagłady. Okres pozimnowojenny charakteryzował się także rozwojem operacji pokojowych w wymiarze ilościowym i jakościowym. W czasie zimnej wojny powołano 13 operacji, po jej zakończeniu, do końca 2012 roku Równocześnie operacje podlegały przekształceniom jakościowym, nie zatracając w dużej części swego charakteru i podstawowych cech. Ogólnie ujmując ewolucję, można zauważyć, że Rada Bezpieczeństwa rozszerzyła i wzbogaciła formułę operacji. Stały się one bardziej zróżnicowane, dostosowywane do dominującego typu konfliktów, jakimi stały się konflikty wewnętrzne. Wyszły poza ramy konsensualnych, jednofunkcyjnych, biernych misji zamrażających konflikt a nabierały cech operacji wielofunkcyjnych, wspierających aktywnie całość lub część procesu pokojowego, wciąż jednak konsensualnych, choć w niektórych przypadkach przy obniżonych i bardziej elastycznych kryteriach zgody, niestosowania siły i bezstronności. Warto też podkreślić, że mandaty większości tych operacji zawierają upoważnienie do użycia siły dla ochrony ludności cywilnej w przypadku bezpośredniego zagrożenia przemocą fizyczną, zwykle w miejscach stacjonowania. Część operacji została też włączona w monitorowanie przestrzegania sankcji. Obowiązki te wykraczają poza klasyczną formułę operacji, wymagają aktywności, a nawet opowiedzenia się po jednej ze stron, co może utrudniać realizację innych celów misji. Złe doświadczenia z Somalii i Bośni postawiły tamę przed dalszymi głębokimi zmianami zmierzającymi w kierunku przeistaczania się operacji pokojowych w akcje wymuszające. Wskutek tego mechanizm operacji pokojowych z jego specyficznymi cechami nie rozpłynął się w metodach siłowych i może być stosowany niezależnie od nich lub pod osłoną akcji zbrojnych prowadzonych przez inne podmioty. Poza zasięgiem pozostaje nadal możliwość powołania efektywnych sił szybkiego reagowania dla prowadzenia operacji odpowiadających na masowe zbrodnie (mass atrocity response operations - MARO). Zalążkiem tego systemu może być system sił pozostających w gotowości - UNSAS (United Nations Standby Arrangement System), będący bazą danych o siłach i zasobach, wojskowych i cywilnych, które państwa są skłonne przeznaczyć na przeprowadzenie operacji pokojowych, pozostawiając sobie decyzję o ich udostępnieniu na potrzeby konkretnej operacji. Jedną z ważniejszych tendencji, jaka wystąpiła po zimnej wojnie był wzrost znaczenia opcji regionalnej w działaniach na rzecz pokoju i bezpieczeństwa. Z jednej strony Rada Bezpieczeństwa w coraz szerszym zakresie korzystała z porozumień regionalnych lub zbliżonych do nich koalicji ad hoc, z drugiej sam proces nowej pozimnowojennej regionalizacji tworzył korzystny grunt dla regionalnych przedsięwzięć i wyłaniania się nowych regionalnych liderów mających aspiracje przywódcze, w tym organizowania i kierowania lokalnymi przedsięwzięciami. Rada zapoczątkowała praktykę szerokiego popierania regionalnych rozwiązań dla regionalnych problemów oraz szerokiej współpracy z porozumieniami regionalnymi w 1991 roku. Nie definiując pojęcia porozumienia regionalnego, akceptowała każda grupę, która nadawała sobie taką nazwę. W rezultacie tego NZ podjęły współpracę ze stosunkowo liczną zbiorowością ugrupowań regionalnych. W jej skład wchodzą organizacje międzynarodowe, które uzyskały status obserwatora przy Zgromadzeniu Ogólnym (OPA, LPA, OJA/UA, OCI, OBWE, WNP, UE) oraz instytucje niemające tego typu więzi z NZ (np. NATO, ECOWAS, SADC), jak również regionalne grupy tworzone ad hoc dla zajęcia

11 11 się określoną sprawą (np. grupa państw europejskich, kierowana przez Włochy w 1997 roku, by ustabilizować sytuację wewnętrzną w Albanii). Można zauważyć, że w drodze praktyki i pod wpływem doświadczeń kształtował się pewien podział pracy między NZ a porozumieniami regionalnymi i innymi podmiotami. W przeważającej liczbie przypadków Rada wykorzystywała potencjał organizacji regionalnych w zakresie zapobiegania konfliktom i pokojowego załatwiania sporów. Często podejmowała działania jednostronne, inspirując lub wspierając działania porozumienia pokojowego w odniesieniu do konkretnego konfliktu, bądź na nie przyzwalając. W innych, podejmowała współpracę, której podstawową formą były konsultacje na temat natury konfliktów i sposobów ich rozwiązania. Najważniejsze zmiany zaszły w latach dziewięćdziesiątych w obszarze współpracy i podziału obowiązków w odniesieniu do operacji pokojowych. W monografii wyróżniono i opisano ich podstawowe formy. Nowym i jednym z najważniejszych wymiarów decentralizacji operacyjnej po zimnej wojnie stało się kontraktowanie przez Radę Bezpieczeństwa regionalnych akcji wymuszających, formalnie będących pod jej kontrolą. