Przykładowy rozdział książki: Encyklopedia tradycji i legend żydowskich

Transkrypt

1 OD TŁUMACZKI Przekład angielskiej książki poświęconej judaizmowi, a więc operującej mnogością słów hebrajskich. nastręczał wiele problemów terminologicznych. W piśmiennictwie polskim traktującym o tematyce żydowskiej panuje duża dowolność i bardzo często mechanicznie powiela się wzory angielskie. W oparciu o istniejące źródła polskie, jak i korzystając z pomocy konsultantów, starałam się usystematyzować zasady przenoszenia na język polski terminów i nazw własnych hebrajskich. Ogółnie zastosowałam nieco uproszczone zasady fonetycznej transkrypcji wyrazów hebrajskich, możliwie najwierniej oddającej ich brzmienie w ustach czytelnika polskiego. Zrezygnowałam z uwzględniania w zapisie polskim podwojonych spółgłosek hebrajskich. Poszłam tu za radą hebraistów, przede wszystkim pani Magdy Bendowskiej, która przekonała mnie o zgodności takiego posunięcia z zasadą zapisu fonetycznego, owe podwojone spółgłoski bowiem, jak w słowach rabi (rabbi) czy Sukot (Sukkot), nie znajdują odbicia w wymowie hebrajskiej. W większości przypadków pominęłam e krótkie. tzw. szwa, szczegółnie jeśli występowało w przedostatniej sylabie wyrazu. Jest to głoska praktycznie niesłyszalna i transkrybowanie jej w sylabie przez Polaków akcentowanej całkowicie wypaczałoby prawidłową wymowę. l tak najważniejszą modlitwę żydowską należy nazywać Szma, a nie Szema, sefirot zaś to sfirot. W kilku wypadkach dodałam odsyłacze od nieprawidłowej, ale spotykanej w polskim piśmiennictwie pisowni do formy właściwej. Zgodnie z regułą przyjętą przez autora hasła hebrajskie występują w odpowiadającym obecnej wymowie izraelskiej brzmieniu sefardyjskim. Pozwoliłam sobie jedynie na cztery wyjątki, wymuszone niejako utrwaloną już w pisowni polskiej formą. W słowach tych (cadyk, dybuk, mykwa i jidysz) pojawia się głoska y, zasadniczo w transliteracji niestosowana. Dzięki bezcennej pomocy pana Michała Friedmana w wielu wypadkach uzupełniłam sefardyjskie brzmienie terminów hebrajskich ich aszkenazyjskimi, a zatem spotykanymi na naszych terenach, odpowiednikami, podanymi w nawiasie kwadratowym zaraz po haśle głównym, np.: cicit [aszk. cyces]. Unikatowej wiedzy pana Friedmana zawdzięcza też polskie wydanie Encyklopedii właściwe brzmienie nielicznych haseł pochodzących z języka jidysz. Kilka haseł hebrajskich występuje w fonnie odpowiadającej liczbie mnogiej rzeczownika hebrajskiego (np. kinot, kaparot, sfirot), co wynika zarówno z wierności zamysłowi autora, jak z uwarunkowań frazeologicznych czy konotacyjnych. W pozostałych przypadkach rzeczowniki pojawiają się w liczbie pojedynczej i odmieniam je w miarę możliwości zgodnie z zasadami gramatyki polskiej. Starałam się nie ingerować w ustalone zasady pisowni imion biblijnych czy nazwisk postaci historycznych. Oczywiście nie sposób uniknąć przy tym pewnych niekonsekwencji, np. pojawiania się w tekście dwóch różnych form tego samego imienia hebrajskiego. Jedna z nich wywodzi się zwykle z polskiej tradycji biblistycznej (Juda, Jo- 5

2 zue, Elizeusz), druga (Jehuda, Jehoszua, Elisza) odpowiada wymowie hebrajskiej, także spopularyzowanej już za sprawą książek o tematyce judaistycznej i tłumaczeń literatury żydowskiej. Postacie biblijne zachowały więc przyjęte spolszczone brzmienie ich imion, ewentualnie uzupełnione przeze mnie oryginalną, hebrajską formą. Odtwarzając imiona innych osób, korzystałam z licznych źródeł, jak: WEP. poświęcone Talmudowi prace Szymona Datnera, Anny Kamieńskiej i Witolda Tylocha, czy inna praca Alana Untermana Żydzi: wiara i życie w przekładzie Janusza Zabierowskiego. Większość cytatów biblijnych pochodzi z III wyd. Biblii Tysiąclecia, czyli Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, niektóre z nowego przekładu Pisma Świętego opublikowanego w 1991 roku przez Brytyjskie Zagraniczne Towarzystwo Biblijne. Uzupełnienia, które wprowadziłam, podaję w nawiasach kwadratowych.