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że Rada Bezpieczeństwa, działając na podstawie rozdziałów VII i VIII Karty, ale nie odwołując się bezpośrednio do artykułu 53, co jest typowe dla jej praktyki, upoważniała lub wzywała do użycia siły porozumienia regionalne w kilku przypadkach, w tym: nadzorowania przestrzegania nałożonych przez nią sankcji ( 1992 r. - embargo na broń nałożone na całą b. Jugosławię oraz embargo na handel - Serbię i Czarnogórę), wsparcia operacji pokojowej na obszarze trwającego konfliktu wewnętrznego ( NATO, nie wymienione z nazwy dla wsparcia UNPROFR-u), realizacji wojskowych aspektów porozumień, kończących konflikty zbrojne (NATO w Bośni i Hercegowinie, Kosowie). Ponadto Rada powierzała prowadzenie akcji wojskowych koalicjom chętnych, które nie mieszczą się ściśle w schemacie akcji regionalnej, ale sygnalizują ogólniejszą tendencję wskazującą, że większość operacji wojskowych miała na celu stworzenie bezpiecznych warunków dla działania innych organizacji międzynarodowych, w tym operacji pokojowych, włączonych w realizację cywilnych aspektów porozumienia pokojowego lub realizujących zadania humanitarne (np. IFOR/SFOR, KFOR, Operacja Alba ). Jest to niewątpliwie nowy wymiar podziału pracy między NZ a porozumieniami regionalnymi, mający zastosowanie w warunkach niestabilnego środowiska, utrzymywania się wysokiego poziomu wrogości oraz ryzyka odnowienia walk. Rozważając problem relacji między systemem globalnym a regionalnymi rozwiązaniami należy zwrócić uwagę na tendencję autonomizacji porozumień regionalnych wobec systemu NZ. Przejawia się ona w różnej skali i natężeniu, tak w odniesieniu do poszczególnych organizacji, jak form działania. Polega przede wszystkim na celowym izolowaniu się od NZ, ignorowaniu wymogu uzyskania zgody Rady Bezpieczeństwa na stosowanie środków przymusu oraz interpretowaniu kompetencji Rady w sposób zawężający, pozwalający organizacji na poszerzenie swobody działania, m.in. przy pomocy argumentu legitymizacji dorozumianej (np. operacja NATO "Sojusznicza siła" w Kosowie w 1999 r.). Najbardziej ewidentnym i powszechnym przejawem tej tendencji jest stosowanie niewojskowych środków przymusu bez zgody Rady Bezpieczeństwa. Metodą tą posługiwała się liczna grupa organizacji, w tym LPA, OJA, OPA, ECOWAS, UE. Szeroki zasięg tego typu praktyk oraz brak protestów, czy nawet zaniepokojenia ze strony Rady wydają się wskazywać, że ustaliła się zawężająca wykładnia artykułu 53 Karty,

12 12 oznaczająca ograniczenie roli (kompetencji) Rady w zakresie stosowania niewojskowych środków przymusu przez porozumienia regionalne. Drugim przejawem autonomizacji porozumień regionalnych jest świadome ograniczanie wpływów podmiotów spoza regionu, w tym NZ, na rozwiązywanie regionalnych sporów i opanowywanie konfliktów, połączone w pewnych przypadkach z podejmowaniem siłowych akcji, rodzących wątpliwości natury prawnej ( np. w Afryce w ramach ECOWAS oraz na obszarze WNP). Wydaje się, że najmocniejszym dotychczas przejawem siły regionalizmu była wojskowa operacja powietrzna Sojusznicza siła, przeprowadzona przez NATO wobec Jugosławii w 1999 roku w obronie ludności w Kosowie. Decyzja w tej sprawie została podjęta z pominięciem Rady, a wzięło w niej udział większość jej stałych członków Proces kształtowania się relacji między porozumieniami regionalnymi a NZ przebiegał często w sposób niezorganizowany, ad hoc, pod wpływem zmieniających się okoliczności oraz oczekiwań na doraźne korzyści. Stąd też jego rozwojowi towarzyszył wysoki stopień niepewności i niestabilności, Pojawiały się nowe rozwiązania, które ujawniały zalety, wady i ograniczenia opcji regionalnej, jak i wyłaniającego się podziału pracy między porozumieniami regionalnymi a NZ. Redefinicji roli NZ, idącej w kierunku bardziej selektywnego i ograniczonego zaangażowania w opanowywanie konfliktów towarzyszyła aktywizacja dużej grupy porozumień regionalnych traktowanych coraz częściej jako pierwszoplanowe podmioty w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego. Tendencja ta w dużym stopniu mieściła się w ogólnych ramach systemu zbiorowego bezpieczeństwa, w tym rozdziału VII Karty, lub przynajmniej go nie rozsadzała. Polegała na korzystaniu w coraz szerszym zakresie z porozumień regionalnych, nie tyko w obszarze pokojowego załatwiania sporów, ale też stosowania środków przymusu. W praktyce przybierała postać decentralizacji działalności w opanowywaniu konfliktów pod faktycznym lub symbolicznym kierownictwem Rady, połączonej z podziałem odpowiedzialności i rozwojem współpracy między NZ a porozumieniami regionalnymi. Z drugiej strony można zauważyć trwałe lub przejściowe przejawy autonomizacji porozumień regionalnych wobec systemu bezpieczeństwa, polegające na stosowaniu środków przymusu bez zgody lub poza kontrolą Rady. W zakresie prawa do nakładania sankcji niewojskowych porozumienia regionalne zrównały się z Radą, uznając za zgodne z prawem stosowanie środków niewojskowych bez jej zgody. Natomiast w odniesieniu do wojskowych środków przymusu, Rada mając silne poparcie państw członkowskich, dążyła do utrzymania kontroli nad ich stosowaniem. Jednak tolerowała a nawet pośrednio legitymizowała zbrojne interwencje czy tzw. operacje pokojowe w Afryce czy na obszarze WNP podejmowane przez porozumienia regionalne na prośbę odpowiednich władz państwowych, choć były one kontrowersyjne i wywoływały obiekcje natury prawnej. Nic nie wskazuje, by proces coraz szerszego wykorzystywania porozumień regionalnych uległ odwróceniu. Trzeba jednak widzieć jego ograniczenia, powodujące, że nie może być postrzegany jako alternatywa dla systemu globalnego. Po pierwsze, porozumienia regionalne są zróżnicowane pod względem zasobów i doświadczeń. Po drugie, natykają się na barierę bezstronności w pełnieniu funkcji pokojowych. Z tego też nie jest możliwy do przyjęcia sztywny schemat ich relacji czy podział obowiązków. Jedynym rozwiązaniem jest elastyczne podejście, uwzględniające charakter konfliktu i sytuację w regionie oraz wykorzystujące komparatywne przewagi odpowiednich organizacji w konkretnym przypadku. Wydaje się, że takie podejście jest obecnie akceptowane, tak przez NZ jak i porozumienia regionalne.

13 13 Wzrost znaczenia regionalizmu można też rozpatrywać w szerszym kontekście zmiany układu sił w skali światowej i legitymizacji całego systemu zbiorowego bezpieczeństwa. Wyłanianie się nowych regionalnych potęg w naturalny sposób powoduje, że tworzą one nowe ośrodki władzy czy regionalnej hegemonii, co może prowadzić do fragmentacji ładu międzynarodowego. Jego przejawem są, zdaniem niektórych badaczy, operacje porozumień regionalnych niemające autoryzacji Rady, jak również szeroka praktyka Rady delegowania akcji wymuszających, między innymi porozumieniom regionalnym i koalicjom ad hoc, w praktyce kierowanym przez mocarstwa. Wydaje się, że rozwój regionalizmu wynika nie tylko z odrodzenia regionalnych mocarstw, ale też w pewnym stopniu, zwłaszcza w Afryce, rozczarowania działalnością i sposobem funkcjonowania NZ, jak również sprzeczności w sprawie wizji pożądanego ładu międzynarodowego i bezpieczeństwa międzynarodowego, przede wszystkim między Północą a Południem. Różnice te mogą wyznaczać granice porozumień regionalnych i działań na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego. W przypadku silnych ugrupowań regionalnych, dysponującym potencjałem wojskowym, może to zwiększać skłonność do pomijania NZ, stosowania własnych reguł reagowania na konflikty i grupowych interwencji we własnym interesie. W związku z tym potrzeba reformy Rady Bezpieczeństwa wydaje się szczególnie wskazana. Pozwoliłaby zmniejszyć marginalizację państw Południa oraz kształtować szerszy konsensus w sprawie zasad ładu międzynarodowego, ich interpretacji i wprowadzania w życie. Mówiąc inaczej, system zbiorowego bezpieczeństwa, aby oddalić groźbę marginalizacji i fragmentacji musi otworzyć się na szerszą globalną legitymizację. System zbiorowego bezpieczeństwa podlegał ewolucji, dostosowując się do zmian zachodzących w środowisku międzynarodowym, w tym do zmieniających się zagrożeń pokoju i bezpieczeństwa. Zmiany te zachodziły najczęściej pod wpływem wydarzeń, czasami dramatycznych, a nie dalekosiężnych planów. Należy zgodzić się z opiniami, że były one niewystarczające. Na pewno nie spełniły oczekiwań tych, którzy w organizacji chcieli widzieć skuteczny instrument zapewniania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Bilans działania i ewolucji systemu zbiorowego bezpieczeństwa jest niejednoznaczny. Obok niewątpliwych sukcesów, można też odnotować ewidentne porażki, niedociągnięcia i bezradność wobec konfliktów, zwłaszcza w Afryce i na obszarze poradzieckim, ale też w pewnym zakresie na terenie byłej Jugosławii. Dramatyczne wydarzenia, jakie miały tam miejsce, jak również inne czynniki, w tym nieautoryzowane stosowanie siły, zwłaszcza użycie siły wobec Iraku, postawiły pod znakiem zapytania sens istnienia systemu, ale też wyzwoliły dążenia reformatorskie. Zostało opracowanych wiele dokumentów proponujących reformy, których realizacja nie przebiega zbyt sprawnie. Jednym z najważniejszych wyzwań w procesie zmian, jak się wydaje, jest akceptacja zasady