3 WPROWADZENIE Od czasów Oświecenia, kiedy zaczęły się wykruszać mury getta, a Żydzi przyjmowali kułturę zachodnią, przywykliśmy przedstawiać ich religię w kategoriach jej najbardziej racjonalnych przejawów. Judaizm wyłaniający się z kart pism uczonych Żydów XIX i XX stulecia to religia etycznego monoteizmu, której obrzędowość służy wpajaniu wartości teologicznych i moralnych opartych na wierze w boskiego Stwórcę, pana historii ludzkości i autora Tory. Zarys takiego właśnie obrazu judaizmu odnaleźć można już w dziełach filozofów Złotego Wieku w średniowiecznej Hiszpanii, ale odbiega on znacznie od religii praktykowanej przez zwykłego Żyda. W tej zracjonalizowanej wersji, łatwej do zaakceptowania dla współczesnych intelektualistów, trudno jednak rozpoznać barwny świat wierzeń i obyczajów większości Żydów. Ci bowiem dopisywali się do kompleksu legend, tradycji ludowych i przesądów. które można by określić mianem zbioru agadycznego (od talmudycznego terminu,.agada" oznaczającego opowieść). Wzmianki o mroczniejszej stronie tego zespołu agadycznego, o ile w ogóle pojawiają się w pracach poświęconych judaizmowi. alegoryzują ją łub też tłumaczą się z niej jako z dziwacznych zaułków mentalności gettowej, zamiast ujmować ją raczej jako zasadniczy element żydowskiej świadomości narodowej. A przecież te tak zwane zaułki są równie istotne dla rozumienia Żydów i judaizmu jak wysublimowana wiara myślicieli. Do dziś sytuacja nie uległa zasadniczej zmianie. W przeciwieństwie do zawodowych teologów wielu zwykłych Żydów albo przyjmuje dosłownie znaczną część tego zespołu wierzeń, albo po prostu nie kwestionuje tych pierwiastków. Owa bajeczna tradycja, która współcześnie tak bardzo przyczyniła się do odrodzenia życia społeczności żydowskich, przezwyciężających pamięć zetknięcia z Holocaustem, nadal budzi zażenowanie żydowskich zwolenników nowoczesności w myśleniu. Uprawiają oni teologię nakazową, pisząc o swej wierze w duchu polemicznym w celu zaprezentowania judaizmu, z dawien dawna pariasa dla chrześcijaństwa, w formie możliwej do przyjęcia przez świat nieżydowski. Ta książka jest próbą uzdrowienia sytuacji poprzez pełniejsze oddanie tej irracjonalnej strony judaizmu, znajdującej swoje odzwierciedlenie w naukach i legendach utrwalonych w samym sercu religii, jaką żyją zarówno uczeni w Piśmie, jak i świeccy tradycjonaliści. Nie każdy przywiązany do tradycji Żyd wierzy, rzecz jasna, we wszystkie zawarte w tym słowniku treści, wielu bowiem wręcz może nie zdawać sobie sprawy z istnienia bardziej ukrytych wątków i pojęć. Jednak każdy z nich traktuje poważnie czynniki przez outsiderów czy nawet żydowskich nowatorów uważane za cudaczne. Im bardziej tradycjonalistyczna będzie wyznawana przez niego wiara, im bardziej ortodoksyjny sposób jej praktykowania, tym większe prawdopodobieństwo, że Żyd mieszka w świecie podzielonym na,jidn" (Żydów) i "goim" (nie-żydów) oraz zaludnionym postaciami przeniesionymi przezeń żywcem ze stron hebrajskiej Biblii. Wielu wyczynów tych biblijnych bohaterów 7