odpowiedzialności za ochronę. Jej implementacja i wpasowanie w dotychczasowy system prawa międzynarodowego i porządku międzynarodowego wymaga nowego zdefiniowania prawa do interwencji humanitarnej, zasad suwerenności i nieingerencji w sprawy wewnętrzne, jak również zakazu użycia siły. Świadczą o tym dobitnie kontrowersje, jakie powstają w trakcie rozpatrywania przez Radę Bezpieczeństwa konfliktów wewnętrznych, które wybuchły w ostatnich latach w państwach arabskich, w tym głównie w Libii i Syrii. Ponadto wymogi przestrzegania praw człowieka, jak również zasady suwerenności i nieingerencji w sprawy wewnętrzne oraz zakazu użycia siły, mogą wchodzić w kolizję z działaniami państw, które służą zwalczaniu terroryzmu międzynarodowego oraz ograniczaniu rozprzestrzeniania broni jądrowej. Wydaje się, że

14 14 sposoby rozwiązywania tych problemów będą wyznaczać główne kierunki zmian w systemie bezpieczeństwa zbiorowego NZ w najbliższych latach. Można się zastanawiać, czy system zbiorowego bezpieczeństwa, jako mechanizm bezpieczeństwa w skali globalnej, jest niewystarczająco skuteczny, dlatego że jego radykalne reformy napotykają na przeszkody trudne do pokonania, czy też dlatego, że w jego istocie, w podstawowych założeniach kryje się pewien idealizm, model relacji międzynarodowych, niemożliwy do zrealizowania w realnym świecie. Niewątpliwie, jednym z głównych problemów, który wymaga rozwiązania, jest reforma całej organizacji, w tym zwłaszcza Rady Bezpieczeństwa, jej składu, procedury podejmowania decyzji i sposobu funkcjonowania. Nabrał on ostrości, ponieważ po zimnej wojnie nastąpił znaczny wzrost aktywności i funkcji tego organu, jak również zachodziły zmiany jakościowe w funkcjonowaniu mechanizmu zbiorowego bezpieczeństwa, a zwłaszcza procesy humanizacji i indywidualizacji bezpieczeństwa. Niezwykły rozrost funkcji zaostrzył problem legitymizacji tego organu, jego reprezentatywności i demokratyczności, ponieważ Rada w swoim składzie nie odzwierciedla nie tylko obecnego układu sił, ale i zróżnicowanych przestrzennie wartości, interesów i potrzeb. Rada, zdominowana przez państwa zachodnie, upowszechnia system wartości cywilizacji zachodniej, w rezolucjach wkracza coraz szerzej w obszar spraw wewnętrznych, co widać w mandatach operacji, ale też decyzjach o charakterze normatywnym, przede wszystkim antyterrorystycznych. Niedomogi funkcjonowania systemu, w tym wielokrotny brak reakcji na poważne przypadki poważnego łamania fundamentalnych zasad prawa międzynarodowego, mają jednak przyczyny nie tylko w konstrukcji systemu bezpieczeństwa, ale wynikają również z samej istoty systemu międzynarodowego na jego obecnym etapie rozwoju. Mechanizm zbiorowego bezpieczeństwa określony w Karcie odbiega od ideału i jest w istocie połączeniem koncertu mocarstw z koncepcją zbiorowego bezpieczeństwa. Ponadto nie uzyskał on nigdy zdolności operacyjnej przewidzianej przez twórców organizacji. Rada Bezpieczeństwa nie dysponuje siłami, za pomocą których mogłaby przeprowadzać akcje wymuszające, a Wojskowy Komitet Sztabowy nie wypełnia funkcji statutowych. W procesie funkcjonowania organizacji wykształcił się nowy mechanizm o swoistych cechach, który ewoluuje pod wpływem zmieniającego się środowiska. Jest silnie od niego uzależniony i ma ograniczoną autonomię. W istocie jego funkcjonowanie zależy w dużym stopniu od woli państw wchodzących w skład Rady i zakresu zgodności ich interesów. Pozostałe państwa też oddziałują na jego aktywność i zmiany, ale zakres ich interesów i możliwości oddziaływania są ograniczone. Dysponują ponadto zwykle ograniczonymi zasobami materialnymi, co nie sprzyja angażowaniu się w ryzykowne przedsięwzięcia za granicą, zwłaszcza wtedy, gdy ich interesy bezpieczeństwa nie są bezpośrednio zagrożone. Warto też dodać, że choć proces globalizacji poczynił znaczne postępy, to powstałe w jego wyniku współzależności i zależności są asymetryczne i niezwykle zróżnicowane w skali światowej, a poczucie solidarności międzynarodowej nie jest zbyt silnie rozwinięte. Nie należy zatem oczekiwać jednolitej reakcji na wszystkie przypadki załamania pokoju i zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego. Raczej można przypuszczać, że system będzie nadal działał wybiórczo, stąd dla utrzymania międzynarodowego bezpieczeństwa należy poszukiwać innych paralelnych środków uzupełniających i wspomagających. W związku z tym wydaje się, że najbardziej pożądanym rozwiązaniem byłoby zastosowanie zasady subsydiarności, zakładającej podział zobowiązań i działalności między systemem globalnym a innymi wielostronnymi mechanizmami, zwłaszcza porozumieniami regionalnymi.

15 15 Wydaje się, że niektóre problemy bezpieczeństwa, te o wymiarze i konsekwencjach globalnych wymagają globalnych działań. Można do nich zaliczyć problem rozprzestrzeniania broni masowej zagłady i środków jej przenoszenia, międzynarodowy terroryzm, poważne naruszenia norm prawa humanitarnego, jak również nowe wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa, powstające w cyberprzestrzeni oraz w przestrzeni kosmicznej, która podlega militaryzacji i staje się przedmiotem badań nad bezpieczeństwem międzynarodowym. Inne problemy bezpieczeństwa międzynarodowego, w tym konflikty lokalne i regionalne mogą być opanowywane przez inne instytucje i mechanizmy, przy wsparciu, w razie konieczności, organizacji NZ. Tendencję taką potwierdzają też badania, wskazujące na rozwój regionalizacji w dziedzinie bezpieczeństwa wraz z kształtowaniem się nowych ośrodków siły oraz stref wpływów. Biorąc pod uwagę charakter stosunków międzynarodowych, trzeba też dodać, że oczekiwania, że pokój i stabilność w świecie mogą być zapewnione tylko za pomocą zbiorowego bezpieczeństwa można uznać przynajmniej za przedwczesne, jeśli w ogóle kiedykolwiek możliwe do zrealizowania. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo badawczych Mój dotychczasowy dorobek naukowo - badawczy obejmuje ponad trzydzieści pięć pozycji, z czego zdecydowana większość została wydana po uzyskaniu tytułu doktora nauk politycznych. Oprócz rozprawy doktorskiej, która została opublikowana, jestem autorką książki poświęconej Unii Europejskiej, autorką 30 rozdziałów w książkach, stanowiących odrębną całość oraz artykułów w czasopismach naukowych, współredaktorem czterech monografii, autorką sześciu haseł w Suplemencie do "Nowej encyklopedii powszechnej PWN", około 20% haseł w "Małym słowniku stosunków międzynarodowych", jedenastu haseł w "Leksykonie pokoju", dwóch opracowań o charakterze popularno- naukowym. Ponadto wygłosiłam kilka referatów na konferencjach naukowych, w tym dwóch międzynarodowych. Moje badania koncentrowały się wokół kilku kwestii. Na pierwszym miejscu wymieniłabym instytucjonalizację stosunków międzynarodowych. W ramach tej problematyki mieszczą się artykuły z zakresu teorii poświęcone samemu procesowi instytucjonalizacji [I.Popiuk-Rysińska, Instytucjonalne podstawy stosunków międzynarodowych, (w:) E. Haliżak, R. Kuźniar, Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, Wydawnictwo Naukowe Scholar 1994, s ; I Popiuk- Rysińska, Instytucje międzynarodowe, (w.) E. Haliżak, R. Kuźniar (red.), Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Wydawnictwo Naukowe Scholar 2006, s ] W opracowaniach tych wyjaśniam samo pojęcie instytucji międzynarodowej, wskazuję na jej zróżnicowane rozumienie, wyodrębniam wąskie i szerokie jej ujęcia. Pierwsze, ograniczane tradycyjnie do organizacji międzyrządowych, drugie szersze, które upowszechnia się wraz z rozwojem stosunków międzynarodowych oraz ich regulacji. W oparciu o literaturę definiuję instytucje, jako "względnie trwałe typy aktywności międzynarodowej, kształtujące wymagania i oczekiwania państw w ramach wyznaczonych przez nie relacji" Wyodrębniam dwa typy aktywności międzynarodowej, tj. wzorce postępowania (wykształcone w drodze praktyki oraz wyraźnie uzgodnione) i funkcjonujące na ich podstawie formy współpracy (dwustronne i wielostronne). W ich ramach można wyróżnić trzy formy, jakie przyjmują instytucje, tj.: normy prawne i ich

16 16 zespoły, normy nieformalne (pozaprawne, polityczne, moralne), ich zespoły oraz utrwalone praktyki (sposoby postępowania) i uregulowane formy współpracy międzynarodowej. Charakteryzuję każdą z tych grup, zwracając uwagę na bardzo znaczący rozwój regulacji pozaprawnych. Omawiam rozwój procesu instytucjonalizacji, który jest jedną z głównych cech rozwoju stosunków międzynarodowych. Zwracam uwagę, że choć ma ona wielowiekowe tradycje, to współcześnie osiągnęła intensywność i poziom nieznane w przeszłości. Wyróżniam główne przejawy tego procesu: wzrost liczby instytucji, rozszerzanie się obszaru stosunków międzynarodowych podlegających instytucjonalizacji oraz rozwój jakościowy części dotychczasowych instytucji. W pracy dokonuję też systematyki funkcji instytucji, do których zaliczam: regulację, stabilizację oraz legitymizację. Oceniam znaczenie instytucji w stosunkach międzynarodowych, biorąc pod uwagę pozytywne i negatywne skutki ich funkcjonowania. Podejmowałam również badania empiryczno - teoretyczne, których celem było pokazanie instytucjonalizacji pewnych obszarów lub dziedzin współpracy. Mieści się w tym artykuł poświęcony instytucjonalizacji procesu KBWE [I.Popiuk-Rysińska, Instytucjonalizacja "nowej" KBWE, (w:), Historia. Polityka. Stosunki międzynarodowe. Księga jubileuszowa