4 czy łotrów próżno by zresztą szukać w jej tekście, opisane zaś zostały w przypowieściach midraszowych, klasycznych komentarzach czy też historiach opowiadanych dzieciom przez rodziców lub nauczycieli w chederze. Naukowe widzenie przyrody, począwszy od subatomowego świata mezonów i kwarków, poprzez biologiczny- wirusów i bakterii, aż po astronomię czarnych dziur i gwiazd typu supernowa, na tyle, na ile w ogóle jest żydowskim tradycjonalistom znane, rywalizuje z agadycznym światem aniołów i demonów; dusz wcielających się ponownie w ramach reinkarnacji lub nawiedzających ludzi i domy; czyniących cuda mędrców i kabalistów; przedziwnych stworzeń nieznanych zoologom, a tak wielkich, że zasłaniają słońce, lub też małych, lecz tak mocarnych, że potrafią najlżejszym muśnięciem rozłupywać skały; magicznych substancji, które chronią przed pożarem lub złym urokiem; lekarstw, których skuteczność zasadza się na modlitwie, zamawianiu i amuletach; i wreszcie dobrych i złych dni i liczb, od których zależy szczęście i życie Żyda. To świat nadziei na przyjście Mesjasza, w którego erze nastąpi zmartwychwstanie ciałem, narody zaprzestaną zbrojnych zmagań, natura zatraci swą wrogość, ludzie będą żyć w zgodzie z dzikimi zwierzętami. a drzewa zapewnią obfitość owoców przez cały rok. Trudno pogodzić tę legendarną materię ze światopoglądem naukowym. Porninąwszy już wszystko inne, naukowe pomiary wieku świata, rozwoju człowieka od czasów jego najdawniejszych praprzodków czy też skali historii ludzkości mówią o milionach lat. natomiast agadyczna skala czasu obejmuje zaledwie 5750 lat, liczonych od momentu stworzenia Adama i Ewy przez Boga szóstego dnia Stworzenia świata. Dla żydowskiego tradycjonalisty teorie naukowe pozbawione są integralności: można je pominąć jako przejściowe koncepcje, ulegające zmianie wraz z nowymi odkryciami; można je poszufladkować i trzymać z dala od ich agadycznych odpowiedników; albo można je w ogóle całkowicie zignorować. Poważnej kolizji tym łatwiej uniknąć, że sam judaizm nigdy nie wysuwał jednej. zwartej doktryny agadycznej. Agada poddawana jest ciągle reinterpretacji. przy czym dopuszcza się istnienie obok siebie elementów sprzecznych nawet ze sobą. co będzie wyraźnie widać na niektórych przykładach przedstawionych w tej książce. Jest przecież w legendach jakaś "prawda", mimo że nie mówią prawdy. Materiał do tej pracy czerpałem głównie ze źródeł pisanych. Sięgnąłem do tekstów midraszowych, talmudycznych, zoharycznych, kabalistycznych. chasydzkich. halachicznych i magicznych, a także do bogactwa folkloru lokalnego, życiodajnego krwiobiegu kultury aszkenazyjskiej i sefardyjskiej. W obliczu tak bogatej, wielowątkowej i starodawnej tradycji z równą trudnością przychodziły mi decyzje, co włączyć do książki. jak i co pominąć. Zastosowano uproszczoną transliterację słów hebrajskich, aramejskich czy jidysz. łly czytelnikowi łatwo było rozpoznać je w brzmieniu praktycznie używanym. Zachowano też niekiedy tradycyjną pisownię terminów związanych z kulturą aszkenazyjską, aczkolwiek w przypadku wyrazów hebrajskich przyjęto obecnie używaną wymowę izraelską. Do minimum ograniczyłem przypisy, z wyjątkiem wersetów czy ustępów z Biblii. Alan Unterman

5 SKRÓTY W tekście występują następujące skróty ksiąg biblijnych: Inne skróty: Rdz - Wj - Kpł L b Pwt - Joz - Sdz Rt S m Krl Km Ezd Est - Hi Ps Prz l z Jr Księga Rodzaju (Genesis) " Wyjścia (Exodus) Kapłańska (Leviticus) Liczb (Numeri) " Powtórzonego Prawa (Deuteronomium) " Jozuego " Sędziów Rut " Samuela " Królewska " Kronik " Ezdrasza " Estery Hioba Przysłów " Psalmów Jeremiasza Lm - Lamentacje Izajasza E z - Księga Ezechiela Dn Daniela Oz " Ozeasza A m " A m osa Za " Zachariasza MI " Malachiasza amhar. - amharskie; aram. -aramejskie; aszk.-aszkenazyjskie; gr. -greckie; hebr. - hebrajskie; hiszp. -hiszpańskie; jid. -jidysz; portug. -portugalskie; tur. -tureckie.