na 65-lecie Profesora Józefa Kukułki, Wydawnictwo Naukowe Scholar 1995, s ]. Pokazuje on proces przekształcania się konferencji w organizację międzynarodową, czyli sposób funkcjonalnego kształtowania się organizacji. Zajęłam się tym tematem między innymi dlatego, by wykazać, że w stosunkach międzynarodowych istnieje grupa organizacji, które nie mieszczą się w obrębie prawniczego ujęcia traktującego organizację jako związek państw, powstały na mocy umowy międzynarodowej. Badając zagadnienia instytucjonalizacji, podjęłam nowy temat nieopracowany w znanej mi literaturze i niezwykle istotny, dotyczący bardzo dynamicznie rozwijającego się obszaru stosunków międzynarodowych, jakim jest współpraca międzynarodowa na rzecz ochrony zdrowia. Owocem badań była publikacja w zbiorowej pracy poświęconej ochronie zdrowia w stosunkach międzynarodowych [I.Popiuk-Rysińska, Instytucjonalizacja współpracy międzynarodowej na rzecz ochrony zdrowia, (w:), W. Lizak, A. M. Solarz (red.), Ochrona zdrowia w stosunkach międzynarodowych. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2013, s. 9-33]. Pokazałam w niej genezę i ewolucję instytucjonalizacji współpracy międzynarodowej w dziedzinie zdrowia, poczynając od pierwszej konferencji sanitarnej w 1851 r. do czasów współczesnych, wyróżniłam jej etapy, zwracając uwagę na czynniki dynamizujące rozwój, w tym rozwój nauki i medycyny oraz komunikacji. Scharakteryzowałam również główne międzynarodowe instytucje w dziedzinie zdrowia, w tym współczesne najbardziej zasłużone (WHO, PAHO). Badania te przyczyniły się również do pogłębienia wiedzy na temat genezy i rozwoju organizacji międzynarodowych, ponieważ ukazywały klasyczny proces powstawania pierwszych organizacji międzynarodowych, które wykształciły się z konferencji wielostronnych zwoływanych w XIX w. W ramach badań nad instytucjami i bezpieczeństwem podjęłam studia nad działalnością instytucji międzynarodowych na rzecz pokoju i bezpieczeństwa w Afryce. Rezultatem tego jest pierwszy w literaturze polskiej artykuł obejmujący całość tematu, to znaczy działalność wszystkich instytucji w Afryce: globalnej, regionalnych i subregionalnych [I. Popiuk-Rysińska, Działalność instytucji międzynarodowych na rzecz pokoju i bezpieczeństwa w Afryce, (w:), J.J. Milewski, W. Lizak (red.), Stosunki międzynarodowe w Afryce, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR 2002, s ]. Opisałam ich działania, jak również dokonałam ich oceny, głównie w kontekście rozwoju subregionalizmu

17 17 afrykańskiego w dziedzinie pokoju i bezpieczeństwa oraz lansowanego hasła "afrykańskie rozwiązania dla afrykańskich problemów". Przedmiotem moich badań były również organizacje międzynarodowe jako najbardziej rozwinięta forma instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych. Ich wynikiem są dwa rozdziały wprowadzające w dwóch książkach poświęconych uczestnictwu Polski w organizacjach międzynarodowych, których byłam współredaktorem [I. Popiuk-Rysińska, Organizacje międzynarodowe. Zarys problematyki (w:), S. Parzymies, I. Popiuk-Rysińska (red.), Polska w organizacjach międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar 2002, s ; I.Popiuk- Rysińska, Organizacje międzynarodowe. Zarys problematyki (w:), S. Parzymies, I.Popiuk-Rysińska (red.), Udział Polski w organizacjach międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar 2012, s ]. Opierając się na bogatej literaturze sformułowałam własne pojęcie organizacji międzynarodowej, wychodzące poza tradycyjne ujęcia prawnicze. Moim zamierzeniem było sformułowanie definicji obejmującej wszystkie organizacje międzynarodowe, niezależnie od typu uczestnictwa, sposobu powstania i podstaw prawnych funkcjonowania. Przyjęłam, że "organizacja międzynarodowa to celowy wielostronny związek uczestników stosunków międzynarodowych, utworzony na mocy zawartego między nimi porozumienia i wyposażony w system stałych organów." Za osiągnięcie naukowe uważam też opisanie procesu ewolucji organizacji międzynarodowych, co wymagało szczegółowych badań i ustalenia kryteriów zmienności, ilościowych oraz jakościowych. Do tych drugich zaliczyłam zmiany w zakresie celów i przedmiotu działania, struktur wewnętrznych, siły i zdolności oddziaływania na członków (zakresu "władzy" organizacji) oraz zakresu przestrzennego działalności. Biorąc pod uwagę te kryteria wyróżniłam cztery etapy ewolucji organizacji: pierwszy - od początku XIX wieku do pierwszej wojny światowej, drugi okres międzywojenny, trzeci obejmujący czasy zimnej wojny, i ostatni po jej zakończeniu. Każdy z nich charakteryzował się odmienną dynamiką rozwoju oraz kształtowaniem się nowych rodzajów organizacji, przekształceniami już istniejących lub zanikiem tych, które nie sprawdziły się lub okazały się bezużyteczne. Jestem autorką koncepcji aneksu oraz tabeli zawierającej pełny wykaz organizacji międzyrządowych, do których należy Polska, zamieszczonych w powyższych publikacjach. Ponadto, nawiązując do tematyki rozprawy doktorskiej, poświęconej suwerenności, kontynuowałam badania na temat państwa jako uczestnika stosunków międzynarodowych. W ich ramach mieści się artykuł dotyczący współczesnego rozumienia suwerenności [I.Popiuk-Rysińska, Suwerenność współczesnych państw konieczność redefinicji?, (w:), E. Haliżak, I.Popiuk-Rysińska (red.), Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar 1995, s ]. Aby rozwiązać problem badawczy zawarty w tytule artykułu, wyjaśniłam samo pojęcie suwerenności, wyróżniając dwa jego ujęcia prawne i polityczne. W pierwszym, suwerenność to atrybutywna cecha państwa, oznaczająca formalny status jednostki terytorialno politycznej w otoczeniu międzynarodowym, która formalnie nikomu nie podlega. W drugim - to wymiar materialny suwerenności, który został nazwany autonomią. Może ona podlegać zmianom, poprzez samoograniczenie, będące skutkiem zobowiązań międzynarodowych państwa, ale również poprzez różnego rodzaju ograniczenia pochodzące z zewnątrz, tworzące różne stany podległości czy zależności. Nie mogą one jednak przekroczyć pewnego minimum (granicy dolnej), nie dotykając samej istoty suwerenności. To rozróżnienie pozwala wyjaśnić zmiany, jakim podlegało rozumienie i osiąganie suwerenności. Zakładając, że czasy współczesne to okres po drugiej wojnie światowej, w pracy wyróżniono dwa okresy (etapy), w których dokonywano redefinicji suwerenności, w jej wymiarze materialnym, W czasie zimnej wojny na rozumienie suwerenności i ochronę wpływały silnie podziały polityczno-ideologiczne oraz proces

18 18 dekolonizacji, co sprzyjało blokowemu interpretowaniu suwerenności, silnej legitymizacji zasady suwerennej równości i nieingerencji w sprawy wewnętrzne. Po zimnej wojnie wystąpiły korzystne warunki dla uniezależnienia się licznej grupy państw spod kurateli mocarstw, otwierania się na szerszą współpracę międzynarodową, która tworzyła nowe więzi ograniczające autonomię państw, zwłaszcza w ramach ugrupowań regionalnych. Ponadto istotnym czynnikiem było rozszerzanie się pojęcia bezpieczeństwa i rozwój międzynarodowej ochrony praw człowieka skutkujące kurczeniem się zakresu autonomii wewnętrznej i zakresu ochrony udzielanej przez zasadę nieingerencji w sprawy wewnętrzne. Z drugiej, kształtowała się nowa linia podziału w odniesieniu do rozumienia suwerenności, między szeroko rozumianym Południem preferującym bardziej rygorystyczne rozumienie suwerenności, chroniącej je przed wpływami i zmianami pochodzącymi z zewnątrz, a państwami, które dążą do uniwersalizacji wartości zachodnich i odnowienia swoich stref wpływów. Podejmowałam również badania problemu relacji między państwami a organizacjami międzynarodowymi, które rozwinęły się silnie po drugiej wojnie światowej. Ich celem było przybliżenie miejsca i roli organizacji w stosunkach międzynarodowych oraz odpowiedź na pytanie, czy rozwój ten prowadzi do głębokiej transformacji rzeczywistości międzynarodowej i erozji państwa oraz spadku jego pozycji międzynarodowej. Ich wynikiem jest rozdział Rozwój organizacji międzynarodowych a pozycja międzynarodowa państwa, zamieszczony w pracy: E. Haliżak, I.Popiuk-Rysińska (red.), Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar 1995, s Wpisuje się on w nurt dyskusji, jaka jest prowadzona w nauce prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych od okresu międzywojennego. Z tego względu w artykule omówiono w ujęciu chronologicznym główne ustalenia podstawowych szkół naukowych, podejmujących ten problem i udzielających różnych odpowiedzi. Były to: idealizm, realizm, liberalny instytucjonalizm, w tym funkcjonalizm z lat 40. i wczesnych 50., neofunkcjonalne teorie regionalnej integracji z lat 50. i 60. oraz teoria współzależności sformułowana w latach 70., a także neoliberalny instytucjonalizm z początku lat. 80. Poddano je krytycznej analizie, wyciągając wniosek, że żadna z nich nie wyjaśnia w pełni zjawiska organizacji międzynarodowych, natomiast każda z nich lepiej niż pozostałe, wyjaśnia poszczególne organizacje lub ich grupy, lub też określone aspekty lub etapy funkcjonowania i działalności. Stąd też tezy realistów i neofunkcjonalistów można traktować jako takie, które w pewnych sprawach się wzajemnie uzupełniają niż wykluczają. W artykule relacje między organizacjami a państwami są badane pod kątem funkcjonalności organizacji dla państw i ich autonomii w stosunku do państw. Z badań wynika, że organizacje międzynarodowe są uznawane za jeden ze środków polityki zagranicznej. Państwa tworzą organizacje zazwyczaj, gdy nastawiają się na stabilizację stosunków wielostronnych i uzyskiwanie korzyści w dłuższej perspektywie czasowej. Rozwój organizacji nie zmienia i nie podważa pozycji międzynarodowej państwa. Organizacje są bowiem kontrolowane i sterowane przez państwa, o czym świadczą odpowiednio ukształtowane: struktura i kompetencje organów, nadrzędność organów międzyrządowych oraz formalne parametry procesu decyzyjnego zabezpieczające przed narzucaniem decyzji państwom. Ponadto organizacje odzwierciedlają stratyfikację sił w danej dziedzinie, mogą służyć jako instrument utrwalania przewagi ale też z drugiej strony - poprawy statusu, zwłaszcza w przypadku państw słabszych poprzez wchodzenie w koalicje i łagodzenie dylematu hegemona. Badania wskazują, że powstawanie i rozwój organizacji międzynarodowych nie oznaczają upadku państwa czy zmniejszenia jego pozycji międzynarodowej. W ramach studiów nad państwem mieszczą się również badania na temat środków i metod polityki zagranicznej, których wyniki zostały opublikowane w zbiorowej

19 19 monografii ["Polityka zagraniczna państwa" pod red. J. Kukułki i R. Zięby, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 1992, s.77-95]. W rozdziale Środki i metody polityki zagranicznej zostały zdefiniowane podstawowe pojęcia, w tym środków i metod polityki zagranicznej. Został również w ogólnym zarysie przedstawiony rozwój środków polityki zagranicznej w procesie historycznym od starożytności do współczesności, zwracając uwagę na nowe rozwiązania pojawiające się w kolejnych okresach. Dokonano też systematyki środków ze względu na dziedzinę życia, z jakiej się wywodzą, ponieważ wiążą się z tym także odrębne metody działania. Biorąc pod uwagę to kryterium wyróżniono środki i metody: polityczne, gospodarcze, wojskowe, psychospołeczne, normatywne. Podjęto również próbę określenia czynników ich doboru przez państwa wyróżniając dwa ich rodzaje: wewnętrzne jak i zewnętrzne. Dystansując się od dyskusji na temat tego, czy charakter systemu wewnętrznego decyduje o polityce zagranicznej państwa, a więc demokracje zachowują się pokojowo, a systemy autorytarne, niestabilne wewnętrznie i niezaangażowane w handel międzynarodowy wykazują skłonność do prowadzenia wojowniczej polityki zagranicznej, uznano, że wszystkie państwa działają podobnie. Za główne czynniki wewnętrzne doboru środków i metod działania uznano: cele państw, ich potencjał, postawy społeczne wobec innych narodów oraz przekonania odnoszące się do sposobów skutecznego działania i prowadzenia polityki zagranicznej; za zewnętrzne zakres i jakość stosunków zewnętrznych państwa, w tym zobowiązań międzynarodowych państwa (wartości i normy międzynarodowe) oraz charakter środowiska międzynarodowego. W obszarze tej problematyki mieszczą się także badania teoretyczne dotyczące uczestników stosunków międzynarodowych oraz oddziaływania jako kategorii określającej istotne cechy relacji między nimi w poliarchicznym środowisku międzynarodowym. Ich wyniki zostały opublikowane, jako rozdziały Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania, w dwóch zbiorowych monografiach pod redakcją E. Haliżaka i R. Kuźniara: Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, Wydawnictwo Naukowe Scholar 1994, s ; Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Wydawnictwo Naukowe Scholar 2006, s Zostało w nich zdefiniowane pojęcie uczestnika stosunków międzynarodowych, zidentyfikowano ich grupy, określono interesy i oddziaływania specyficzne dla każdej z tych grup. Dokonano również ich klasyfikacji oraz opisano ewolucję, podkreślając wzrost zróżnicowania i pluralizmu oraz podjęto próbę określenia ich roli i znaczenia w stosunkach międzynarodowych. Badania wskazują na wzrost liczby podmiotów pozapaństwowych, ich wszechobecność i dużą aktywność, wkraczanie we wszystkie obszary stosunków międzynarodowych, co oznacza, że państwom przybywają nowi autonomiczni konkurenci lub sojusznicy. Ma miejsce zmiana relacji między państwem a innymi podmiotami, wzrasta ich znaczenie i zakres pełnionych ról. Państwo jednak pozostaje głównym i centralnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych. W obszarze badań dotyczących instytucji można też umieścić książkę poświęconą Unii Europejskiej, która była jedną z pierwszych na rynku wydawniczym, wyjaśniającą w sposób przystępny genezę, przebieg, instytucjonalizację i konsekwencje integracji, jak również kontrowersje towarzyszące temu procesowi. Nie jest to publikacja naukowa, ale rodzaj podręcznika, napisanego na zamówienie Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych [I.Popiuk-Rysińska, Unia Europejska. Geneza, kształt i konsekwencje integracji, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1998].